Vraag 1

Wat is de reden dat het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) stelt dat de sterftemonitor enkel is bedoeld als signalerings- en analysetool voor acute verheffingen en niet om langdurige trends in oversterfte te monitoren?

Het model dat het RIVM gebruikt voor het berekenen van de oversterfte is er primair op gericht te bepalen of sprake is van incidentele oversterfte. Zo kan bijvoorbeeld worden bepaald wat de invloed van een griepepidemie of een hittegolf op de waargenomen sterfte is. Het model baseert zich hierbij op wekelijkse sterftegegevens uit de vijf voorafgaande jaren, waarbij rekening gehouden wordt met bijzondere omstandigheden in de afgelopen vijf jaren die tot verhoogde sterfte leidden.

Vraag 2

Deelt u de mening dat de afwijkingen van de schattingen van het aantal sterfgevallen en het werkelijk aantal sterfgevallen belangrijk zijn om goed in te spelen op beleid zoals het aantal woningen, de benodigde zorg en de pensioenen? Kunt u het antwoord toelichten?

Ik ben van mening dat het belangrijk is prognoses te hebben die (toekomstige) veranderingen in de bevolkingssamenstelling inzichtelijk maken, waaronder factoren die verband houden met sterfte, om zo goed in te kunnen spelen op beleid zoals het aantal woningen, de benodigde zorg en de pensioenen. Het is van belang te onderstrepen dat de wekelijkse oversterfte die het RIVM rapporteert, gebaseerd op wekelijks door CBS gerapporteerde sterfte-aantallen, slechts één van meerdere indicatoren is gerelateerd aan trends in sterfte. De oversterftemonitor wordt niet gebruikt voor lange termijn verwachtingen van sterfte. Andere indicatoren zoals de geschatte periode-levensverwachting, leeftijdsspecifieke sterftekansen en doodsoorzaken(trends), die het CBS publiceert, zijn ook belangrijke indicatoren om trends in sterfte te monitoren.

Vraag 3

Kunt u verklaren dat het aantal overlijdens na 2023 (coronatijd) niet is gedaald (aantal overlijdens waren achtereenvolgens volgens statline 2017: 150,214, 2018: 153,363, 2019: 151.885, 2020: 168.678, 2021: 170,972, 2022: 170.112, 2023: 169,521, 2024: 172,051)? Kan deze blijvende stijging verklaard worden vanuit een trend van oversterfte? Klopt het dat deze stijging niet verklaard kan worden door de toename van het aantal ouderen?

Het CBS heeft in maart jl. het onderzoek Trends in sterfte en doodsoorzaken, 2014–20241 gepubliceerd. Een belangrijke bevinding is dat met de vergrijzing ook het jaarlijks aantal overledenen toeneemt. Deze stijging kan dus wel degelijk (deels) aan de vergrijzing worden toegeschreven. Het rapport noemt ook nog andere trends in doodsoorzaken, zoals een stijging van de gestandaardiseerde sterfte aan psychische stoornissen en ziekten van het zenuwstelsel (onder andere dementie en de ziekte van Alzheimer) en accidentele vallen, en noemt ook dat toekomstige data nodig zijn om een beter beeld te krijgen van de ontwikkelingen in de doodsoorzaken na de coronapandemie.

Vraag 4

Bent u bereid om het RIVM te verzoeken in beeld te laten brengen wat de langdurige oversterfte is? Zo ja, hoe wordt dit gedaan? Zo nee, waarom niet?

Nee, zoals ik in het antwoord op vraag 2 aangaf, is het doel van de RIVM sterftemonitoring niet het maken van lange termijn sterftetrends. Het CBS maakt prognoses over sterftetrends op de langere termijn.

Vraag 5

Bent u bereid om onderzoek te doen naar de oorzaken van langdurige oversterfte zoals aangegeven in vraag 3?

Er zijn (en worden) vanuit het Ministerie van VWS zeer veel onderzoeksprogramma’s gefaciliteerd en gefinancierd naar de oorzaken van oversterfte en de gevolgen van de coronapandemie, waaronder onderzoeken naar het effect van de maatregelen, post-covid, onderzoek naar optimale medisch-specialistische zorg bij COVID-19 en de impact van uitgestelde zorg door de COVID-19 pandemie. Daarnaast zijn veel data beschikbaar gemaakt voor externe onderzoekers om onderzoek mee te verrichten. Tevens heeft het CBS in maart jl. reeds een (beschrijvend) onderzoek Trends in sterfte en doodsoorzaken, 2014–20242 gepubliceerd met daarin ook analyses over de sterfte van de jaren na de coronapandemie. Hierop aanvullend onderzoek zal op dit moment nog geen compleet beeld geven van de oorzaken, omdat hier soms meerdere jaren overheen moeten gaan.
Gezien bovenstaande redenen, het eerdere advies van de ZonMw begeleidingscommissie om geen aanvullende overkoepelend onderzoek naar de oversterfte te faciliteren en de huidige beperkte financiële middelen geef ik op dit moment geen opdracht tot nieuw onderzoek.

Vraag 6

Klopt het dat oversterfte in vergelijking tot de geschatte aantal sterfgevallen betekent dat de gemiddelde levensverwachting niet stijgt? Kan de Minister aangeven wat dit betekent voor het beleid ten aanzien van volksgezondheid, wonen en pensioenen?

Nee, de gemiddelde periode-levensverwachting steeg van 81,4 jaar naar 81,9 jaar tussen 2021 en 2024. Het ligt nog iets lager dan in 2019 (82,1 jaar) maar er is wel sprake van een stijging, en de huidige waarde is de op één na hoogste ooit.
De periode-levensverwachting in een jaar berekent hoe oud een kind geboren in dat jaar gemiddeld zou worden als de sterftekansen-naar-leeftijd van dat jaar hun hele leven zouden gelden. De werkelijke gemiddelde levensduur kan alleen bepaald worden voor jaren die ver in het verleden liggen, of door een prognose van de sterftekansen in de toekomst te maken.

Vraag 7

Wat is de huidige (feitelijke) gemiddelde leeftijd bij overlijden in Nederland en wat is die in een aantal westerse landen zoals de Verenigd Koninkrijk, Zweden Duitsland en België? Als er een verschil blijkt te zijn tussen Nederland en deze landen, hoe kan dat verschil worden verklaard?

Het is in dit verband meer gebruikelijk te kijken naar de periode-levensverwachting, de gemiddelde leeftijd bij overlijden wordt namelijk sterk beïnvloed door het aandeel ouderen in de bevolking dus is geen goede samenvattende maat voor het sterfterisico. Het EU-gemiddelde van de periode-levensverwachting bij geboorte (mannen en vrouwen samen) lag in 2023 op 81,4 jaar.3 In Nederland was de periode-levensverwachting in 2023 81,9 jaar. In andere westerse EU-landen4 lag dit soms hoger (zoals in Zweden (83,4) en België (82,5)) en soms lager (zoals in Duitsland (81,1)).
De verschillen tussen landen in Europa zijn mede het gevolg van verschillen tussen landen in welvaart, gezondheid en aanbod van en toegang tot gezondheidszorg.5, 6

Vraag 8

Zijn bovenstaande antwoorden voor u aanleiding om de gemiddelde levensverwachting van Nederlanders bij te stellen? Zo ja, waarom? Zo nee, waarom niet?

Nee. De levensverwachting wordt door het CBS berekend.

Vraag 9

Kunt u toelichten waarom het advies van de ZonMw-begeleidingscommissie om geen overkoepelend integraal vervolgonderzoek te starten wordt overgenomen, terwijl diezelfde commissie expliciet adviseert vervolgonderzoek te faciliteren met data uit 2022, 2023 en 2024 en de langetermijneffecten te blijven monitoren? Bent u bereid conform dit advies een onafhankelijk onderzoeksprogramma te starten dat de oversterfte vanaf 2020 met data uit de jaren 2023 en 2024 in kaart brengt? Zo nee, waarom niet?

Mijn ambtsvoorgangers zijn al meerdere malen ingegaan op de vraag waarom het advies van de ZonMw-begeleidingscommissie om geen overkoepelend integraal vervolgonderzoek te starten, is overgenomen.7 Daarbij is ook steeds benoemd dat data uit 2022, 2023 en 2024 voor onderzoekers bij het CBS beschikbaar zijn gesteld om zelf onderzoek op uit te voeren. Daarnaast voert het CBS zelf ook onderzoek naar sterftetrends, zoals genoemd in het antwoord op vraag 5.

Vraag 1

Wat is uw reactie op de jaarrapportage 2024 Wet afbreking zwangerschap?

De jaarrapportage laat zien dat het aantal zwangerschapsafbrekingen in 2024 vrijwel gelijk is gebleven ten opzichte van 2023. Na de stijging in 2022 en 2023 lijkt het aantal abortussen dus te stabiliseren. De cijfers vertellen mij dat er jaarlijks ongeveer 39.000 vrouwen in een situatie terecht komen waarin zij een abortus noodzakelijk achten. Voor mij staan niet de aantallen, maar de zorgvuldigheid, kwaliteit en toegankelijkheid van abortuszorg centraal. Gelukkig konden deze vrouwen in vrijheid beslissen over hun zwangerschap en hadden zij toegang tot abortuszorg van hoge kwaliteit.
Het is voor mij geen doel het aantal abortussen te laten afnemen. Mijn beleid richt zich erop de goede en toegankelijke abortuszorg te behouden en de regie van mensen op hun kinderwens te versterken. Regie op kinderwens is dan ook een belangrijk doel van de nieuwe Aanpak onbedoelde en/of ongewenste zwangerschap per 2026. Deze wordt op korte termijn (medio november) naar uw Kamer gestuurd. Zie ook mijn antwoorden op de vragen 8 en 9.

Vraag 2

Wat zegt het u dat er elk jaar ruim 39.000 abortussen plaatsvinden? Bent u het ermee eens dat de inzet in beleid moet zijn om het aantal abortussen te laten afnemen, omdat een abortus hoe dan ook een ingrijpende gebeurtenis is?

Zie antwoord vraag 1.

Vraag 3

Hoe kan het dat er van veel meer vrouwen dan voorheen onbekend is of ze uit het buitenland komen of dat het om Nederlandse vrouwen gaat?

Uit de jaarrapportage 2024 blijkt dat de woonplaats van vrouwen 659 keer als «onbekend» werd geregistreerd. Voorgaande jaren was dat aanzienlijk minder vaak het geval. Ik heb aan het Nederlands Genootschap van Abortusartsen (NGvA) gevraagd of er een verklaring is voor deze verandering. Het NGvA vermoedt dat dit mogelijk is veroorzaakt doordat enkele klinieken hun registratiesystemen hebben vernieuwd in 2024. In de beginperiode van het werken met dit nieuwe systeem waren er enkele technische problemen en onduidelijkheden die inmiddels zijn opgelost.

Vraag 4

Hoe komt het dat er veel meer instrumentele behandelingen plaatsvonden in 2024 en het aantal combinatiebehandelingen in 2024 flink is gedaald ten opzichte van 2023?

Bij een instrumentele abortus kan ervoor worden gekozen vooraf medicatie toe te dienen. Een instrumentele abortus met zo’n medicamenteuze voorbehandeling wordt geregistreerd als combinatiebehandeling. De instrumentele behandeling en de combinatiebehandeling in de jaarrapportage zijn dus geen verschillende soorten abortusbehandelingen, maar variaties binnen de instrumentele behandeling.
Het totaal aantal instrumentele abortussen is niet toegenomen ten opzichte van 2023, maar ongeveer gelijk gebleven. In 2023 waren er in totaal 23.232 instrumentele abortussen waarvan 18.092 met voorbehandeling. In 2024 waren er in totaal 23.077 instrumentele abortussen waarvan 14.430 met voorbehandeling. De keuze tussen wel of geen voorbehandeling wordt in samenspraak met de arts gemaakt en hangt af van de medische voorgeschiedenis, eventuele contra-indicaties (zoals recente keizersneden) en de voorkeur van de vrouw.

Vraag 5

Welke verklaring is er voor de blijvende stijging van het aantal vroege abortussen (minder dan acht weken)?

Het aantal abortussen in de categorie minder dan 8 weken steeg van 27.069 in 2023 naar 28.244 in 2024. De stijging van het aantal abortussen in 2022 en 2023 is bijna volledig toe te schrijven aan de toename in deze categorie. De oorzaak van de stijging is echter niet bekend. Het NGvA merkt op dat vrouwen steeds eerder ontdekken dat ze zwanger zijn dankzij gevoeligere zwangerschapstesten. Vrouwen kunnen mede hierdoor eerder geholpen worden bij een ongewenste zwangerschap. Ook de nieuwe behandelmogelijkheid in een vroege zwangerschap, de Very Early Medical Abortion (VEMA) kan hieraan bijdragen. Tot slot kan het wegvallen van de verplichte minimale beraadtermijn een rol hebben gespeeld. Er kunnen echter geen conclusies worden getrokken over causale verbanden tussen dergelijke ontwikkelingen en veranderingen in abortuscijfers.

Vraag 6

Hoe komt het dat twintig procent van het aantal behandelde vrouwen in een abortuskliniek geen nacontrole krijgt? Hoe verklaart u de stijging van meer dan tien procent ten opzichte van vorig jaar? Wat gaat u doen om klinieken meer nacontroles te laten uitvoeren?

Op grond van de Wet afbreking zwangerschap (Wafz) moet na een abortus nazorg beschikbaar zijn. Abortushulpverleners bespreken de mogelijkheden voor nazorg altijd met vrouwen. Dat blijkt ook uit de laatste evaluatie van de Wafz. Nacontrole is echter niet in alle gevallen medisch noodzakelijk volgens het NGvA. De behoefte aan nazorg verschilt van vrouw tot vrouw. In abortusklinieken krijgen vrouwen duidelijke instructies over wanneer een controle wél nodig is. Zij kunnen bij zorgen altijd contact opnemen met de kliniek, die 24 uur per dag bereikbaar is. Wanneer iemand niet verschijnt op een nacontrole is dat meestal omdat het herstel goed verloopt.
Ik vind het belangrijk dat, conform de Wafz, vrouwen de mogelijkheid hebben gebruik te maken van nazorg en dat de opties met hen zijn besproken. Of de vrouw vervolgens gebruik wil maken van nazorg is aan haarzelf, in overleg met haar arts. Ik zal daarom niet aansturen op het uitvoeren van meer nacontroles.

Vraag 7

Is er een verklaring voor de toename van het aandeel voorgeschreven anticonceptie na een abortus?

Het aandeel voorgeschreven anticonceptie na een abortus is toegenomen van 44% in 2023 naar 51,2% in 2024. Volgens het NGvA kan de aanvullende anticonceptiecounseling hierbij een rol hebben gespeeld. Deze activiteit is in 2023 toegevoegd aan de subsidieregeling voor abortusklinieken om hen de mogelijkheid te bieden om voor een deel van hun cliëntengroep extra tijd te besteden aan anticonceptiecounseling. Op 1 juli 2023 zijn de eerste klinieken in de praktijk begonnen met aanvullende anticonceptieconsulten. In 2024 werd het consult door de meeste klinieken aangeboden. Door de extra ruimte om met vrouwen over anticonceptie te spreken wordt volgens het NGvA vaker anticonceptie voorgeschreven of geplaatst.

Vraag 8

Welke beleidsvoornemens heeft u opgenomen of bent u van plan op te nemen in de Aanpak onbedoelde zwangerschap 2026–2029, op basis van de drie studies Aanvullende Vragen Onbedoelde Zwangerschap (AVOZ) die meer zicht hebben geboden op de factoren en ervaringen met zorg en ondersteuning bij onbedoelde zwangerschappen?

Ik zet het huidige beleid voort en leg hierin een aantal nieuwe accenten, onder andere op basis van de studies Aanvullende Vragen Onbedoelde Zwangerschap (AVOZ). Uw Kamer wordt hierover op korte termijn (medio november) met een brief geïnformeerd.

Vraag 9

Heeft de Aanpak onbedoelde zwangerschap 2026–2029 als doel om het aantal onbedoelde zwangerschappen te doen afnemen? Zo nee, waarom niet?

De onderzoeksuitkomsten en aanbevelingen hebben mij uitgedaagd kritisch te kijken naar beleidsdoelstellingen, taalgebruik en terminologie. In de brief die ik op korte termijn (medio november) naar uw Kamer zal sturen, staat hoe dit zich heeft vertaald in doelen en acties in mijn aanpak. Veel van de huidige activiteiten zet ik voort, ook omdat de AVOZ-studie het belang ervan onderstreept. Ik intensiveer een aantal zaken en start met nieuwe activiteiten. Een belangrijk doel in de nieuwe aanpak is om de regie van mensen op hun kinderwens te versterken. Ik wil zorgen dat iedereen die graag kinderen wil, zich goed kan voorbereiden op een gezonde zwangerschap. En dat voor wie (nog) geen kinderen wil informatie, over bescherming tegen zwangerschap toegankelijk is en past bij persoonlijke behoeftes en ervaringen.

Vraag 1

Bent u bekend met het memo uniforme beoordeling duurzaamheid long covid?1

Ja.

Vraag 2

Hoeveel mensen ontvangen er op dit moment een arbeidsongeschiktheidsuitkering waarbij a) long covid de hoofddiagnose betreft en b) long covid als nevendiagnose is vermeld?

Op 31 augustus 2025 was het aantal lopende WIA-uitkeringen met post-COVID2:

Vraag 3

Bent u bereid om jaarlijks aan de Kamer te rapporteren in de vorm van een long covid monitor over de ontwikkeling van het aantal mensen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering met long covid als hoofd- of nevendiagnose, inclusief beoordeling, bezwaar en cliënttevredenheid?

UWV monitort kwantitatief alle instroom in de WIA en rapporteert daar periodiek over, op hoger abstractieniveau. Daarop is vraaggerichte analyse mogelijk, ook op basis van de diagnose post-COVID. Overigens is de huidige verwachting dat er steeds minder mensen met post-COVID in de WIA terecht zullen komen door een toegenomen immuniteit, waardoor het aantal gevallen met een ernstig ziekteverloop daalt. Tot 2024 was een stijgende trend te zien in het aantal mensen dat een WIA-aanvraag doet met als hoofd- of nevendiagnose post-COVID. In 2021 ging het om ruim 600 WIA-beoordelingen. In 2022 om ruim 3.000, in 2023 ruim 5.000 en in 2024 bijna 7.000 WIA-beoordelingen. In 2025 is er tot nu toe sprake van een dalende trend. Tot oktober 2025 zijn 2.850 mensen beoordeeld voor de WIA met als hoofd- of nevendiagnose post-COVID. Alles overziend is er dus geen aanleiding tot een jaarlijkse post-COVID monitor. Een breder beeld van de ontwikkeling van de WIA-instroom vind ik wel van belang, omdat de WIA-instroom door andere oorzaken juist stijgt.

Vraag 4

Hoe beoordeelt u de aanbevelingen voor uniforme beoordeling uit het memo?

UWV is als zelfstandig bestuursorgaan verantwoordelijk voor uitvoering van de WIA. In afwachting van de handreiking post-COVID van de Nederlandse Vereniging van Verzekeringsgeneeskunde (NVVG) ondersteunt UWV met dit memo haar professionals om meer uniformiteit te creëren in de beoordeling van duurzaamheid van arbeidsbeperkingen bij post-COVID. De doelstelling van deze aanbevelingen onderschrijf ik.
De NVVG is de wetenschappelijke beroepsvereniging van verzekeringsartsen en artsen in opleiding tot verzekeringsarts. Zij zijn in de afrondende fase van de ontwikkeling van de handreiking post-COVID. In deze handreiking wordt ook ingegaan op de prognose bij post-COVID. Na het verschijnen is deze handreiking van de NVVG leidend.

Vraag 5

Op welke wijze gaat er binnen het UWV opvolging worden gegeven aan de aanbevelingen uit het memo?

Het memo van UWV is een ondersteuning voor de medisch professionals binnen UWV in afwachting van de handreiking post-COVID van de Nederlandse Vereniging van Verzekeringsgeneeskunde (NVVG). UWV heeft het memo gedeeld met alle verzekeringsartsen en artsen binnen UWV.

Vraag 6

In welk stadium verkeert de aangekondigde actualisering van de Standaard Duurbelastbaarheid in Arbeid uit 2015?

De standaard duurbelastbaarheid in arbeid is dit jaar verrijkt met de wetenschappelijke inzichten vanuit een promotieonderzoek van een verzekeringsarts. Er loopt momenteel een onderzoek of de standaard daarnaast verder geactualiseerd moet worden.

Vraag 7

Hoe worden ervaringsdeskundigen met long covid betrokken bij de ontwikkeling van kennis en expertise over long covid in de beoordeling door het UWV?

De afgelopen twee jaar zijn er bijeenkomsten georganiseerd waarbij er gesproken is over wat mogelijke manieren zijn om de situatie van mensen met «moeilijk objectiveerbare» aandoeningen die arbeidsongeschikt raken te verbeteren. Een actie die daaruit volgt, is dat UWV jaarlijks een bijeenkomst organiseert om in gesprek te gaan met alle vertegenwoordigers van verschillende patiëntenorganisaties. In die bijeenkomst informeert UWV-patiëntenverenigingen over ontwikkelingen over kennis en expertise, zo ook over post-COVID. Een eerste bijeenkomst organiseert UWV eind dit jaar.

Vraag 8

Welke stappen bent u voornemens te zetten om op zowel beleidsinhoudelijk als financieel vlak meer interdepartementaal samen te werken met de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport om mensen met long covid zo goed en passend mogelijk te ondersteunen?

Mijn ministerie spreekt periodiek met het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap over de ontwikkelingen rondom post-COVID op de verschillende terreinen. Afgelopen jaar hebben er verschillende universitair medische centra een post-COVID expertisecentrum geopend zodat er meer kennis en betere zorg komt voor patiënten met post-COVID. Het beeld is niet dat er meer voor mensen met post-COVID gedaan moet worden op financieel vlak, omdat uit cijfers van UWV blijkt dat ruim 85% van de WIA-aanvragen waarbij post-COVID een rol speelt leidt tot een WIA-uitkering vanwege (volledige of gedeeltelijke) arbeidsongeschiktheid. Als een WIA-aanvraag wordt afgewezen, zijn er verschillende vangnetten (WW en bijstand) en ondersteuningsmogelijkheden beschikbaar in om financiële problemen te voorkomen.
Omdat er signalen waren dat de kennis van sommige verzekeringsartsen over post-COVID verbeterd kon worden, zijn er verschillende maatregelen in gang gezet zodat verzekeringsartsen praktische handvatten krijgen voor de beoordeling van mensen met post-COVID. Zo ontwikkelt de NVVG een handreiking post-COVID met ondersteuning vanuit mijn ministerie.

Vraag 9

Wat is de stand van zaken van de aangenomen motie Saris/Ceder over onderzoek naar regionale verschillen in kennis en expertise over long covid in de beoordeling door het UWV? Hoe wordt dit memo hierbij betrokken?2

Het onderzoek van UWV naar regionale verschillen is in volle gang en de uitkomsten hiervan worden in december van dit jaar verwacht. Het onlangs verschenen memo heeft geen rol in dit onderzoek. Wel is het doel van het memo eventuele regionale verschillen verder te verkleinen.

Vraag 10

Wanneer gaat u duidelijkheid verschaffen over de gevolgen voor lopende en toekomstige beoordelingen van de tussenuitspraken van de Centrale Raad van Beroep over arbeidsongeschiktheidsuitkeringen van mensen met ME/CVS?3

Deze uitspraken hebben gevolgen voor de besluiten die UWV na de uitspraken gaat nemen in vergelijkbare gevallen. Die moeten in overeenstemming zijn met het oordeel in de drie uitspraken. Het betreft aanvragen voor een WIA-uitkering die worden gedaan na deze uitspraken op 17 juli 2025, maar ook besluiten waar nog bezwaar of beroep tegen open staat, die met andere woorden nog niet onherroepelijk zijn geworden (nog geen formele rechtskracht hebben verkregen). Besluiten die al wel formele rechtskracht hebben gekregen, worden in beginsel niet geraakt door deze uitspraken.

Vraag 1

Heeft u kennisgenomen van het onderzoek van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) over de deskundige overheid?1

Ja.

Vraag 2

Herkent u het WRR-signaal dat deze lacunes met name zichtbaar zijn bij kleinere gemeenten? Wat betekent dit volgens u voor de rechtsgelijkheid en de kwaliteit van beleidsuitvoering door decentrale overheden?

De WRR wijst erop dat kleine gemeenten vaker kampen met uitstroom van personeel, beperkte beloningsmogelijkheden en ook een grotere afhankelijkheid van externe expertise. De WRR beveelt aan om deze kwetsbaarheid aan te pakken. Daarnaast wordt voorgesteld om specialistische kennis te bundelen in regionale expertisecentra en de samenwerking in personeelsbeleid te bevorderen, eventueel met ondersteuning van het Rijk of de VNG. Deze aanpak kan bijdragen aan het verkleinen van verschillen tussen de gemeenten en daarmee aan de kwaliteit van de (beleids-)uitvoering en ontwikkeling. Hierbij constateer ik een link met een advies dat de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur in december 2023 uitbracht en waarin deze raad adviseerde deskundigheid slimmer te poolen en te gaan werken met expertisevertegenwoordiging. Het vervolg geven aan de aanbevelingen op dit vlak worden de komende tijd verkend. Ik verbind aan deze verkenning ook de acties die voortkomen uit de Actieagenda Goed Bestuur, waarmee het kabinet een betere balans tussen ambities, taken, middelen en uitvoering wil bereiken.2 De structurele actiepunten die in dit kader vooral van belang zijn, zijn het bestendigen van goede interbestuurlijke samenwerking, de intensivering van de Uitvoerbaarheidstoets decentrale overheden en het blijven werken aan passende bestuurlijke en financiële arrangementen voor medeoverheden.

Vraag 3

Hoe beoordeelt u het risico dat de overheid onvoldoende interne expertise opbouwt op cruciale beleidsterreinen die juist nu in hoog tempo veranderen en aan belang winnen?

Het rapport laat zien dat bij het Rijk op terreinen als digitalisering en ruimtelijke ordening de behoefte aan diepgaande kennis groter is dan het voor ons beschikbare aanbod. Daarom onderzoek ik maatregelen zoals expertisepools, een integrale personeelsstrategie, marktconformiteit van salarissen en investeringen in opleidingen. Ook verken ik het voorstel van de WRR om deze kennisontwikkeling structureel te borgen. Het rapport benoemt daarnaast dat gemeenten met zowel een gebrek aan kennis op het gebied van digitalisering als ook op gebied van het ruimtelijke domein kampen. Hierdoor kan de conclusie ook zijn dat het individueel door organisaties (bijvoorbeeld kleine gemeenten) uitvoeren van opgaven niet meer verstandig is/minder voor de hand ligt. Op digitaliseringsgebied beoogt de Nederlandse Digitaliseringsstrategie (NDS) bijvoorbeeld een meer gemeenschappelijke aanpak en minder versnippering. In lijn hiermee is op 18 juni door de VNG een resolutie aangenomen om de gemeentelijke digitalisering te collectiviseren.

Vraag 4

Kunt u aangeven in hoeverre de overheid gebruik maakt van externe consultants? Kunt u dit uitsplitsen naar de rijksoverheid en medeoverheden?

In 2024 bedroegen de totale uitgaven aan externe inhuur 3,67 miljard euro. Dit is 15,4 procent van de totale personele uitgaven van de rijksdienst. Voor uitgebreide informatie ter zake verwijs ik naar de Jaarrapportage Bedrijfsvoering Rijk 2024.3 Het Rijk monitort de inhuur door decentrale overheden niet, maar volgens de Personeelsmonitor Gemeenten is de externe inhuur ongeveer 18 procent.

Vraag 5

Zou de overheid geld kunnen besparen als een deel van de externe deskundigheid weer in huis wordt gehaald? Zo ja, bent u bereid dit te onderzoeken? Zo nee, waarom denkt u niet dat de overheid geld kan besparen door weer meer expertise in huis te halen?

Op de lange termijn zie ik mogelijkheden voor besparingen. Daarvoor zullen in eerste instantie echter investeringen noodzakelijk zijn, gericht op het verminderen van de afhankelijkheid van externe inhuur, zodat op termijn structurele kostenreductie kan worden gerealiseerd. Deze investeringen richten zich op het aantrekken van vaste medewerkers, op onderzoek naar wat er nodig is om deze mensen niet alleen binnen te halen, maar ook te behouden, het versterken van interne opleidingen en het beter benutten van onderstaande mogelijkheden.
Het gaat er daarbij niet om het volledig terughalen van externe kennis, maar om duidelijk te onderscheiden welke kennis structureel aanwezig moet zijn en welke kennis slechts tijdelijk benodigd is. In dat laatste geval blijft externe inhuur een duidelijke meerwaarde houden, terwijl structurele kennis juist beter benut en geborgd dient te worden door vaste medewerkers in dienst te nemen. Door samen te werken met externe deskundigen en de opgedane kennis intern te verankeren (bijvoorbeeld via een «train-de-trainer»-aanpak), kan de overheid stap voor stap eigen expertise opbouwen. Ook de inzet van bijvoorbeeld Rijksconsultants voor opdrachten bij de departementen draagt bij aan het behoud van expertise binnen de rijksdienst die flexibel kan worden ingezet. Dit sluit aan bij de ambitie om de externe inhuur fors terug te dringen. Zo wordt niet alleen de continuïteit en kwaliteit van beleid versterkt, maar kan ook meer en beter gebruik worden gemaakt van de kennis die in de samenleving aanwezig is.

Vraag 6

Acht u de door de WRR geconstateerde afhankelijkheid van externe partijen voor digitale expertise wenselijk en toekomstbestendig? Welke maatregelen neemt u om digitale expertise wél intern op te bouwen en te behouden?

Ik acht die afhankelijkheid niet wenselijk. Het is belangrijk dat de overheid zelf digitale kernkennis ontwikkelt en behoudt, zeker voor kritieke functies als cybersecurity. De Nederlandse Digitaliseringsstrategie (NDS) bevat de prioriteit «Digitaal vakmanschap en een moderne werkomgeving». Daarmee richten we ons op een personeelsstrategie voor digitalisering. Dit omvat het bepalen welke kennis intern nodig is en welke extern ingehuurd moet worden, om zo gericht te kunnen werven, om te scholen en onderwijs te ontwikkelen. Er komt meer regie op digitaliseringskennis bij ambtenaren, waarbij ICT-kennis actief wordt gedeeld en efficiënter wordt ingezet. Tot slot werken we aan een moderne digitale werkomgeving met de juiste middelen voor ambtenaren.

Vraag 7

Wat is uw reactie op de constatering dat vakinhoudelijke specialisatie binnen de overheid minder wordt gewaardeerd dan generiek management, en dat dit ten koste gaat van de opbouw en borging van diepgaande inhoudelijke deskundigheid?

De WRR verwijst in zijn rapport naar de vier dimensies van deskundigheid (vakdeskundigheid, velddeskundigheid, procesdeskundigheid en uitvoeringsdeskundigheid) die belangrijk zijn voor een goed functionerende overheid en die ook binnen de overheid aanwezig moeten zijn. Het is belangrijk dat elke overheidsorganisatie een goede mix van deskundigheden heeft, waarbij vakinhoudelijke expertise een onderdeel is. Echter is de constatering van de WRR ook dat loopbanen binnen de rijksdienst vaak vooral gericht zijn op management, waardoor vakinhoudelijke experts minder mogelijkheden hebben om door te groeien. De WRR adviseert om dit te veranderen door loopbaanpaden te creëren binnen brede beleidsdomeinen, waarbij functies in beleid, uitvoering en toezicht worden gecombineerd. Daarnaast is de WRR van mening dat inhoudelijke expertise bij beoordeling en beloning meer waardering verdient, en dat het zinvol is gebruik te maken van de bestaande ruimte hiervoor. Zowel vakinhoudelijk specialisme als goed management zijn bij de rijksdienst onontbeerlijk. Wat betreft functievervulling bij het topmanagement wordt gekeken naar de opgave, de benodigde vakinhoudelijke kennis en ervaring en de complementariteit met het team. Dit sluit ook aan bij de ambitie om binnen de Rijksoverheid opgavegericht te werken. Ik zal deze aanbevelingen meenemen bij het herijken van het strategisch personeelsbeleid.

Vraag 8

Hoe gaat u, gelet op de constatering van de WRR dat carrièremogelijkheden voor inhoudelijk deskundige ambtenaren beperkt zijn, de positie van vakinhoudelijke experts versterken?

In aansluiting op het antwoord op vraag 7 zouden alle dimensies van deskundigheid op eenzelfde wijze gewaardeerd moeten worden. Dat is nu nog niet altijd het geval. Er zijn betere carrièrepaden denkbaar voor inhoudelijke experts met naast algemene proceskennis, diepgaande, inhoudelijke vakkennis, veldkennis en uitvoeringskennis. Zij moeten kunnen doorgroeien naar hogere functies zonder dat dit per se gepaard hoeft te gaan met coördinerende of leidinggevende verantwoordelijkheden. Bij deze ontwikkeling hoort ook het expliciet waarderen van kennis in functiewaardering en bij benoemingen. Tegelijkertijd moeten ook topambtenaren voldoende kennis en expertise hebben van het domein waarin zij werken en de context kennen die hoort bij de maatschappelijke opgave. Zoals gezegd onderscheidt de WRR vier soorten deskundigheid die nodig zijn voor goede besluitvorming: vakdeskundigheid, velddeskundigheid, procesdeskundigheid en uitvoeringsdeskundigheid. Een goede deskundigheidsmix moet passen bij de taken van een overheidsorganisatie, de maatschappelijke opgave en het samenspel met de partijen in de omgeving. Ik hecht er aan dat (top)ambtenaren in hun loopbaan verschillende functies vervullen in uitvoering, beleid en toezicht zodat zij kennis opbouwen van de verschillende werkvelden en brede kennis opbouwen binnen een domein. Dit sluit aan bij de brief van 11 juli jl. aan uw Kamer over de hervorming van de Algemene Bestuursdienst (ABD).4

Vraag 9

Hoe rijmt u deze structurele problemen met de aangekondigde bezuinigingen van 22 procent op het ambtelijke apparaat? Erkent u dat juist in een complexe samenleving met grote maatschappelijke opgaven, zoals klimaat, digitalisering en kansengelijkheid, de ambtelijke kennis en expertise niet afgebouwd, maar juist versterkt moeten worden? Zo nee, waarom niet?

In de brief van 14 maart jl. benadrukt mijn ambtsvoorganger het belang van de borging van kennis binnen de rijksdienst, ook in tijden van bezuinigingen.5 Zo blijft de rijksdienst in staat om adequaat om te gaan met de huidige en toekomstige maatschappelijke uitdagingen.

Vraag 10

Hoe zorgt u ervoor dat beleidsambtenaren ook de uitvoeringskant van beleid leren begrijpen, daar er volgens de WRR nauwelijks financiële prikkels zijn om als ambtenaar ervaring op te doen in de uitvoering?

Beleidsambtenaren kunnen meer praktijkervaring opdoen via detacheringen en uitwisselingen met uitvoeringsorganisaties en gemeenten. Daarnaast worden ambtenaren gestimuleerd in de eigen functie grenzeloos samen te werken met collega’s van andere departementen, maar ook met collega’s in de uitvoering, bij andere overheden en met maatschappelijke partijen. Zie hiervoor ook het advies van de Raad voor het Openbaar Bestuur «Naar een uitvoerende macht» en de kabinetsreactie daarop.6 Het kunnen werken in multidisciplinaire teams, zoals de WRR ook bepleit, en het waarderen daarvan zal ook worden betrokken bij de herziening van het strategisch personeels- en organisatiebeleid. Verder kan het beschikken over kennis van en ervaring in de uitvoering van belang zijn bij benoemingen voor hogere functies. Dit wordt meegenomen in de ontwikkeling van de ABD.

Vraag 11

Deelt u de zorg van de WRR over het gebrek aan basiskennis over de rol van de ambtenaar binnen de democratische rechtsstaat? Welke verantwoordelijkheid ziet u hier voor uzelf om basiskennis over staatsrecht, democratie en rechtsstatelijkheid breed en structureel te verankeren binnen de publieke dienst?

Ja, die zorg deel ik. Ik zie het als mijn verantwoordelijkheid om dit fundament te versterken. Daarom wordt gewerkt aan een verplichte basisopleiding voor alle rijksambtenaren over staatsrecht, democratie en publieke verantwoordelijkheid. Hierin wordt ook digitaal vakmanschap als onderwerp meegenomen.
Specifiek voor topambtenaren is een leer- en ontwikkelaanbod op het gebied van rechtsstatelijk leiderschap beschikbaar. Daarnaast is de ambtseed vernieuwd en staat ambtelijk vakmanschap structureel op de agenda.

Vraag 12

Kunt u bovenstaande vragen één voor één beantwoorden?

Ik heb de vragen afzonderlijk beantwoord.

Vraag 1

Bent u bekend met de uitzending «Het therapietrauma» van het televisieprogramma Zembla?1

Vraag 2

Herkent u het beeld dat een deel van de patiënten die snelle hoog-intensieve traumatherapie volgen om te genezen van posttraumatische stressstoornis (PTSS) hier schade aan ondervinden? Zo ja, heeft u hier al eerder signalen over ontvangen en wat is daarmee gebeurd?

Vraag 3

Bent u bekend met de zorgen2 van verschillende psychiaters en traumatherapeuten over deze manier van behandelen? Zo ja, heeft u hier al eerder signalen over ontvangen en wat is daarmee gebeurd?

Vraag 4

Bent u ook bekend met de survey «Snelle interventies, langdurige impact»3, die is uitgevoerd door psychiater Jim van Os en lector GGZ aan de Hogeschool Leiden Simona Karbouniaris naar aanleiding van deze zorgen? Zo ja, wat is uw reactie op deze survey?

Vraag 5

Is bekend hoeveel mensen als gevolg van kortdurende hoogintensieve behandeltrajecten (op termijn) verergering van klachten ervaren en om die reden juist extra lang een beroep moeten doen op zorg binnen de specialistische (S)GGZ?

Vraag 6

Op welke manier wordt de veiligheid, kwaliteit en menswaardigheid van hoogintensieve kortdurende traumabehandelingen (3–14 dagen) gemonitord? Wordt in de gaten gehouden of deze behandelvormen patiënten niet hertaumatiseert?

Vraag 7

Is deze manier van hoogintensieve kortdurende traumabehandeling wetenschappelijk bewezen? Klopt het dat Nederland met deze kortdurende hoogintensieve traumaconfrontatie internationaal gezien afwijkt van de maatstaf?

Vraag 8

Is er voldoende specialisme en zijn er voldoende adequate behandelingen ten aanzien van vroegkinderlijk trauma, dissociatie en complex trauma? Zo nee, wat wordt er gedaan om te zorgen voor voldoende deskundigheid en het aanpakken van de wachttijden voor mensen met dit soort trauma? Hoe lang zijn die wachttijden momenteel?

Vraag 9

De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) heeft verschillende meldingen gehad na de uitzending van Zembla4, wat gaat de IGJ doen naar aanleiding van deze meldingen?

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «Eerste wijkkliniek die ouderen helpt revalideren is succesvol, maar moet toch stoppen, zorgverleners geschokt: «Complete verrassing»»?1

Vraag 2

Kunt u uitleggen wat deze nieuwe visie inhoudt en waarom deze niet meer past? Zo nee, waarom niet?

Vraag 3

Kunt u toelichten hoe de eerder geboekte resultaten van De Wijkkliniek zoals betere patiëntenzorg, minder spoedeisende hulpbezoek, minder ambulanceritten en minder opnames, ook binnen de nieuwe visie van Zorgverzekeraars Nederland worden gehaald? Zo nee, waarom niet?

Vraag 4

Kunt u aangeven waar de «herstelbedden» vandaan komen en wie eindverantwoordelijk is voor deze «herstelbedden»? Zo nee, waarom niet?

Vraag 5

Deelt u de mening dat de sluiting van de wijkkliniek (welke zelfs dient als voorbeeld voor een landelijke uitrol in 2026!) niet in het belang van de regio is? Indien nee, waarom niet?

Vraag 6

Bent u bereid in gesprek te gaan met Zorgverzekeraars Nederland om de sluiting van de Wijkkliniek in Amsterdam-Zuidoost tegen te gaan? Indien nee, waarom niet?

Vraag 1

Wat is uw reactie op het bericht «Ondergang dreigt voor bekend revalidatiecentrum: dit speelt achter de schermen»?1

Vraag 2

Deelt u de analyse dat het gebrek aan zeggenschap van werknemers hierbij problemen oplevert voor het revalidatiecentrum? Zo ja, welke stappen gaat u zetten om de zeggenschap van zorgverleners te verbeteren? Zo nee, waarom niet?

Vraag 3

Zijn er nog meer revalidatiecentra waarbij vergelijkbare problemen spelen, gezien het feit dat het algemene inkoopbeleid van zorgverzekeraars hierbij een rol speelt? Zo ja, welke zijn dit?

Vraag 4

Erkent u dat te lage tarieven of omzetplafonds door zorgverzekeraars in de weg staan van goede zorg? Zo ja, wat gaat u hieraan doen? Zo nee, waarom niet?

Vraag 5

Deelt u de mening dat het extra onwenselijk is om omzetplafonds te gebruiken bij de revalidatiezorg, gezien het feit dat deze vaak lastig te voorspellen zijn? Zo ja, bent u bereid om stappen te zetten om het gebruik van omzetplafonds tegen te gaan? Zo nee, waaorm niet?

Vraag 6

Wat zouden de gevolgen zijn voor patiënten en zorgverleners als Klimmendaal om zou vallen?

Vraag 7

Bent u bereid om samen met Klimmendaal, zorgverleners, patiënten, ziekenhuizen en zorgverzekeraars op zoek te gaan naar een oplossing voor de problemen?

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht van 17 november 2025 dat het Joods Hospice Immanuel zijn werkzaamheden tijdelijk moet staken omdat er geen veilige tijdelijke locatie gevonden kan worden?1

Vraag 2

Deelt u de zorg dat dit een buitengewoon zorgelijk signaal is over de positie van Joodse instellingen in Nederland en dat zelfs aan het einde van het leven is een Joodse plek niet meer vanzelfsprekend is?

Vraag 3

Klopt het dat de politie, bij monde van de wijkagent aldaar, heeft geadviseerd dat de veiligheid van het hospice op de beoogde locatie in Amsterdam Nieuw-West niet kon worden gegarandeerd? Welke factoren lagen aan deze inschatting ten grondslag?

Vraag 4

Hoe beoordeelt u het feit dat in een Nederlandse stad een zorginstelling met een Joodse signatuur wordt belemmerd in het uitvoeren van haar taak vanwege veiligheidsrisico’s? Acht u deze situatie passend bij de verantwoordelijkheid van de overheid om alle burgers en instellingen te beschermen?

Vraag 5

Hoe luidt uw oordeel over de huidige beveiligingsaanpak voor Joodse instellingen? Is deze toereikend? Zo nee, welke verbeteringen zijn nodig om te voorkomen dat instellingen in de zorgsector hun werk niet kunnen voortzetten?

Vraag 6

Bestaan er duidelijke landelijke richtlijnen voor politie en gemeenten voor het beoordelen van veiligheidsrisico’s bij religieuze of levensbeschouwelijke instellingen? Zo nee, bent u bereid dergelijke kaders te ontwikkelen om te zorgen voor een consistente en zorgvuldige aanpak?

Vraag 7

Welke mogelijkheden ziet u om het hospice op korte termijn te ondersteunen bij het realiseren van een veilige tijdelijke locatie, het treffen van passende beveiligingsmaatregelen en/of het beperken van financiële schade?

Vraag 8

Welke stappen bent u bereid te nemen om te waarborgen dat Joodse instellingen, waaronder die in de zorg, hun werkzaamheden in Nederland ongestoord en veilig kunnen blijven uitvoeren?

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «Hospice moet minstens zes maanden dicht»?1

Vraag 2

Wat is de onderbouwing van een negatief veiligheidsadvies voor een beoogde tijdelijke locatie in Amsterdam-Nieuw-West van het Joodse Hospice Immanuel?

Vraag 3

Wat vindt u ervan dat het Joods Hospice Immanuel om veiligheidsredenen geen tijdelijk onderdak kan vinden?

Vraag 4

Welke maatregelen uit de nationale strategie antisemitismebestrijding gaan ervoor zorgen dat een hospice zoals Immanuel wel een veilige plek kan vinden?

Vraag 5

Wat gaat u doen om ervoor te zorgen dat de Joodse gemeenschap ongeacht de locatie veilig kan leven?

Vraag 6

Bent u bereid om met de Staatssecretaris Langdurige en Maatschappelijke Zorg in overleg te treden over de gevolgen van de tijdelijke sluiting voor het Joods Hospicle Immanuel? Zo ja, wilt u daarbij de financiële consequenties zoals gevolgen voor de subsidie betrekken? Zo nee, waarom niet?

Vraag 7

Bent u bereid om te kijken of het «Veiligheidsfonds voor bescherming Joods leven» een soelaas kan bieden voor het Joods Hospice Immanuel?

Vraag 8

Kunt u deze vragen afzonderlijk en binnen drie weken beantwoorden?

Vraag 1

Wat is uw reactie op de jaarrapportage 2024 Wet afbreking zwangerschap?

De jaarrapportage laat zien dat het aantal zwangerschapsafbrekingen in 2024 vrijwel gelijk is gebleven ten opzichte van 2023. Na de stijging in 2022 en 2023 lijkt het aantal abortussen dus te stabiliseren. De cijfers vertellen mij dat er jaarlijks ongeveer 39.000 vrouwen in een situatie terecht komen waarin zij een abortus noodzakelijk achten. Voor mij staan niet de aantallen, maar de zorgvuldigheid, kwaliteit en toegankelijkheid van abortuszorg centraal. Gelukkig konden deze vrouwen in vrijheid beslissen over hun zwangerschap en hadden zij toegang tot abortuszorg van hoge kwaliteit.
Het is voor mij geen doel het aantal abortussen te laten afnemen. Mijn beleid richt zich erop de goede en toegankelijke abortuszorg te behouden en de regie van mensen op hun kinderwens te versterken. Regie op kinderwens is dan ook een belangrijk doel van de nieuwe Aanpak onbedoelde en/of ongewenste zwangerschap per 2026. Deze wordt op korte termijn (medio november) naar uw Kamer gestuurd. Zie ook mijn antwoorden op de vragen 8 en 9.

Vraag 2

Wat zegt het u dat er elk jaar ruim 39.000 abortussen plaatsvinden? Bent u het ermee eens dat de inzet in beleid moet zijn om het aantal abortussen te laten afnemen, omdat een abortus hoe dan ook een ingrijpende gebeurtenis is?

Zie antwoord vraag 1.

Vraag 3

Hoe kan het dat er van veel meer vrouwen dan voorheen onbekend is of ze uit het buitenland komen of dat het om Nederlandse vrouwen gaat?

Uit de jaarrapportage 2024 blijkt dat de woonplaats van vrouwen 659 keer als «onbekend» werd geregistreerd. Voorgaande jaren was dat aanzienlijk minder vaak het geval. Ik heb aan het Nederlands Genootschap van Abortusartsen (NGvA) gevraagd of er een verklaring is voor deze verandering. Het NGvA vermoedt dat dit mogelijk is veroorzaakt doordat enkele klinieken hun registratiesystemen hebben vernieuwd in 2024. In de beginperiode van het werken met dit nieuwe systeem waren er enkele technische problemen en onduidelijkheden die inmiddels zijn opgelost.

Vraag 4

Hoe komt het dat er veel meer instrumentele behandelingen plaatsvonden in 2024 en het aantal combinatiebehandelingen in 2024 flink is gedaald ten opzichte van 2023?

Bij een instrumentele abortus kan ervoor worden gekozen vooraf medicatie toe te dienen. Een instrumentele abortus met zo’n medicamenteuze voorbehandeling wordt geregistreerd als combinatiebehandeling. De instrumentele behandeling en de combinatiebehandeling in de jaarrapportage zijn dus geen verschillende soorten abortusbehandelingen, maar variaties binnen de instrumentele behandeling.
Het totaal aantal instrumentele abortussen is niet toegenomen ten opzichte van 2023, maar ongeveer gelijk gebleven. In 2023 waren er in totaal 23.232 instrumentele abortussen waarvan 18.092 met voorbehandeling. In 2024 waren er in totaal 23.077 instrumentele abortussen waarvan 14.430 met voorbehandeling. De keuze tussen wel of geen voorbehandeling wordt in samenspraak met de arts gemaakt en hangt af van de medische voorgeschiedenis, eventuele contra-indicaties (zoals recente keizersneden) en de voorkeur van de vrouw.

Vraag 5

Welke verklaring is er voor de blijvende stijging van het aantal vroege abortussen (minder dan acht weken)?

Het aantal abortussen in de categorie minder dan 8 weken steeg van 27.069 in 2023 naar 28.244 in 2024. De stijging van het aantal abortussen in 2022 en 2023 is bijna volledig toe te schrijven aan de toename in deze categorie. De oorzaak van de stijging is echter niet bekend. Het NGvA merkt op dat vrouwen steeds eerder ontdekken dat ze zwanger zijn dankzij gevoeligere zwangerschapstesten. Vrouwen kunnen mede hierdoor eerder geholpen worden bij een ongewenste zwangerschap. Ook de nieuwe behandelmogelijkheid in een vroege zwangerschap, de Very Early Medical Abortion (VEMA) kan hieraan bijdragen. Tot slot kan het wegvallen van de verplichte minimale beraadtermijn een rol hebben gespeeld. Er kunnen echter geen conclusies worden getrokken over causale verbanden tussen dergelijke ontwikkelingen en veranderingen in abortuscijfers.

Vraag 6

Hoe komt het dat twintig procent van het aantal behandelde vrouwen in een abortuskliniek geen nacontrole krijgt? Hoe verklaart u de stijging van meer dan tien procent ten opzichte van vorig jaar? Wat gaat u doen om klinieken meer nacontroles te laten uitvoeren?

Op grond van de Wet afbreking zwangerschap (Wafz) moet na een abortus nazorg beschikbaar zijn. Abortushulpverleners bespreken de mogelijkheden voor nazorg altijd met vrouwen. Dat blijkt ook uit de laatste evaluatie van de Wafz. Nacontrole is echter niet in alle gevallen medisch noodzakelijk volgens het NGvA. De behoefte aan nazorg verschilt van vrouw tot vrouw. In abortusklinieken krijgen vrouwen duidelijke instructies over wanneer een controle wél nodig is. Zij kunnen bij zorgen altijd contact opnemen met de kliniek, die 24 uur per dag bereikbaar is. Wanneer iemand niet verschijnt op een nacontrole is dat meestal omdat het herstel goed verloopt.
Ik vind het belangrijk dat, conform de Wafz, vrouwen de mogelijkheid hebben gebruik te maken van nazorg en dat de opties met hen zijn besproken. Of de vrouw vervolgens gebruik wil maken van nazorg is aan haarzelf, in overleg met haar arts. Ik zal daarom niet aansturen op het uitvoeren van meer nacontroles.

Vraag 7

Is er een verklaring voor de toename van het aandeel voorgeschreven anticonceptie na een abortus?

Het aandeel voorgeschreven anticonceptie na een abortus is toegenomen van 44% in 2023 naar 51,2% in 2024. Volgens het NGvA kan de aanvullende anticonceptiecounseling hierbij een rol hebben gespeeld. Deze activiteit is in 2023 toegevoegd aan de subsidieregeling voor abortusklinieken om hen de mogelijkheid te bieden om voor een deel van hun cliëntengroep extra tijd te besteden aan anticonceptiecounseling. Op 1 juli 2023 zijn de eerste klinieken in de praktijk begonnen met aanvullende anticonceptieconsulten. In 2024 werd het consult door de meeste klinieken aangeboden. Door de extra ruimte om met vrouwen over anticonceptie te spreken wordt volgens het NGvA vaker anticonceptie voorgeschreven of geplaatst.

Vraag 8

Welke beleidsvoornemens heeft u opgenomen of bent u van plan op te nemen in de Aanpak onbedoelde zwangerschap 2026–2029, op basis van de drie studies Aanvullende Vragen Onbedoelde Zwangerschap (AVOZ) die meer zicht hebben geboden op de factoren en ervaringen met zorg en ondersteuning bij onbedoelde zwangerschappen?

Ik zet het huidige beleid voort en leg hierin een aantal nieuwe accenten, onder andere op basis van de studies Aanvullende Vragen Onbedoelde Zwangerschap (AVOZ). Uw Kamer wordt hierover op korte termijn (medio november) met een brief geïnformeerd.

Vraag 9

Heeft de Aanpak onbedoelde zwangerschap 2026–2029 als doel om het aantal onbedoelde zwangerschappen te doen afnemen? Zo nee, waarom niet?

De onderzoeksuitkomsten en aanbevelingen hebben mij uitgedaagd kritisch te kijken naar beleidsdoelstellingen, taalgebruik en terminologie. In de brief die ik op korte termijn (medio november) naar uw Kamer zal sturen, staat hoe dit zich heeft vertaald in doelen en acties in mijn aanpak. Veel van de huidige activiteiten zet ik voort, ook omdat de AVOZ-studie het belang ervan onderstreept. Ik intensiveer een aantal zaken en start met nieuwe activiteiten. Een belangrijk doel in de nieuwe aanpak is om de regie van mensen op hun kinderwens te versterken. Ik wil zorgen dat iedereen die graag kinderen wil, zich goed kan voorbereiden op een gezonde zwangerschap. En dat voor wie (nog) geen kinderen wil informatie, over bescherming tegen zwangerschap toegankelijk is en past bij persoonlijke behoeftes en ervaringen.

Vraag 1

Wat is de reden dat het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) stelt dat de sterftemonitor enkel is bedoeld als signalerings- en analysetool voor acute verheffingen en niet om langdurige trends in oversterfte te monitoren?

Het model dat het RIVM gebruikt voor het berekenen van de oversterfte is er primair op gericht te bepalen of sprake is van incidentele oversterfte. Zo kan bijvoorbeeld worden bepaald wat de invloed van een griepepidemie of een hittegolf op de waargenomen sterfte is. Het model baseert zich hierbij op wekelijkse sterftegegevens uit de vijf voorafgaande jaren, waarbij rekening gehouden wordt met bijzondere omstandigheden in de afgelopen vijf jaren die tot verhoogde sterfte leidden.

Vraag 2

Deelt u de mening dat de afwijkingen van de schattingen van het aantal sterfgevallen en het werkelijk aantal sterfgevallen belangrijk zijn om goed in te spelen op beleid zoals het aantal woningen, de benodigde zorg en de pensioenen? Kunt u het antwoord toelichten?

Ik ben van mening dat het belangrijk is prognoses te hebben die (toekomstige) veranderingen in de bevolkingssamenstelling inzichtelijk maken, waaronder factoren die verband houden met sterfte, om zo goed in te kunnen spelen op beleid zoals het aantal woningen, de benodigde zorg en de pensioenen. Het is van belang te onderstrepen dat de wekelijkse oversterfte die het RIVM rapporteert, gebaseerd op wekelijks door CBS gerapporteerde sterfte-aantallen, slechts één van meerdere indicatoren is gerelateerd aan trends in sterfte. De oversterftemonitor wordt niet gebruikt voor lange termijn verwachtingen van sterfte. Andere indicatoren zoals de geschatte periode-levensverwachting, leeftijdsspecifieke sterftekansen en doodsoorzaken(trends), die het CBS publiceert, zijn ook belangrijke indicatoren om trends in sterfte te monitoren.

Vraag 3

Kunt u verklaren dat het aantal overlijdens na 2023 (coronatijd) niet is gedaald (aantal overlijdens waren achtereenvolgens volgens statline 2017: 150,214, 2018: 153,363, 2019: 151.885, 2020: 168.678, 2021: 170,972, 2022: 170.112, 2023: 169,521, 2024: 172,051)? Kan deze blijvende stijging verklaard worden vanuit een trend van oversterfte? Klopt het dat deze stijging niet verklaard kan worden door de toename van het aantal ouderen?

Het CBS heeft in maart jl. het onderzoek Trends in sterfte en doodsoorzaken, 2014–20241 gepubliceerd. Een belangrijke bevinding is dat met de vergrijzing ook het jaarlijks aantal overledenen toeneemt. Deze stijging kan dus wel degelijk (deels) aan de vergrijzing worden toegeschreven. Het rapport noemt ook nog andere trends in doodsoorzaken, zoals een stijging van de gestandaardiseerde sterfte aan psychische stoornissen en ziekten van het zenuwstelsel (onder andere dementie en de ziekte van Alzheimer) en accidentele vallen, en noemt ook dat toekomstige data nodig zijn om een beter beeld te krijgen van de ontwikkelingen in de doodsoorzaken na de coronapandemie.

Vraag 4

Bent u bereid om het RIVM te verzoeken in beeld te laten brengen wat de langdurige oversterfte is? Zo ja, hoe wordt dit gedaan? Zo nee, waarom niet?

Nee, zoals ik in het antwoord op vraag 2 aangaf, is het doel van de RIVM sterftemonitoring niet het maken van lange termijn sterftetrends. Het CBS maakt prognoses over sterftetrends op de langere termijn.

Vraag 5

Bent u bereid om onderzoek te doen naar de oorzaken van langdurige oversterfte zoals aangegeven in vraag 3?

Er zijn (en worden) vanuit het Ministerie van VWS zeer veel onderzoeksprogramma’s gefaciliteerd en gefinancierd naar de oorzaken van oversterfte en de gevolgen van de coronapandemie, waaronder onderzoeken naar het effect van de maatregelen, post-covid, onderzoek naar optimale medisch-specialistische zorg bij COVID-19 en de impact van uitgestelde zorg door de COVID-19 pandemie. Daarnaast zijn veel data beschikbaar gemaakt voor externe onderzoekers om onderzoek mee te verrichten. Tevens heeft het CBS in maart jl. reeds een (beschrijvend) onderzoek Trends in sterfte en doodsoorzaken, 2014–20242 gepubliceerd met daarin ook analyses over de sterfte van de jaren na de coronapandemie. Hierop aanvullend onderzoek zal op dit moment nog geen compleet beeld geven van de oorzaken, omdat hier soms meerdere jaren overheen moeten gaan.
Gezien bovenstaande redenen, het eerdere advies van de ZonMw begeleidingscommissie om geen aanvullende overkoepelend onderzoek naar de oversterfte te faciliteren en de huidige beperkte financiële middelen geef ik op dit moment geen opdracht tot nieuw onderzoek.

Vraag 6

Klopt het dat oversterfte in vergelijking tot de geschatte aantal sterfgevallen betekent dat de gemiddelde levensverwachting niet stijgt? Kan de Minister aangeven wat dit betekent voor het beleid ten aanzien van volksgezondheid, wonen en pensioenen?

Nee, de gemiddelde periode-levensverwachting steeg van 81,4 jaar naar 81,9 jaar tussen 2021 en 2024. Het ligt nog iets lager dan in 2019 (82,1 jaar) maar er is wel sprake van een stijging, en de huidige waarde is de op één na hoogste ooit.
De periode-levensverwachting in een jaar berekent hoe oud een kind geboren in dat jaar gemiddeld zou worden als de sterftekansen-naar-leeftijd van dat jaar hun hele leven zouden gelden. De werkelijke gemiddelde levensduur kan alleen bepaald worden voor jaren die ver in het verleden liggen, of door een prognose van de sterftekansen in de toekomst te maken.

Vraag 7

Wat is de huidige (feitelijke) gemiddelde leeftijd bij overlijden in Nederland en wat is die in een aantal westerse landen zoals de Verenigd Koninkrijk, Zweden Duitsland en België? Als er een verschil blijkt te zijn tussen Nederland en deze landen, hoe kan dat verschil worden verklaard?

Het is in dit verband meer gebruikelijk te kijken naar de periode-levensverwachting, de gemiddelde leeftijd bij overlijden wordt namelijk sterk beïnvloed door het aandeel ouderen in de bevolking dus is geen goede samenvattende maat voor het sterfterisico. Het EU-gemiddelde van de periode-levensverwachting bij geboorte (mannen en vrouwen samen) lag in 2023 op 81,4 jaar.3 In Nederland was de periode-levensverwachting in 2023 81,9 jaar. In andere westerse EU-landen4 lag dit soms hoger (zoals in Zweden (83,4) en België (82,5)) en soms lager (zoals in Duitsland (81,1)).
De verschillen tussen landen in Europa zijn mede het gevolg van verschillen tussen landen in welvaart, gezondheid en aanbod van en toegang tot gezondheidszorg.5, 6

Vraag 8

Zijn bovenstaande antwoorden voor u aanleiding om de gemiddelde levensverwachting van Nederlanders bij te stellen? Zo ja, waarom? Zo nee, waarom niet?

Nee. De levensverwachting wordt door het CBS berekend.

Vraag 9

Kunt u toelichten waarom het advies van de ZonMw-begeleidingscommissie om geen overkoepelend integraal vervolgonderzoek te starten wordt overgenomen, terwijl diezelfde commissie expliciet adviseert vervolgonderzoek te faciliteren met data uit 2022, 2023 en 2024 en de langetermijneffecten te blijven monitoren? Bent u bereid conform dit advies een onafhankelijk onderzoeksprogramma te starten dat de oversterfte vanaf 2020 met data uit de jaren 2023 en 2024 in kaart brengt? Zo nee, waarom niet?

Mijn ambtsvoorgangers zijn al meerdere malen ingegaan op de vraag waarom het advies van de ZonMw-begeleidingscommissie om geen overkoepelend integraal vervolgonderzoek te starten, is overgenomen.7 Daarbij is ook steeds benoemd dat data uit 2022, 2023 en 2024 voor onderzoekers bij het CBS beschikbaar zijn gesteld om zelf onderzoek op uit te voeren. Daarnaast voert het CBS zelf ook onderzoek naar sterftetrends, zoals genoemd in het antwoord op vraag 5.

Vraag 1

Bent u bekend met het memo uniforme beoordeling duurzaamheid long covid?1

Ja.

Vraag 2

Hoeveel mensen ontvangen er op dit moment een arbeidsongeschiktheidsuitkering waarbij a) long covid de hoofddiagnose betreft en b) long covid als nevendiagnose is vermeld?

Op 31 augustus 2025 was het aantal lopende WIA-uitkeringen met post-COVID2:

Vraag 3

Bent u bereid om jaarlijks aan de Kamer te rapporteren in de vorm van een long covid monitor over de ontwikkeling van het aantal mensen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering met long covid als hoofd- of nevendiagnose, inclusief beoordeling, bezwaar en cliënttevredenheid?

UWV monitort kwantitatief alle instroom in de WIA en rapporteert daar periodiek over, op hoger abstractieniveau. Daarop is vraaggerichte analyse mogelijk, ook op basis van de diagnose post-COVID. Overigens is de huidige verwachting dat er steeds minder mensen met post-COVID in de WIA terecht zullen komen door een toegenomen immuniteit, waardoor het aantal gevallen met een ernstig ziekteverloop daalt. Tot 2024 was een stijgende trend te zien in het aantal mensen dat een WIA-aanvraag doet met als hoofd- of nevendiagnose post-COVID. In 2021 ging het om ruim 600 WIA-beoordelingen. In 2022 om ruim 3.000, in 2023 ruim 5.000 en in 2024 bijna 7.000 WIA-beoordelingen. In 2025 is er tot nu toe sprake van een dalende trend. Tot oktober 2025 zijn 2.850 mensen beoordeeld voor de WIA met als hoofd- of nevendiagnose post-COVID. Alles overziend is er dus geen aanleiding tot een jaarlijkse post-COVID monitor. Een breder beeld van de ontwikkeling van de WIA-instroom vind ik wel van belang, omdat de WIA-instroom door andere oorzaken juist stijgt.

Vraag 4

Hoe beoordeelt u de aanbevelingen voor uniforme beoordeling uit het memo?

UWV is als zelfstandig bestuursorgaan verantwoordelijk voor uitvoering van de WIA. In afwachting van de handreiking post-COVID van de Nederlandse Vereniging van Verzekeringsgeneeskunde (NVVG) ondersteunt UWV met dit memo haar professionals om meer uniformiteit te creëren in de beoordeling van duurzaamheid van arbeidsbeperkingen bij post-COVID. De doelstelling van deze aanbevelingen onderschrijf ik.
De NVVG is de wetenschappelijke beroepsvereniging van verzekeringsartsen en artsen in opleiding tot verzekeringsarts. Zij zijn in de afrondende fase van de ontwikkeling van de handreiking post-COVID. In deze handreiking wordt ook ingegaan op de prognose bij post-COVID. Na het verschijnen is deze handreiking van de NVVG leidend.

Vraag 5

Op welke wijze gaat er binnen het UWV opvolging worden gegeven aan de aanbevelingen uit het memo?

Het memo van UWV is een ondersteuning voor de medisch professionals binnen UWV in afwachting van de handreiking post-COVID van de Nederlandse Vereniging van Verzekeringsgeneeskunde (NVVG). UWV heeft het memo gedeeld met alle verzekeringsartsen en artsen binnen UWV.

Vraag 6

In welk stadium verkeert de aangekondigde actualisering van de Standaard Duurbelastbaarheid in Arbeid uit 2015?

De standaard duurbelastbaarheid in arbeid is dit jaar verrijkt met de wetenschappelijke inzichten vanuit een promotieonderzoek van een verzekeringsarts. Er loopt momenteel een onderzoek of de standaard daarnaast verder geactualiseerd moet worden.

Vraag 7

Hoe worden ervaringsdeskundigen met long covid betrokken bij de ontwikkeling van kennis en expertise over long covid in de beoordeling door het UWV?

De afgelopen twee jaar zijn er bijeenkomsten georganiseerd waarbij er gesproken is over wat mogelijke manieren zijn om de situatie van mensen met «moeilijk objectiveerbare» aandoeningen die arbeidsongeschikt raken te verbeteren. Een actie die daaruit volgt, is dat UWV jaarlijks een bijeenkomst organiseert om in gesprek te gaan met alle vertegenwoordigers van verschillende patiëntenorganisaties. In die bijeenkomst informeert UWV-patiëntenverenigingen over ontwikkelingen over kennis en expertise, zo ook over post-COVID. Een eerste bijeenkomst organiseert UWV eind dit jaar.

Vraag 8

Welke stappen bent u voornemens te zetten om op zowel beleidsinhoudelijk als financieel vlak meer interdepartementaal samen te werken met de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport om mensen met long covid zo goed en passend mogelijk te ondersteunen?

Mijn ministerie spreekt periodiek met het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap over de ontwikkelingen rondom post-COVID op de verschillende terreinen. Afgelopen jaar hebben er verschillende universitair medische centra een post-COVID expertisecentrum geopend zodat er meer kennis en betere zorg komt voor patiënten met post-COVID. Het beeld is niet dat er meer voor mensen met post-COVID gedaan moet worden op financieel vlak, omdat uit cijfers van UWV blijkt dat ruim 85% van de WIA-aanvragen waarbij post-COVID een rol speelt leidt tot een WIA-uitkering vanwege (volledige of gedeeltelijke) arbeidsongeschiktheid. Als een WIA-aanvraag wordt afgewezen, zijn er verschillende vangnetten (WW en bijstand) en ondersteuningsmogelijkheden beschikbaar in om financiële problemen te voorkomen.
Omdat er signalen waren dat de kennis van sommige verzekeringsartsen over post-COVID verbeterd kon worden, zijn er verschillende maatregelen in gang gezet zodat verzekeringsartsen praktische handvatten krijgen voor de beoordeling van mensen met post-COVID. Zo ontwikkelt de NVVG een handreiking post-COVID met ondersteuning vanuit mijn ministerie.

Vraag 9

Wat is de stand van zaken van de aangenomen motie Saris/Ceder over onderzoek naar regionale verschillen in kennis en expertise over long covid in de beoordeling door het UWV? Hoe wordt dit memo hierbij betrokken?2

Het onderzoek van UWV naar regionale verschillen is in volle gang en de uitkomsten hiervan worden in december van dit jaar verwacht. Het onlangs verschenen memo heeft geen rol in dit onderzoek. Wel is het doel van het memo eventuele regionale verschillen verder te verkleinen.

Vraag 10

Wanneer gaat u duidelijkheid verschaffen over de gevolgen voor lopende en toekomstige beoordelingen van de tussenuitspraken van de Centrale Raad van Beroep over arbeidsongeschiktheidsuitkeringen van mensen met ME/CVS?3

Deze uitspraken hebben gevolgen voor de besluiten die UWV na de uitspraken gaat nemen in vergelijkbare gevallen. Die moeten in overeenstemming zijn met het oordeel in de drie uitspraken. Het betreft aanvragen voor een WIA-uitkering die worden gedaan na deze uitspraken op 17 juli 2025, maar ook besluiten waar nog bezwaar of beroep tegen open staat, die met andere woorden nog niet onherroepelijk zijn geworden (nog geen formele rechtskracht hebben verkregen). Besluiten die al wel formele rechtskracht hebben gekregen, worden in beginsel niet geraakt door deze uitspraken.

Vraag 1

Heeft u kennisgenomen van het onderzoek van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) over de deskundige overheid?1

Ja.

Vraag 2

Herkent u het WRR-signaal dat deze lacunes met name zichtbaar zijn bij kleinere gemeenten? Wat betekent dit volgens u voor de rechtsgelijkheid en de kwaliteit van beleidsuitvoering door decentrale overheden?

De WRR wijst erop dat kleine gemeenten vaker kampen met uitstroom van personeel, beperkte beloningsmogelijkheden en ook een grotere afhankelijkheid van externe expertise. De WRR beveelt aan om deze kwetsbaarheid aan te pakken. Daarnaast wordt voorgesteld om specialistische kennis te bundelen in regionale expertisecentra en de samenwerking in personeelsbeleid te bevorderen, eventueel met ondersteuning van het Rijk of de VNG. Deze aanpak kan bijdragen aan het verkleinen van verschillen tussen de gemeenten en daarmee aan de kwaliteit van de (beleids-)uitvoering en ontwikkeling. Hierbij constateer ik een link met een advies dat de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur in december 2023 uitbracht en waarin deze raad adviseerde deskundigheid slimmer te poolen en te gaan werken met expertisevertegenwoordiging. Het vervolg geven aan de aanbevelingen op dit vlak worden de komende tijd verkend. Ik verbind aan deze verkenning ook de acties die voortkomen uit de Actieagenda Goed Bestuur, waarmee het kabinet een betere balans tussen ambities, taken, middelen en uitvoering wil bereiken.2 De structurele actiepunten die in dit kader vooral van belang zijn, zijn het bestendigen van goede interbestuurlijke samenwerking, de intensivering van de Uitvoerbaarheidstoets decentrale overheden en het blijven werken aan passende bestuurlijke en financiële arrangementen voor medeoverheden.

Vraag 3

Hoe beoordeelt u het risico dat de overheid onvoldoende interne expertise opbouwt op cruciale beleidsterreinen die juist nu in hoog tempo veranderen en aan belang winnen?

Het rapport laat zien dat bij het Rijk op terreinen als digitalisering en ruimtelijke ordening de behoefte aan diepgaande kennis groter is dan het voor ons beschikbare aanbod. Daarom onderzoek ik maatregelen zoals expertisepools, een integrale personeelsstrategie, marktconformiteit van salarissen en investeringen in opleidingen. Ook verken ik het voorstel van de WRR om deze kennisontwikkeling structureel te borgen. Het rapport benoemt daarnaast dat gemeenten met zowel een gebrek aan kennis op het gebied van digitalisering als ook op gebied van het ruimtelijke domein kampen. Hierdoor kan de conclusie ook zijn dat het individueel door organisaties (bijvoorbeeld kleine gemeenten) uitvoeren van opgaven niet meer verstandig is/minder voor de hand ligt. Op digitaliseringsgebied beoogt de Nederlandse Digitaliseringsstrategie (NDS) bijvoorbeeld een meer gemeenschappelijke aanpak en minder versnippering. In lijn hiermee is op 18 juni door de VNG een resolutie aangenomen om de gemeentelijke digitalisering te collectiviseren.

Vraag 4

Kunt u aangeven in hoeverre de overheid gebruik maakt van externe consultants? Kunt u dit uitsplitsen naar de rijksoverheid en medeoverheden?

In 2024 bedroegen de totale uitgaven aan externe inhuur 3,67 miljard euro. Dit is 15,4 procent van de totale personele uitgaven van de rijksdienst. Voor uitgebreide informatie ter zake verwijs ik naar de Jaarrapportage Bedrijfsvoering Rijk 2024.3 Het Rijk monitort de inhuur door decentrale overheden niet, maar volgens de Personeelsmonitor Gemeenten is de externe inhuur ongeveer 18 procent.

Vraag 5

Zou de overheid geld kunnen besparen als een deel van de externe deskundigheid weer in huis wordt gehaald? Zo ja, bent u bereid dit te onderzoeken? Zo nee, waarom denkt u niet dat de overheid geld kan besparen door weer meer expertise in huis te halen?

Op de lange termijn zie ik mogelijkheden voor besparingen. Daarvoor zullen in eerste instantie echter investeringen noodzakelijk zijn, gericht op het verminderen van de afhankelijkheid van externe inhuur, zodat op termijn structurele kostenreductie kan worden gerealiseerd. Deze investeringen richten zich op het aantrekken van vaste medewerkers, op onderzoek naar wat er nodig is om deze mensen niet alleen binnen te halen, maar ook te behouden, het versterken van interne opleidingen en het beter benutten van onderstaande mogelijkheden.
Het gaat er daarbij niet om het volledig terughalen van externe kennis, maar om duidelijk te onderscheiden welke kennis structureel aanwezig moet zijn en welke kennis slechts tijdelijk benodigd is. In dat laatste geval blijft externe inhuur een duidelijke meerwaarde houden, terwijl structurele kennis juist beter benut en geborgd dient te worden door vaste medewerkers in dienst te nemen. Door samen te werken met externe deskundigen en de opgedane kennis intern te verankeren (bijvoorbeeld via een «train-de-trainer»-aanpak), kan de overheid stap voor stap eigen expertise opbouwen. Ook de inzet van bijvoorbeeld Rijksconsultants voor opdrachten bij de departementen draagt bij aan het behoud van expertise binnen de rijksdienst die flexibel kan worden ingezet. Dit sluit aan bij de ambitie om de externe inhuur fors terug te dringen. Zo wordt niet alleen de continuïteit en kwaliteit van beleid versterkt, maar kan ook meer en beter gebruik worden gemaakt van de kennis die in de samenleving aanwezig is.

Vraag 6

Acht u de door de WRR geconstateerde afhankelijkheid van externe partijen voor digitale expertise wenselijk en toekomstbestendig? Welke maatregelen neemt u om digitale expertise wél intern op te bouwen en te behouden?

Ik acht die afhankelijkheid niet wenselijk. Het is belangrijk dat de overheid zelf digitale kernkennis ontwikkelt en behoudt, zeker voor kritieke functies als cybersecurity. De Nederlandse Digitaliseringsstrategie (NDS) bevat de prioriteit «Digitaal vakmanschap en een moderne werkomgeving». Daarmee richten we ons op een personeelsstrategie voor digitalisering. Dit omvat het bepalen welke kennis intern nodig is en welke extern ingehuurd moet worden, om zo gericht te kunnen werven, om te scholen en onderwijs te ontwikkelen. Er komt meer regie op digitaliseringskennis bij ambtenaren, waarbij ICT-kennis actief wordt gedeeld en efficiënter wordt ingezet. Tot slot werken we aan een moderne digitale werkomgeving met de juiste middelen voor ambtenaren.

Vraag 7

Wat is uw reactie op de constatering dat vakinhoudelijke specialisatie binnen de overheid minder wordt gewaardeerd dan generiek management, en dat dit ten koste gaat van de opbouw en borging van diepgaande inhoudelijke deskundigheid?

De WRR verwijst in zijn rapport naar de vier dimensies van deskundigheid (vakdeskundigheid, velddeskundigheid, procesdeskundigheid en uitvoeringsdeskundigheid) die belangrijk zijn voor een goed functionerende overheid en die ook binnen de overheid aanwezig moeten zijn. Het is belangrijk dat elke overheidsorganisatie een goede mix van deskundigheden heeft, waarbij vakinhoudelijke expertise een onderdeel is. Echter is de constatering van de WRR ook dat loopbanen binnen de rijksdienst vaak vooral gericht zijn op management, waardoor vakinhoudelijke experts minder mogelijkheden hebben om door te groeien. De WRR adviseert om dit te veranderen door loopbaanpaden te creëren binnen brede beleidsdomeinen, waarbij functies in beleid, uitvoering en toezicht worden gecombineerd. Daarnaast is de WRR van mening dat inhoudelijke expertise bij beoordeling en beloning meer waardering verdient, en dat het zinvol is gebruik te maken van de bestaande ruimte hiervoor. Zowel vakinhoudelijk specialisme als goed management zijn bij de rijksdienst onontbeerlijk. Wat betreft functievervulling bij het topmanagement wordt gekeken naar de opgave, de benodigde vakinhoudelijke kennis en ervaring en de complementariteit met het team. Dit sluit ook aan bij de ambitie om binnen de Rijksoverheid opgavegericht te werken. Ik zal deze aanbevelingen meenemen bij het herijken van het strategisch personeelsbeleid.

Vraag 8

Hoe gaat u, gelet op de constatering van de WRR dat carrièremogelijkheden voor inhoudelijk deskundige ambtenaren beperkt zijn, de positie van vakinhoudelijke experts versterken?

In aansluiting op het antwoord op vraag 7 zouden alle dimensies van deskundigheid op eenzelfde wijze gewaardeerd moeten worden. Dat is nu nog niet altijd het geval. Er zijn betere carrièrepaden denkbaar voor inhoudelijke experts met naast algemene proceskennis, diepgaande, inhoudelijke vakkennis, veldkennis en uitvoeringskennis. Zij moeten kunnen doorgroeien naar hogere functies zonder dat dit per se gepaard hoeft te gaan met coördinerende of leidinggevende verantwoordelijkheden. Bij deze ontwikkeling hoort ook het expliciet waarderen van kennis in functiewaardering en bij benoemingen. Tegelijkertijd moeten ook topambtenaren voldoende kennis en expertise hebben van het domein waarin zij werken en de context kennen die hoort bij de maatschappelijke opgave. Zoals gezegd onderscheidt de WRR vier soorten deskundigheid die nodig zijn voor goede besluitvorming: vakdeskundigheid, velddeskundigheid, procesdeskundigheid en uitvoeringsdeskundigheid. Een goede deskundigheidsmix moet passen bij de taken van een overheidsorganisatie, de maatschappelijke opgave en het samenspel met de partijen in de omgeving. Ik hecht er aan dat (top)ambtenaren in hun loopbaan verschillende functies vervullen in uitvoering, beleid en toezicht zodat zij kennis opbouwen van de verschillende werkvelden en brede kennis opbouwen binnen een domein. Dit sluit aan bij de brief van 11 juli jl. aan uw Kamer over de hervorming van de Algemene Bestuursdienst (ABD).4

Vraag 9

Hoe rijmt u deze structurele problemen met de aangekondigde bezuinigingen van 22 procent op het ambtelijke apparaat? Erkent u dat juist in een complexe samenleving met grote maatschappelijke opgaven, zoals klimaat, digitalisering en kansengelijkheid, de ambtelijke kennis en expertise niet afgebouwd, maar juist versterkt moeten worden? Zo nee, waarom niet?

In de brief van 14 maart jl. benadrukt mijn ambtsvoorganger het belang van de borging van kennis binnen de rijksdienst, ook in tijden van bezuinigingen.5 Zo blijft de rijksdienst in staat om adequaat om te gaan met de huidige en toekomstige maatschappelijke uitdagingen.

Vraag 10

Hoe zorgt u ervoor dat beleidsambtenaren ook de uitvoeringskant van beleid leren begrijpen, daar er volgens de WRR nauwelijks financiële prikkels zijn om als ambtenaar ervaring op te doen in de uitvoering?

Beleidsambtenaren kunnen meer praktijkervaring opdoen via detacheringen en uitwisselingen met uitvoeringsorganisaties en gemeenten. Daarnaast worden ambtenaren gestimuleerd in de eigen functie grenzeloos samen te werken met collega’s van andere departementen, maar ook met collega’s in de uitvoering, bij andere overheden en met maatschappelijke partijen. Zie hiervoor ook het advies van de Raad voor het Openbaar Bestuur «Naar een uitvoerende macht» en de kabinetsreactie daarop.6 Het kunnen werken in multidisciplinaire teams, zoals de WRR ook bepleit, en het waarderen daarvan zal ook worden betrokken bij de herziening van het strategisch personeels- en organisatiebeleid. Verder kan het beschikken over kennis van en ervaring in de uitvoering van belang zijn bij benoemingen voor hogere functies. Dit wordt meegenomen in de ontwikkeling van de ABD.

Vraag 11

Deelt u de zorg van de WRR over het gebrek aan basiskennis over de rol van de ambtenaar binnen de democratische rechtsstaat? Welke verantwoordelijkheid ziet u hier voor uzelf om basiskennis over staatsrecht, democratie en rechtsstatelijkheid breed en structureel te verankeren binnen de publieke dienst?

Ja, die zorg deel ik. Ik zie het als mijn verantwoordelijkheid om dit fundament te versterken. Daarom wordt gewerkt aan een verplichte basisopleiding voor alle rijksambtenaren over staatsrecht, democratie en publieke verantwoordelijkheid. Hierin wordt ook digitaal vakmanschap als onderwerp meegenomen.
Specifiek voor topambtenaren is een leer- en ontwikkelaanbod op het gebied van rechtsstatelijk leiderschap beschikbaar. Daarnaast is de ambtseed vernieuwd en staat ambtelijk vakmanschap structureel op de agenda.

Vraag 12

Kunt u bovenstaande vragen één voor één beantwoorden?

Ik heb de vragen afzonderlijk beantwoord.

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «Therapie voor kinderen met uitputtingsziekte ME/CVS in twijfel getrokken» en de reactie hierop van de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde (NVK)? Hoe beoordeelt u deze berichtgevingen?1, 2

Ik vernam dit via de media en voel mee met de kinderen – en hun ouders en verzorgers – die te kampen hebben met ME/CVS. Het gezamenlijk optrekken van ouders en patiënten met zorgprofessionals in het zoeken naar passende zorg, met respect voor verschillende perspectieven én met behoud van professionele ruimte, zie ik als de basis voor goede en veilige zorg. Als Minister ga ik niet over de diagnose of de behandeling van patiënten, dat is het werkdomein van de arts. De overheid bemoeit zich niet met de manier waarop zorgverleners zorg verlenen, voor zover het medisch-inhoudelijke overwegingen betreft. Het is aan het zorgveld om gezamenlijk, middels professionele standaarden en richtlijnen, invulling te geven aan de vraag wat goede zorg is, en aan de manier waarop zij medisch inhoudelijke zorg verlenen.

Vraag 2

Klopt het dat cognitieve gedragstherapie (CGT) in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk uit de richtlijnen voor ME/CVS is geschrapt vanwege het risico op verslechtering van de klachten bij patiënten, met name door post-exertionele malaise? Zo ja, welke gevolgen heeft dit voor de behandeling van ME/CVS in Nederland gehad? En hoe verhouden eventuele nieuwe inzichten in het buitenland zich tot de Nederlandse richtlijnen?

Als Minister van VWS ga ik niet over zorginhoudelijke afwegingen. Medisch specialisten zijn de deskundigen op dit terrein. Zij handelen in het belang van de patiënt op basis van de best beschikbare medische kennis en houden wetenschappelijke ontwikkelingen in de gaten, dragen hieraan bij en staan open voor voortschrijdend inzicht. De NVK heeft mij laten weten dat er geen internationale consensus bestaat dat CGT/Graded Excercise Therapy (GET) inherent schadelijk is. Het is volgens de kinderartsen een complexe wetenschappelijke discussie waarbij nuance essentieel is om recht te doen aan zowel de patiëntbelangen als behandelkeuzes in de praktijk.

Vraag 3

Klopt het dat de Gezondheidsraad in 2018 adviseerde dat CGT in combinatie met het opbouwen van conditie soms, maar te vaak niet een adequate behadeling is voor ME/CVS? Zo ja, hoe is hierop gereageerd door het werkveld en patiënten(organisaties)?

De adviezen van de Gezondheidsraad stoppen niet bij een wetenschappelijke analyse, maar geven ook blijk van inzicht in de uitvoeringspraktijk en in de maatschappelijke, politieke en bestuurlijke context waarin de adviezen landen. Dat vergroot de kans dat de adviezen worden opgevolgd en leiden tot verbeteringen. De Gezondheidsraad ziet CGT en GET niet als schadelijk op zichzelf, maar pleit voor zorgvuldige, vrijwillige toepassing, passend bij de individuele patiënt. Ze neemt afstand van generalisaties in beide richtingen: noch als panacee, noch als per definitie schadelijk. Ik heb geen overzicht van de reacties op de aanbevelingen van de Gezondheidsraad vanuit zowel het zorgveld als vanuit de patiënten en hun vertegenwoordigers en zie het ook niet als mijn rol om dit overzicht te creëren. Ik heb er vertrouwen in dat zowel de betrokken zorgprofessionals als de patiëntenorganisaties de adviezen van de Gezondheidsraad ter harte nemen.

Vraag 4

Zijn er bij u signalen bekend over de zorgen en twijfels van ouders over de huidige therapieën voor kinderen met ME/CVS? Wat wordt er gedaan om de zorgen bij deze ouders weg te nemen?

Ik heb via de media, waar u ook aan refereert, vernomen dat er zorgen en twijfels leven bij één van de patiëntenverenigingen en de bij deze betreffende vereniging aangesloten patiënten en hun ouders/verzorgers. De bron is – naar ik begrijp – een enquête van de ME/CVS Vereniging onder 250 gezinnen. Ik roep de patiënten, hun ouders/verzorgers, en de betrokken zorgprofessionals op om constructief met elkaar in gesprek te blijven zodat alle patiënten de voor hen beste passende behandeling kunnen blijven krijgen. Vertrouwen is hiervoor een belangrijke voorwaarde. De patiëntenverenigingen en de NVK kunnen daar, samen met de Vereniging voor Gedrags- en Cognitieve therapieën (VGCt), gezamenlijk een voortrekkersrol in nemen.

Vraag 5

Hoe wordt momenteel geborgd dat jonge patiënten en hun ouders volledig worden geïnformeerd over de mogelijke risico’s van CGT bij ME/CVS?

De verantwoordelijkheid hiertoe ligt bij de verantwoordelijke zorgprofessionals, niet bij de Minister van VWS. In het algemeen, en dus ook in dit geval, is in Nederland het principe van Samen Beslissen leidend, ook bij kinderen met ME/CVS. Dit betekent dat behandeldoelen en behandelkeuzes altijd in goed overleg tussen de behandelaar, ouders en het kind tot stand komen.

Vraag 6

Bent u op de hoogte van signalen dat ouders die CGT voor hun kind weigeren of hierover van mening verschillen met artsen, soms worden geconfronteerd met meldingen bij Veilig Thuis? Hoe vaak komt dit voor?3

Ik heb dit vernomen via de media. Gemeenten zijn de opdrachtgever van de Veilig Thuis-organisaties. Ik ben niet bekend met de meldingen en met het aantal meldingen.

Vraag 7

Klopt het dat het principe van Samen Beslissen ook bij kinderen met ME/CVS leidend is, en behandeldoelen en -keuzes dus altijd in overleg tussen ouders, arts en (indien mogelijk) het kind tot stand komen? Zo ja, hoe verhoudt zich dit tot de zorgen van ouders over CGT als behandelmethode bij ME/CVS een eventuele meldingen die hieruit voortvloeien bij Veilig Thuis?

Graag verwijs ik naar de reactie van Veilig Thuis op het bericht van de NOS op 30 mei 2025.4

Vraag 8

Is een aparte categorie richtlijnen voor Post-Acute Infectiesyndromen, zoals ME/CVS en long covid wat u betreft nodig om artsen te helpen post-exertionele malaise beter te herkennen?

Het antwoord op deze vraag is niet aan mij – als Minister van VWS – maar aan de betrokken medische professionals. Ik ga niet over de inhoud van zorg.

Vraag 9

Op welke manieren wordt er op dit moment geïnvesteerd in biomedisch onderzoek naar ME/CVS bij kinderen en jongeren in Nederland?

ZonMw financiert een tienjarig onderzoeksprogramma waarin speciale aandacht is voor de inclusie van jongeren met ME/CVS. Momenteel loopt bijvoorbeeld een onderzoeksproject naar het in kaart brengen van stofwisseling en afweercellen van volwassen en adolescente ME/CVS patiënten.

Vraag 10

Deelt u de mening dat kennis die wordt opgedaan in post covid expertisecentra bij kan dragen aan de kennis over en behandelmethoden voor ME/CVS? Zo ja, hoe bevordert u deze uitwisseling?

Kennisuitwisseling, kruisbestuiving en open staan voor innovatieve ideeën en innovaties zijn voorwaardelijk om kennis te bevorderen en te versnellen. Zowel binnen en tussen domeinen, in de kliniek en in de labs, als ook met internationale partners. Ik investeer in biomedisch onderzoek zodat we kennis vergaren waarmee de diagnose en behandeling verbeterd kan worden. ZonMw, van waaruit het onderzoeksprogramma ME/CVS loopt, faciliteert biomedisch onderzoek en stimuleert het gebruik van de ontwikkelde kennis.

Vraag 11

Op welke manieren krijgen artsen ondersteuning in het toepassen van nieuwe inzichten en behandelmethodes bij ME/CVS of voor het herkennen van dit ziektebeeld? Is deze ondersteuning wat u betreft voldoende? Hoe kan deze ondersteuning verder verbeterd worden zodat nieuwe wetenschappelijke inzichten sneller kunnen worden toegepast?

De medische opleidingen zijn verantwoordelijk voor het raamplan geneeskunde dat de basis is voor de opleiding tot arts. De beroepsgroepen voeren de regie over nascholing. Ik laat het oordeel of de huidige ondersteuning voldoende is, en of dit kan verbeteren, dan wel kennis versneld kan worden daarom aan de professionals.

Vraag 1

Wat is uw reactie op de berichten over therapieën voor de ziekte ME/CVS en de twijfel die steeds breder ontstaat over de wetenschappelijke basis voor deze therapieën1 en het leed dat jonge patiënten met ME/CVS en hun ouders ervaren door dwang op behandelingen die soms schadelijk zijn?

Ik voel mee met de kinderen – en hun ouders en verzorgers – die te kampen hebben met ME/CVS. Het gezamenlijk optrekken van ouders en patiënten met zorgprofessionals in het zoeken naar passende zorg, met respect voor verschillende perspectieven en met behoud van professionele ruimte, zie ik als dé basis voor goede en veilige zorg. Als Minister ga ik niet over de diagnose of de behandeling van patiënten, want dat is het terrein van de arts. De overheid bemoeit zich niet met de manier waarop zorgverleners zorg verlenen, voor zover het medisch-inhoudelijke overwegingen betreft. Het is aan het zorgveld om gezamenlijk, middels professionele standaarden en richtlijnen, invulling te geven aan de vraag wat goede zorg is en aan de manier waarop zij medisch inhoudelijke zorg verlenen.

Vraag 2

Wat is de internationale wetenschappelijke consensus over effectieve behandeling van ME/CVS bij kinderen, in het bijzonder over de effectiviteit van cognitieve gedragstherapie (CGT)?

Ik verwijs u voor deze informatie door naar de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde (NVK). De kinderartsen zijn de deskundigen op dit terrein. Zij handelen in het belang van het kind op basis van de best beschikbare medische kennis en houden wetenschappelijke ontwikkelingen in de gaten, dragen hieraan bij en staan open voor voortschrijdend inzicht. De NVK heeft mij laten weten dat er geen internationale consensus bestaat dat CGT/Graded Excercise Therapy (GET) inherent schadelijk is. Het is volgens de kinderartsen een complexe wetenschappelijke discussie waarbij nuance essentieel is om recht te doen aan zowel de patiëntbelangen als behandelkeuzes in de praktijk.

Vraag 3

Waarom wordt CGT niet toegepast bij kinderen met long covid maar wel bij kinderen met ME/CVS?

Kinderartsen zijn samen met de patiënt (en zijn/haar ouders) verantwoordelijk voor de behandeling. Het is volgens de NVK nog steeds mogelijk dat – ook aan kinderen met post-COVID – CGT aangeboden wordt als een ondersteunende interventie. Uiteraard gaat dit in goed overleg met de patiënt en blijft dit een vrijwillige keuze. Ik ga daar als Minister van VWS echter niet over.

Vraag 4

Als de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde (NVK) in haar reactie benoemt dat CGT voor meer dan de helft van de kinderen een effectieve behandelvorm is, bedoelt de NVK dan dat dit een ondersteunende therapie kan zijn om met ME/CVS om te gaan, of ziet zij het CGT ook als therapie om de energiegrenzen van patiënten op te zoeken/op te rekken?

Ik heb de NVK om een reactie gevraagd en zij heeft mij geïnformeerd dat CGT als behandeling kan worden aangeboden als een ondersteunende interventie gericht op het omgaan met symptomen, mits afgestemd op de patiënt en vrijwillig gekozen.

Vraag 5

Op welke manier is het advies van de Gezondheidsraad uit 2018 over ME/CVS verwerkt in de richtlijnen van artsen? Waarom is het advies dat CGT in combinatie met het opbouwen van conditie geen adequate behandeling is, niet op die manier in de richtlijnen teruggekomen?

De Gezondheidsraad ziet CGT en GET niet als schadelijk op zichzelf, maar pleit voor zorgvuldige, vrijwillige toepassing, passend bij de individuele patiënt. Ze neemt afstand van generalisaties in beide richtingen: noch als panacee, noch als per definitie schadelijk.
Het veld is zelf verantwoordelijk voor het aanpassen van de richtlijnen en is daar ook voortdurend mee bezig. De NVK heeft mij laten weten dat zij erkent dat het wetenschappelijke veld in ontwikkeling is, en dat voortschrijdend inzicht aanleiding kan zijn tot herijking van aanbevelingen. Zij volgt de wetenschappelijke ontwikkelingen met grote aandacht. Het Ministerie van VWS heeft geen inhoudelijke rol bij de ontwikkeling van richtlijnen. Het Ministerie van VWS stimuleert wel onderzoek. Zie verder hierover het antwoord op vraag 9.

Vraag 6

Is bij u bekend hoeveel minderjarige patiënten CGT hebben ontvangen die schade toebracht aan hen? Zo nee, bent u bereid zich daarover te laten informeren, door bijvoorbeeld patiëntenverenigingen?

Ik ben niet bekend met het aantal kinderen dat CGT heeft ontvangen en/of hiervan al dan niet schade heeft ondervonden. Ik vind dat ieder geval er één teveel is. Het is niet aan mij maar aan de betrokken beroepsgroepen om te adviseren en te overleggen met de patiënten en hun ouders/verzorgers over de inhoud van de behandeling. Juist de beroepsgroepen moeten goed geïnformeerd zijn. Het Ministerie van VWS draagt zorg voor het beleid. Het lijkt mij niet zinvol om mij te informeren, maar ik roep de patiënten, hun ouders/verzorgers, en de betrokken zorgprofessionals op om constructief met elkaar in gesprek te blijven opdat de beste behandeling plaats kan vinden. De diverse patiëntenverenigingen en de NVK kunnen daar een voortrekkersrol in spelen.

Vraag 7

Bent u bekend met de onterechte meldingen die aan Veilig Thuis zijn gedaan als ouders hun kinderen geen CGT willen laten volgen? Wat is uw reactie daarop in het licht van de twijfel die er bestaat over de wetenschappelijke basis voor deze therapieën?

Nee. Gemeenten zijn de opdrachtgever van de Veilig Thuis-organisaties. Ik ben niet bekend met de meldingen. Graag wijs ik u op de reactie van Veilig Thuis op deze discussie, die te vinden is in het NOS artikel van 30 mei jl.2

Vraag 8

Herkent u dat ME/CVS net als onder andere long covid en q-koorts een post-acuut infectiesyndroom is (PAIS)?

ME/CVS is een ernstige, chronische multisysteemziekte waar nog geen effectieve behandeling voor is. Er is nog maar weinig bekend over de oorzaken van ME/CVS. Ook een diagnose stellen is erg moeilijk. Omdat er nog veel onduidelijkheid is over de oorzaken van ME/CVS, richt een behandeling zich nu op het bestrijden van symptomen. Het biomedisch onderzoek naar ME/CVS is in volle gang. Verder onderzoek moet uitwijzen of en in welke mate het ziektebeeld van ME/CVS overeenkomsten vertoont met post-acute infectieuze syndromen (PAIS), zoals post-COVID, QVS en Lyme ziekte.

Vraag 9

Op welke manier wilt u inzichten die er momenteel over de behandeling van long covid zijn en worden opgedaan, bijvoorbeeld dat inspanning eerder tot verslechtering van de conditie leidt dan verbetering, laten toepassen op de behandelrichtlijnen van ME/CVS?

Kennisuitwisseling en kruisbestuiving en open staan voor innovatieve ideeën en innovaties zijn voorwaardelijk om kennis te bevorderen en te versnellen. Zowel binnen en tussen domeinen, in de kliniek en in de labs, als ook met internationale partners. Het Ministerie van VWS financiert onderzoek naar ME/CVS, naar post-COVID en financiert de vorig jaar geopende post-COVID expertisecentra. De zorgprofessionals dragen de verantwoordelijkheid voor de integratie van nieuwe inzichten en kennis in de behandelingen die zij adviseren.

Vraag 10

Wilt u in gesprek gaan met de NVK over het aanpassen van de richtlijnen ten aanzien van de behandeling van ME/CVS?

Nee, daarin zie ik geen rol voor mij als Minister. Richtlijnen bevatten evidence-based aanbevelingen voor de dagelijkse praktijk. Deze worden opgesteld door de verantwoordelijke beroepsgroep, in dit geval de NVK. Het is aan de zorgprofessionals om richtlijnen te ontwikkelen en bij te houden. De Patiëntenfederatie Nederland is altijd betrokken bij medisch specialistische richtlijnontwikkeling.

Vraag 11

Kunt u toelichten wat de uitwerking is van het amendement Drost2, dat middelen vrijmaakte voor extra biomedisch onderzoek naar de ziekte ME/CVS?

In overleg met de vertegenwoordiging van ME/CVS-patiëntenorganisaties (de klankbordgroep van het onderzoeksprogramma), heeft ZonMw verkend hoe de gelden van het amendement Drost kunnen worden ingepast in het lopende biomedische onderzoeksprogramma ME/CVS. Uitkomst van dit overleg is dat het merendeel van de gelden wordt toegekend aan het uitvoeren van geneesmiddelenonderzoek. Een verkenning van potentieel veelbelovende geneesmiddelen bepaalt de focus van het geneesmiddelenonderzoek. Als, en voor zover, uit de verkenning blijkt dat geneesmiddelenonderzoek minder opportuun is dan verwacht, dan worden de gelden toegekend aan biomedisch onderzoek naar ME/CVS volgens de programmatekst van het onderzoeksprogramma. Dit zorgt ervoor dat er meer biomedisch onderzoek kan worden uitgevoerd. De verkenning naar geneesmiddelen wordt in 2025 uitgevoerd.

Vraag 1

Bent u, naast uw eigen bijdrage aan de uitzending, ook bekend met verdere berichtgeving van Radar, over onder meer de beperkingen van de garantie en de ervaringen van vrouwen?1 2 3

Ja, ik ben bekend met de uitzending en met de bijdrage van mijn ambtsvoorganger.

Vraag 2

In hoeverre was bij u bekend dat meerdere fabrikanten van borstimplantaten dergelijke voorwaarden hanteren? Wat denkt u dat dit doet met vrouwen die gezondheidsklachten ervaren door kwalitatief slechte implantaten en geen vervanging willen, en vervolgens zelf met hoge kosten te maken krijgen?

Dat was mij niet bekend. Ik vind het onwenselijk dat juridische constructies van fabrikanten ertoe zouden leiden dat vrouwen niet de schade vergoed krijgen die wordt veroorzaakt door mogelijk gebrekkige producten. Wel moet ik opmerken dat het uiteindelijk niet aan mij als Minister is om te bepalen of een juridische constructie door de beugel kan en of de benadeelde recht heeft op schadevergoeding. Dat is uiteindelijk aan de civiele rechter (op vordering van de benadeelde).
Overigens wil ik graag benadrukken dat het verwijderen van gescheurde borstimplantaten bij medische noodzaak voor vergoeding in aanmerking kan komen vanuit het basispakket.4

Vraag 3

Kunt u aangeven hoeveel meldingen of klachten er bij de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) of andere instanties zijn binnengekomen over misleidende garanties bij borstimplantaten?

Er is tussen 2017 en 2025 één melding gedaan bij Meldpunt en Expertisecentrum Bijwerkingen Implantaten (MEBI) waarbij de melder het aanbieden van «levenslange garantie» misleidend noemt. De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) laat mij weten tussen 2020 en 2025 geen meldingen of klachten te hebben ontvangen over misleidende garanties bij borstimplantaten.

Vraag 4

Op welke wijze worden mensen (inclusief artsen) geïnformeerd over de mogelijkheid van een melding maken? Is de bekendheid en de bereikbaarheid van het Meldpunt Bijwerkingen Implantaten voldoende? Zo niet, wat gaat u doen om deze te verbeteren?

Ik vind het belangrijk dat mensen weten waar zij klachten kunnen melden. Ik heb al eerder aangegeven dat ik de huidige meldstructuur, waarbij bijwerkingen en klachten afhankelijk van de aard van de klacht en het product gemeld kunnen worden bij het MEBI, de IGJ en in sommige gevallen ook het Lareb, niet optimaal vind. Daarom houd ik deze momenteel tegen het licht.
Mensen die een melding willen doen, wordt op verschillende manieren informatie aangeboden. Zo staat op de IGJ website hoe een zorgprofessional of een persoon met een borstimplantaat een vraag of een klacht over de zorg of een medisch hulpmiddel kan doen bij de inspectie.
Zorgprofessionals wordt gevraagd melding te doen via een formulier, personen met een borstimplantaat kunnen zowel via een formulier als ook telefonisch een melding doen bij het landelijk Meldpunt Zorg (LMZ) van de IGJ.
Indien de melding gaat over een bijwerking van een implantaat wordt de zorgprofessional of persoon doorgestuurd naar de website van het Meldpunt en Expertisecentrum Bijwerkingen Implantaten (MEBI).
Om te zorgen dat mensen het MEBI beter weten te vinden en gemakkelijker een melding kunnen doen, heb ik recent verschillende acties ondernomen. Zo heeft tussen november 2024 en februari 2025 een communicatiecampagne plaatsgevonden in huisartspraktijken en gezondheidscentra. Verder is de website van het MEBI verbeterd en zal dit jaar een verkort meldformulier worden ingevoerd.
Om de IGJ website makkelijker vindbaar te maken, is IGJ ook aangesloten op de «Productenmeldwijzer» van de overheid. Via een aantal vragen over de melding wordt de melder doorgestuurd naar het juiste loket van de overheid. In het geval van melding over een medisch hulpmiddel komt de melder uit bij de IGJ en in het geval van een melding over een bijwerking van een implantaat bij het MEBI.
Zoals hierboven aangegeven vind ik deze acties nog niet voldoende en bekijk ik hoe het melden van dergelijke klachten nog beter kan worden georganiseerd.

Vraag 5

Bent u het met de advocaat uit de berichtgeving eens dat de voorwaarden misleidend gepresenteerd worden? Zo nee, waarom niet?

De voorwaarden moeten eerlijk en begrijpelijk zijn voor de patiënt. Ik kan echter geen uitspraken doen over de rechtmatigheid van bepaalde juridische constructies en bepalingen uit contracten in concrete casussen. Het is aan de civiele rechter om – op basis van een vordering van de patiënt – te beoordelen of bepaalde voorwaarden al dan niet rechtmatig zijn en wat daarvan vervolgens de juridische gevolgen zijn.

Vraag 6

Deelt u de mening dat vrouwen met gescheurde borstimplantaten (met alle gevolgen van dien) aanspraak moeten kunnen maken op een volledige vergoeding voor het verwijderen van de implantaten, ongeacht of zij kiezen voor vervangende implantaten? Zo nee, waarom niet?

Patiënten hebben het recht om de fabrikant aansprakelijk te stellen wanneer zij schade hebben opgelopen vanwege een gebrek aan een borstimplantaat. Het is uiteindelijk aan de civiele rechter om de vordering van een patiënt te beoordelen.
Net als bij antwoord 2 wil ik benadrukken dat het verwijderen van gescheurde borstimplantaten vergoed kan worden vanuit het basispakket in het geval van een medische noodzaak.

Vraag 7

Wat is de reden dat u de verantwoordelijkheid voor de garantie op gescheurde borstimplantaten primair bij de behandelend chirurg legt? Deelt u de mening dat primair de fabrikanten verantwoordelijk zijn voor de veiligheid van de implantaten?

Ik leg de verantwoordelijkheid voor de garantie op gescheurde borstimplantaten niet bij de chirurg. Mijn ambtsvoorganger heeft willen benadrukken dat artsen verantwoordelijk zijn voor het leveren van goede zorg. Dit betekent dat een chirurg de patiënt moet informeren over de voorgestelde behandeling, de risico’s van de behandeling en alternatieven. Het is niet aan mij om een oordeel uit te spreken over de juridische aansprakelijkheid van de arts wanneer een borstimplantaat scheurt. Wel heeft mijn ambtsvoorganger de IGJ verzocht vanuit het bredere perspectief van «goede zorg leveren» te kijken naar de rol van de behandelend arts. De IGJ heeft mij laten weten hiernaar te zullen kijken en ik ben in afwachting van hun conclusies.

Vraag 8

Klopt het dat implantaten medische hulpmiddelen zijn en dus moeten voldoen aan de Medical Devices richtlijn? Kunt u nader toelichten hoe de procedure eruitziet voor toelating op specifiek de Nederlandse markt? Hoe kan het dat deze borstimplantaten niet lijken te voldoen aan het doel van deze richtlijn, namelijk de patiëntveiligheid? Wat bent u bereid te doen om de patiëntveiligheid beter te borgen?

Ik vind het allereerst belangrijk dat vrouwen goed wordt uitgelegd dat borstimplantaten niet eindeloos meegaan en dat er op den duur een nieuwe operatie nodig is om het implantaat te verwijderen of te vervangen. Een chirurg heeft hierin een belangrijke verantwoordelijkheid in het gesprek met de patiënt over de voor- en nadelen van het plaatsen van een borstimplantaat.
Borstimplantaten zijn medische hulpmiddelen en moeten voldoen aan de Europese verordening rondom medische hulpmiddelen, de Medical Device Regulation (MDR). De toelating van borstimplantaten op de Nederlandse markt verloopt volgens deze Europese regelgeving. Implantaten die voldoen aan de strenge Europese eisen voor veiligheid, werking en kwaliteit kunnen na beoordeling door een aangewezen instantie, zogenaamde notified bodies, een CE-markering krijgen. Alleen producten met een CE-markering mogen vervolgens op de Nederlandse markt komen. Fabrikanten zijn vervolgens verplicht om de kwaliteit van hun product in de praktijk te volgen. Dat implantaten kunnen scheuren is een bekende bijwerking en fabrikanten moeten daarom bijhouden hoe vaak dat gebeurt. In Nederland wordt dit ook bijgehouden door de leden van de Nederlandse Vereniging van Plastische Chirurgie.5 Wanneer borstimplantaten eerder, of vaker, scheuren dan gemiddeld moet een fabrikant de IGJ inlichten en maatregelen nemen. Op dit moment heb ik geen aanwijzingen dat borstimplantaten op de Nederlandse markt niet aan Medical Devices richtlijn voldoen.

Vraag 9

Hoe is het toezicht op informatievoorziening rondom borstimplantaties en garanties geregeld? Bent u bereid om aan de IGJ te vragen om de rol van fabrikanten mee te nemen in het toezicht? Of kunt u concretere actie ondernemen? Zo ja, hoe?

De betrokken zorgprofessional informeert een patiënt of cliënt voor iedere medische behandeling over de medische risico’s, de te verwachten resultaten en alternatieve behandelmogelijkheden. Na het ontvangen van deze informatie geeft de patiënt wel of geen toestemming voor de betreffende behandeling (informed consent). Dit geldt ook voor het implanteren van borstimplantaten. De IGJ toetst in haar reguliere toezicht of de zorgprofessional het informed consent voldoende heeft uitgevoerd. De garantieregeling die een fabrikant heeft opgesteld, valt buiten het toezicht van de IGJ.

Vraag 10

Welke stappen bent u bereid te nemen om patiënten beter te beschermen tegen vage of misleidende garantiebeloften bij medische hulpmiddelen en op welke termijn kan de Kamer daar informatie over verwachten?

In het antwoord op vraag 9 heb ik aangegeven dat de garantieregeling die de fabrikant heeft opgesteld buiten het toezicht valt van de IGJ. De IGJ heeft wél een rol waar het gaat om het leveren van goede zorg. Wanneer er twijfels zijn over het leveren van goede zorg, dan roep ik mensen op dit bij de IGJ te melden.

Vraag 1

Bent u bekend met de stijgende incidentie van huidkanker in Nederland, zoals weergegeven in het rapport Huidkanker in Nederland van IKNL (Bijna 80.000 nieuwe gevallen van huidkanker in 2024, bijna 100.000 in 2030, en bijbehorende stijgende kosten)?1 2

Ja.

Vraag 2

Welke preventieve maatregelen worden er momenteel vanuit de overheid genomen of gefaciliteerd om huidkanker tegen te gaan, en acht u deze voldoende en voldoende effectief?

Sinds 2023 voert het Huidfonds de publiekscampagne Voorkom Huidkanker uit. Deze publiekscampagne is gesubsidieerd door het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en richt zich op bewustwording en gedragsverandering rond zonbescherming via communicatie, educatie, interventies en samenwerking met maatschappelijke partijen. Daarnaast is een belangrijk onderdeel van huidkankerpreventie de veiligheid en effectiviteit van zonnebeschermingsproducten. De Europese Commissie werkt momenteel aan een herziening van de Recommendation on Sunscreen Products3 uit 2006. Nederland speelt hierin een actieve rol via het Ministerie van VWS en heeft mede het initiatief genomen voor coördinatie tussen lidstaten. Op 9 mei 2025 is een gezamenlijk standpunt overhandigd aan de Europese Commissie, met voorstellen voor onder andere verbeterde «UVA/UVB»-ratio’s, strengere verpakkingseisen en geharmoniseerde testmethodes. Dit traject heeft potentieel grote positieve impact op de publieke bescherming tegen UV-straling. Consumenten profiteren van duidelijkere etiketten, betrouwbaardere bescherming en betere informatie over het juiste gebruik van zonnebrandproducten. Het RIVM en de NVWA zijn hierbij nauw betrokken. Deze Europese inzet is complementair aan nationale publieksvoorlichting en gedragsinterventies.

Vraag 3

Welke concrete maatregelen onderneemt u in de komende jaren om de eerder beschreven trend (vraag3 te keren?

De publiekscampagne Voorkom Huidkanker loopt tot en met 2025. De resultaten van deze campagne worden geëvalueerd. Mede op basis daarvan wordt vastgesteld welke maatregelen hierna nodig zijn. Op dit moment zijn er geen structurele middelen beschikbaar.
Verder wordt de eerdergenoemde Europese inzet op zonnebeschermingsproducten voortgezet.

Vraag 4

Hoe beoordeelt u de bijdrage van publiekscampagnes aan het voorkomen van huidkanker? Ziet u mogelijkheden om bestaande initiatieven, zoals «Voorkom Huidkanker» en het Zonvenant van het Nationaal Huidfonds, te verbinden aan de preventieaanpak van het kabinet?

Publiekscampagnes kunnen een waardevolle bijdrage leveren aan bewustwording en gedragsverandering, mits ze goed zijn onderbouwd en gericht zijn op relevante doelgroepen. De campagne Voorkom Huidkanker bevat dergelijke elementen en wordt geëvalueerd. De samenhangende preventiestrategie van het kabinet bevat ook concrete doelen rond zonbescherming. Hierin is aandacht voor meerdere leefomgevingen waarin jeugdigen veel tijd doorbrengen, zoals school, sport en werk. Het Kabinet bouwt voort op bestaande netwerken en samenwerkingen, waaronder het Zonvenant. De inzichten en samenwerkingsstructuren uit de huidige campagne neem ik mee in de verdere uitwerking van het beleid.

Vraag 5

Welke kansen ziet u om organisaties met extra kwetsbare doelgroepen zoals kinderopvang, scholen, buitensportverenigingen en bedrijven met buitenwerkers structureel te betrekken bij huidkankerpreventie van hun achterban om zonveilig buiten spelen,- sporten en – werken vanzelfsprekend te maken? In hoeverre past dit binnen de ambities van uw preventiebeleid?

Kinderen, buitensporters en buitenwerkers verdienen extra aandacht. Zij worden vaker en langduriger blootgesteld aan UV-straling. Binnen de campagne Voorkom Huidkanker is daarom specifiek aandacht voor deze doelgroepen. Zo zijn er pilots met zonnebranddispensers op scholen en sportverenigingen, is voorlichting gegeven aan werkgevers van buitenwerkers, en worden goede voorbeelden gedeeld via netwerken. Daarnaast is in de Samenhangende preventiestrategie opgenomen dat zonbescherming structureel aandacht moet krijgen in omgevingen waar deze groepen zich bevinden, zoals onderwijs, kinderopvang, sportverenigingen en de werkomgeving. Het stimuleren van zonveilig gedrag en de aanwezigheid van voorzieningen (zoals schaduwplekken of zonnebrandvoorzieningen) maken daar expliciet deel van uit. De campagne sluit daarmee aan bij de ambitie om gezondheidsbescherming duurzaam te borgen in de fysieke en sociale leefomgeving.

Vraag 6

Hoe waarborgt u dat huidkankerpreventie zich voldoende richt op kinderen en ouders, gezien het feit dat met name blootstelling aan uv-straling op jonge leeftijd een cruciale rol speelt in het ontstaan van melanomen later in het leven?

Binnen de lopende campagne is specifieke aandacht voor kinderen en ouders, onder meer via samenwerking met kinderopvangorganisaties, scholen en jeugdgezondheidszorg. De boodschap daarbij is dat goede zonbescherming op jonge leeftijd het risico op huidkanker op latere leeftijd aanzienlijk kan verlagen. Het belang van buitenspelen wordt in deze boodschap onderstreept: de campagne bevat praktische adviezen over zonbescherming tijdens het buitenspelen, zoals het opzoeken van schaduw, het dragen van beschermende kleding en het juist gebruiken van zonnebrandcrème. De effectiviteit van de inspanningen richting ouders en kinderen wordt meegenomen in de evaluatie van deze campagne. Op basis van de uitkomsten van deze evaluatie, wordt bekeken welke vervolgstappen nodig en haalbaar zijn om huidkankerpreventie voor deze doelgroep structureel te versterken.

Vraag 7

Deelt u de mening van de ondertekenaars van het Opiniestuk Maak huidkankerpreventie een speerpunt van het Nederlandse preventiebeleid, dat huidkankerpreventie een lange adem vereist en dat inspanningen van de afgelopen jaren voortgezet en versterkt moeten worden om structurele en blijvende impact te realiseren?

Ik deel de analyse dat huidkankerpreventie een lange adem vereist. De aanpak vraagt om consistent beleid, gedragsverandering en samenwerking met maatschappelijke partijen. De lopende publiekscampagne Voorkom Huidkanker vormt daarin een belangrijke stap. Daarnaast blijkt uit de publicatie Zorgkeuzes in Kaart5 van de Ministeries van Financiën en VWS en het CPB dat een samenhangende inzet op huidkankerpreventie kosteneffectief is. Zo laat een jaarlijkse preventiecampagne na twintig jaar een structurele netto-opbrengst zien van € 44 miljoen per jaar, op een investering van circa € 4 miljoen per jaar. Een verbod op de verkoop van zonnebanken levert daarnaast structureel € 40 miljoen besparing op. Omdat deze maatregelen elkaar deels overlappen, komt de totale besparing uit op circa € 79 miljoen structureel per jaar.
Deze maatregelen voorkomen samen naar verwachting ruim 9.000 sterfgevallen en leiden tot 115.000 gewonnen gezonde levensjaren (QALY’s). Deze inzichten onderstrepen dat een langetermijninzet op huidkankerpreventie niet alleen gezondheidswinst oplevert, maar ook maatschappelijk lonend en beleidsmatig effectief is.

Vraag 8

Bent u bereid om van huidkankerpreventie een speerpunt van het preventiebeleid te maken? Zo ja, op welke wijze gaat u daar invulling aan geven? Zo nee, waarom niet?

Huidkankerpreventie is opgenomen in de recent gepubliceerde Samenhangende preventiestrategie als onderdeel van de bredere inzet op preventie van chronische aandoeningen. Daarmee krijgt zonbescherming beleidsmatig een structurele plek binnen het Rijksbrede preventiebeleid. In de strategie staat onder meer beschreven hoe zonbescherming in verschillende leefomgevingen, zoals onderwijs, werk, recreatie en sport, kan worden versterkt, met speciale aandacht voor kinderen en buitenwerkers.
De resultaten van de publiekscampagne Voorkom Huidkanker vormen hiervoor een belangrijk vertrekpunt. Mede op basis van deze uitkomsten wordt bepaald hoe de inzet op huidkankerpreventie in de komende jaren effectief kan worden voortgezet en geborgd.

Vraag 9

Bent u bereid om – in lijn met het principe van «Health in All Policies» – huidkankerpreventie door gezond zon(beschermings)gedrag ook te integreren in aanpalend beleid, zoals arbeidsomstandighedenbeleid, sportbeleid en klimaatadaptatiebeleid? Zo ja, op welke wijze gaat u daar invulling aan geven? Zo nee, waarom niet?

Ja. In de Samenhangende preventiestrategie is huidkankerpreventie nadrukkelijk verbonden aan andere beleidsdomeinen. Zonbescherming werkt door in meerdere leefomgevingen en raakt daarmee onder meer het arbeidsomstandighedenbeleid, het onderwijs- en sportbeleid en de inrichting van de fysieke leefomgeving, waaronder klimaatadaptatie. In samenwerking met betrokken departementen en maatschappelijke partners wordt in de komende periode verkend hoe zonbescherming duurzaam kan worden ingebed in deze beleidsterreinen. Daarbij vormt de evaluatie van de campagne Voorkom Huidkanker een belangrijke bouwsteen voor vervolgstappen.

Vraag 10

Denkt u dat we voldoende voorbereid zijn op de verwachte toename van het aantal patiënten met huidkanker, gezien de prognose dat in 2027 jaarlijks 90.000 Nederlanders met huidkanker gediagnosticeerd zullen worden, en het feit dat de groei van het aantal gevallen jaarlijks tussen de vijf en tien procent ligt, wat zou kunnen leiden tot bijna 100.000 nieuwe gevallen in 2030 (en dat daarbij komt dat er nu al een half miljoen mensen zijn die huidkanker hebben en dat aantal zal blijven groeien, mede doordat een groot deel van de patiënten onder controle blijft en/of opnieuw huidkanker ontwikkelt)?

De toenemende incidentie van huidkanker is zorgwekkend en vraagt om langdurige inzet op zowel preventie als zorg. Vroege preventie en bewustwording blijven cruciaal om deze trend op termijn te keren. De publiekscampagne Voorkom Huidkanker draagt hieraan bij, net als de inzet op veilige zonnebeschermingsproducten en betere normstelling op Europees niveau.
Tegelijkertijd vereist de verwachte stijging van het aantal patiënten blijvende aandacht voor zorgcapaciteit, organisatie en monitoring. De evaluatie van de campagne Voorkom Huidkanker, die eind 2025 wordt afgerond, geeft inzicht in de effectiviteit van de huidige aanpak en vormt daarmee een belangrijk vertrekpunt om te beoordelen welke maatregelen nodig zijn om toekomstige groei goed op te vangen. In dat kader wordt ook gekeken naar structurele borging van preventieve inzet binnen de leefomgeving en samenhangende beleidsdomeinen.

Vraag 1

Heeft u ook gekeken naar de documentaire «Crowdfunding: vloek of zegen?» die gemaakt is door Omroep Gelderland en sinds half maart online te zien is?1

Ja.

Vraag 2

Herkent u de gevoelens van geluk én van wanhoop die gedeeld worden door de MS-patiënte die genezen is respectievelijk door de patiënten die nog geen gebruik kunnen maken van stamceltherapie? En denkt u ook niet dat deze gevoelens leiden tot veel herkenning bij andere MS-patiënten? Herkent u dat patiënten naar het buitenland (willen) uitwijken voor een behandeling voor verbetering van hun kwaliteit van leven?

Ik voel zeer mee met de patiënten die aan het woord zijn gekomen tijdens deze documentaire, zowel het geluk als de wanhoop zijn zichtbaar. Ik kan me voorstellen dat er andere patiënten zijn in Nederland die zich herkennen in hun verhaal. De wens van deze patiënten en hun naasten om toegang te krijgen tot een behandeling die mogelijk de kwaliteit van leven kan verbeteren is zeer invoelbaar. Deze wens staat niet op zichzelf, maar wordt door zowel uw Kamer als door mijzelf gedeeld. Na een eerdere documentaire «Remco vs. Pharma» heeft uw Kamer, in de tijd dat ik daar zelf ook onderdeel van uitmaakte, ook schriftelijke vragen2 gesteld over de rol van stamceltherapie3 bij MS. Er is toen een mooie stap gezet: eind 2022 heeft het Zorginstituut Nederland (hierna: Zorginstituut) bepaald dat stamceltherapie voor een specifieke groep MS-patiënten beschikbaar en vergoed kan worden uit het basispakket. Een verdere uitleg over het gelopen proces daaromtrent en de evaluatie die het Zorginstituut nu uitvoert leest u in mijn beantwoording van vraag 3.
MS kent meerdere varianten, die allemaal helaas niet te genezen zijn. Behandelingen voor MS hebben tot doel het ziekteproces zo goed als mogelijk te vertragen. Het is aan de zorgprofessionals zelf om een maatstaf op te stellen wat de beste zorg is voor (groepen) MS-patiënten. Deze maatstaf kent zijn uitwerking in richtlijnen die door de Nederlandse Vereniging voor Neurologie (NVN) en andere betrokken beroepsgroepen worden opgesteld. Uitgangspunt hierbij is dat elke behandeling een gedegen wetenschappelijke onderbouwing kent. Een zorgprofessional dient vervolgens op grond van medisch criteria te beoordelen of een patiënt, gezien de medisch indicatie, in aanmerking komt voor een specifieke behandeling zoals stamceltherapie. Desalniettemin blijft het op voorhand niet altijd duidelijk of een dergelijke behandeling ook voor elke MS-patiënt daadwerkelijk effectief is. Stamceltherapie is immers een zware medische behandeling en kent ook risico’s voor de patiënt.
Ik wil graag ook stilstaan bij medische crowdfunding. Dit heeft namelijk, hoe begrijpelijk ook vanuit het perspectief van deze patiënten, ook problematische kanten. Crowdfunding wordt volgens het Centrum voor Ethiek en Gezondheid (CEG)4 relatief vaak ingezet bij wat het CEG niet-reguliere zorg noemt. Het gaat dan om behandelingen die niet in het basispakket van de zorgverzekering zijn opgenomen omdat de effectiviteit daarvan onvoldoende bewezen is voor de gestelde indicatie. Het kan hierbij gaan om alternatieve of experimentele behandelingen, die ook risico’s met zich mee brengen. Een keerzijde van crowdfunding is dat dergelijke niet-reguliere zorg meer wordt genormaliseerd en daarmee tot (te) hoge verwachtingen kan leiden bij patiënten.

Vraag 3

Wat is de huidige status van het door één van uw voorgangers – aan u – gedane toezegging om nader onderzoek te laten doen in hoeverre stamceltherapie op een passende manier kan worden ingezet en wanneer wordt de website van het Zorginstituut daarover geupdatet?2

Een behandeling komt in aanmerking voor vergoeding vanuit de zorgverzekering, wanneer deze voldoet aan de stand van de wetenschap en praktijk. Vaak is zonder meer duidelijk of zorg uit het basispakket kan worden vergoed, maar niet altijd. Wanneer daar onduidelijkheid over is, voert het Zorginstituut een pakkettoets uit. Zoals ik eerder heb benoemd heeft in 2022 een dergelijke toets plaatsgevonden, dit op verzoek van de Nederlandse Vereniging voor Neurologie (NVN) en de MS Vereniging Nederland. Dit ging over de toepassing van stamceltherapie bij een groep patiënten met zeer actieve relapsing remitting multiple sclerose (RRMS), een van de varianten van MS. Bij deze groep hielpen andere middelen, zogenaamde hoog effectieve tweedelijns ziektemodulerende medicatie, onvoldoende. Het Zorginstituut heeft 13 december 2022 geconcludeerd dat stamceltherapie voldoet aan de stand van de wetenschap en praktijk voor deze specifieke patiëntengroep en dit gepubliceerd in een zogenaamd standpunt.6 Sindsdien wordt stamceltherapie bij deze indicatie vergoed. Voor andere vormen van MS is stamceltherapie niet geïndiceerd, omdat niet vaststaat dat stamceltherapie voor deze vormen van MS ook daadwerkelijk bewezen effectief is.
Het Zorginstituut heeft aan de betrokken beroeps- en patiëntenverenigingen gevraagd om een waarborgendocument bij dit standpunt op te stellen. In dit waarborgendocument staan kwaliteitsafspraken om passende zorg te garanderen. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om het afspraken over de indicatiestelling en centra die stamceltherapie bij de genoemde patiëntengroep mogen uitvoeren.7 Het Zorginstituut evalueert of de toepassing van stamceltherapie bij patiënten met zeer actieve RRMS loopt volgens deze afspraken. Daarnaast zal het Zorginstituut het aantal patiënten en de kosten monitoren. De evaluatie wordt in nauwe samenwerking met de beroepsgroep en patiëntenvertegenwoordigers uitgevoerd. De website van het Zorginstituut wordt geüpdatet zodra nieuwe informatie beschikbaar komt.8

Vraag 4

Op basis van welke wetenschappelijke onderzoeksresultaten wordt stamceltherapie in andere landen wél toegepast, terwijl dat in Nederland slechts zeer beperkt gebeurt? Welk verschil ligt hieraan ten grondslag? Welke stappen in de wetenschappelijke ontwikkeling van stamceltherapie zouden er moeten worden gezet voordat deze behandeling volgens u geschikt is om aangeboden te worden aan patiënten met MS? En op welke termijn?

Het Zorginstituut heeft bij de beoordeling van stamceltherapie onder andere gekeken naar Nederlandse en internationale richtlijnen, standpunten en protocollen van internationale organisaties over stamceltherapie bij patiënten met zeer actieve RRMS. De meeste internationale richtlijnen zien actieve of zeer actieve RRMS als indicatie voor stamceltherapie. Het merendeel van deze richtlijnen vermeldt expliciet dat alleen patiënten die relapses hebben op hoog effectieve tweedelijns ziektemodulerende medicatie in aanmerking komen voor stamceltherapie. Er zijn enkele internationale standpunten die stamceltherapie nog als experimenteel of onvoldoende bewezen beschouwen. De gebruikte literatuur wordt uitgebreid beschreven in het standpunt. Voor een volledige weergave van de in de beoordeling meegenomen literatuur, (internationale) richtlijnen en standpunten verwijs ik u daarom naar het standpunt van het Zorginstituut. Indien toekomstige informatie daar aanleiding toe geeft, kan het Zorginstituut een herbeoordeling uitvoeren.

Vraag 5

Is bekend hoeveel Nederlandse MS-patiënten naar het buitenland zijn gegaan om stamceltherapie te ondergaan? Zo ja, hoeveel zijn er dat? En hoeveel van hen zijn zo goed als genezen na deze therapie, zoals de patiënt in de documentaire? In hoeverre zijn dergelijke resultaten onderdeel van de evaluatie van het Zorginstituut?

Het is onbekend hoeveel MS-patiënten naar het buitenland zijn gegaan om stamceltherapie te ondergaan en hoeveel van hen zijn genezen na deze therapie. Dit vormt geen onderdeel van de evaluatie van het Zorginstituut, alleen de uitvoering van de in het waarborgendocument gemaakte afspraken zijn hier onderdeel van.

Vraag 6

Is het Zorginstituut voornemens om opnieuw te toetsen bij welke patiënten met MS stamceltherapie in aanmerking komt voor vergoede zorg en zo ja, op welke termijn?

Het Zorginstituut volgt met belangstelling de wetenschappelijke publicaties over stamceltherapie. Indien informatie daar aanleiding toe geeft, kan het Zorginstituut een herbeoordeling uitvoeren.

Vraag 7

Bent u het met de makers van de documentaire eens dat het voor veel MS-patiënten onduidelijk is of en hoe zij in aanmerking komen voor een stamceltherapie in Nederland en of deze vergoed wordt? Zo ja, bent u bereid hier meer duidelijkheid over te verschaffen en hoe?

Zie tevens mijn antwoord op vraag 2. Een arts bepaalt of een bepaalde medische behandeling voor de desbetreffende patiënt redelijkerwijs noodzakelijk is. Vervolgens nemen patiënt en arts samen een besluit welke behandeling het beste bij de patiënt past. Hierbij bespreekt de arts met de patiënt de medische opties, de voor- en nadelen en de gevolgen van de nadelen. Welke behandelingen mogelijk en passend zijn bij een bepaalde diagnose, zijn terug te vinden in de richtlijnen van de beroepsverenigingen van de medisch specialisten, zo ook bij MS . Deze medisch specialistische richtlijnen vormen het fundament onder het medisch handelen. Zij ondersteunen de klinische besluitvorming en dragen bij aan betere zorg en meer transparantie.
Behandelingen die voldoen aan de stand van de wetenschap en de praktijk worden vergoed uit het basispakket van de zorgverzekering. Als onduidelijk is of een bepaalde behandeling uit het basispakket vergoed moet worden, dan kan het Zorginstituut daarover een uitspraak doen. Het Zorginstituut kan dan besluiten om te toetsen of de zorg voldoet aan de stand van de wetenschap en praktijk.

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «Elines dochter (10) kreeg anorexia: «gewacht op hulp tot ze letterlijk een ons woog»»? Hoeveel kinderen, jongeren en jongvolwassenen zitten in soortgelijke situaties en wachten op passende hulp?1

Ja. Exacte aantallen van kinderen, jongeren en jongvolwassenen in vergelijkbare situaties zijn helaas niet beschikbaar doordat wachttijden niet landelijk en diagnosespecifiek worden geregistreerd voor kinderen en jongeren.

Vraag 2

Bent u bekend met de zorgwekkende toename van het aantal kinderen en jongeren met een eetstoornis, met name onder meisjes tussen de tien en veertien jaar? Kunt u hierop reflecteren? 2

Ik ben bekend met signalen dat er jongeren zijn die steeds eerder een eetstoornis ontwikkelen. Dit vind ik een zeer zorgelijke ontwikkeling. Deze ontwikkeling wordt internationaal waargenomen, maar er is nog relatief weinig onderzoek naar gedaan. Zoals blijkt uit de dissertatie waarnaar verwezen wordt, zijn er verschillende mogelijke verklaringen. Het toenemende gebruik van social media op jonge leeftijd is er daar één van. Zoals aangegeven in mijn brief over het actieprogramma mentale gezondheid en ggz3 wordt er in opdracht van VWS gewerkt aan eenduidige richtlijnen voor (mentaal) gezond en verantwoord scherm- en social mediagebruik. Deze richtlijnen behelzen dringende adviezen voor ouders/opvoeders in het gezond online opgroeien en opvoeden.
Daarnaast kan medische mis- en desinformatie, bijvoorbeeld op sociale media, resulteren in (het versterken van) risicogedrag dat schadelijk is voor de gezondheid. In het kader van de Rijksbrede strategie voor een effectieve aanpak van desinformatie heeft het Ministerie van BZK daarom eind vorig jaar een onderzoek uitgezet naar de mogelijke handelingsopties met betrekking tot online desinformatie en volksgezondheid. Met de resultaten van dit onderzoek wordt gewerkt aan een VWS-breed plan van aanpak op dit gebied. Deze wordt in de tweede helft van 2025 verwacht. In het plan van aanpak zal o.a. aandacht zijn voor het verstevigen van de informatievoorziening en het versterken van de weerbaarheid tegen medische desinformatie.
Tot slot wordt op initiatief vanuit de Ketenaanpak eetstoornissen (hierna: K-EET) op dit moment onderzoek gedaan naar de Nederlandse trends op het gebied van eetstoornissen bij kinderen en jongeren. Op basis van deze uitkomsten kan het veld bezien welke vervolgontwikkelingen wenselijk zijn, bijvoorbeeld voor specifieke doelgroepen.

Vraag 3

Hoe kijkt u terug op de woorden van uw ambtsvoorganger in 2021, die zei dat het «code zwart» was?

Zoals ik in mijn beantwoording op 13 augustus 2024 aangaf is er veel gedaan op het gebied van eetstoornissen. Hierbij benadruk ik graag nogmaals dat het hierbij gaat om hardnekkige en complexe problematiek. Gelukkig is voor de meerderheid van de jongeren en volwassenen met een eetstoornis de beschikbare zorg passend. Voor een kleiner deel van de jongeren en volwassenen blijkt het ingewikkeld tijdig passende zorg te bieden. Dit kan komen omdat een eetstoornis soms pas laat wordt herkend of erkend. Maar ook omdat een deel van deze jongeren en volwassenen met meerdere problemen tegelijkertijd te maken hebben, zoals bijvoorbeeld suïcidaliteit, trauma, somatische problemen en/of autisme. Deze aandoeningen kunnen elkaar versterken of afwisselen, waardoor behandeling vanuit meerdere expertises en zorgprofessionals nodig is.
Op initiatief van K-EET wordt ingezet op vroegtijdig signaleren en herkennen van jongeren met een eetstoornis. Zij zetten in op scholing van zorgprofessionals uit de eerstelijn. Het proces is mijn inziens goed in ontwikkeling, maar de verandering heeft tijd nodig.

Vraag 4

Deelt u de mening dat een wachttijd van bijna een halfjaar, terwijl de norm veertien weken is, onacceptabel is voor een ernstige ziekte zoals anorexia nervosa, die een van de hoogste sterftecijfers onder psychiatrische aandoeningen kent?3

Wachttijden worden niet landelijk bijgehouden. We werken met behulp van het traject standaardisatie uit de Hervormingsagenda Jeugd aan het verbeteren van inzicht in wachttijden op landelijk niveau door verbetering van het (uniform) gebruik van het Berichtenverkeer Jeugdwet. Maar voorlopig hebben we deze inzichten helaas niet.
Ik herken dat sommige jeugdigen met een eetstoornis te lang moeten wachten op passende hulp. Daarom ondersteun ik K-EET dat is opgestart op initiatief vanuit veldpartijen. In mijn beantwoording van 14 augustus 2024 heb ik u uitgebreid hierover geïnformeerd.
Daarnaast wil ik de beschikbaarheid van de specialistische jeugdzorg verbeteren door via het wetsvoorstel verbetering beschikbaarheid jeugdzorg gemeenten te verplichten samen te werken, bijvoorbeeld bij de inkoop van specialistische jeugdhulp. Hiermee moet onder meer specialistische hulp zoals anorexia zorg beter beschikbaar komen voor jongeren. Uw Kamer heeft op 15 april jl. dit wetsvoorstel aangenomen. Daarmee is een belangrijke stap gezet. Ik reken op een spoedige behandeling van dit wetsvoorstel in de Eerste Kamer om dit wetsvoorstel zo spoedig mogelijk in werking te laten treden en daarmee de beschikbaarheid van specialistische jeugdzorg te verbeteren.

Vraag 5

Kunt u uitleggen waarom de aanpak wachttijden van uw voorganger, die u noemde in een voortgangsbrief Jeugd van 21 juni 2024, niet heeft geleid tot het terugdringen van de wachttijden in dit jaar?

Exacte aantallen van kinderen, jongeren en jongvolwassenen in vergelijkbare situaties zijn helaas niet beschikbaar doordat wachttijden niet landelijk en diagnose specifiek worden geregistreerd voor kinderen en jongeren.
De Aanpak Wachttijden richt zich op het regionaal aanpakken van oorzaken van wachttijden. Het gaat daarbij om het aanbrengen van duurzame verbeteringen in het jeugdzorgstelsel, wat betekent dat we nu nog niet 1 op 1 kunnen zien dat wachttijden afnemen. Door de Aanpak Wachttijden is in de regio’s meer inzicht in wat werkt en hoe in de regio de in- door en uitstroom te bevorderen. Dat levert een ander soort resultaten op. Bijvoorbeeld de ontwikkeling van slimme oplossingen in de praktijk, zoals «Eindje Verder» in regio Eindhoven. Jeugdigen kunnen daar tijdens het wachten op een ggz-behandeling onder begeleiding van een coach alvast aan de slag met hun vragen, o.a. in groepssessies. Dit bleek in sommige gevallen zo effectief dat geen verdere behandeling nodig was of dat jeugdigen sterker aan de behandeling begonnen.

Vraag 6

Vindt u het als stelselverantwoordelijke acceptabel dat niet bekend is hoeveel behandelplekken er zijn? Zo ja, hoe kunt u dan de hulp voor mensen met een eetstoornis monitoren? Hoe wordt bijgehouden of er daadwerkelijk plekken voor nieuwe professionals worden gecreëerd?

In ons decentrale stelsel is geen landelijk inzicht in het aantal behandelplekken op regionaal of lokaal niveau. Om de beschikbaarheid van gespecialiseerde jeugdzorg te verbeteren wil ik via het wetsvoorstel verbetering beschikbaarheid jeugdzorg de gemeenten in regio’s verplichten om samen te werken, bijvoorbeeld bij de inkoop van zorg voor eetstoornissen. Uw Kamer heeft op 15 april jl. dit wetsvoorstel aangenomen.
Tegelijkertijd is er ook niet één soort behandelplek. Afhankelijk van de problematiek van de jongere, leeftijd en omgeving kan dit verschillen. Zo is, conform de zorgstandaard eetstoornissen, ambulante behandeling in de vorm van systeemtherapie of meergezinstherapie de behandeling van eerste keuze bij anorexia nervosa. Maar ook individuele therapie, zoals cognitieve gedragstherapie, kan ingezet worden voor oudere adolescenten. Daarnaast is het nog aan de zorgprofessionals de afweging of een jongere gebaat is bij opname en/of dit somatisch noodzakelijk wordt geacht. Veelal is het juist wenselijk om de jongere in hun omgeving te ondersteunen en behandelen. Dit maakt dat jongeren met eetstoornissenproblematiek op verschillende plekken kunnen verblijven en via verschillende routes behandeling kunnen ontvangen.

Vraag 7

Hoe beoordeelt u het belang van vroegsignalering bij eetstoornissen? Welke stappen onderneemt u, naast de initiatieven genoemd ter beantwoording van onze vorige schriftelijke vragen, op dit moment om eetstoornissen eerder te signaleren en te behandelen? In welke mate dragen al deze initiatieven daadwerkelijk bij aan het eerdere signaleren en behandelen van eetstoornissen, zodat langdurige ziekenhuisopnames en ernstige lichamelijke gevolgen kunnen worden voorkomen? Ziet u ook dat op dit moment nog te veel kinderen, jongeren en ouders niet serieus worden genomen totdat de ziekte ernstige gevolgen heeft?4

Het is enorm belangrijk dat kinderen, jongeren en hun ouders serieus genomen worden wanneer zij zich melden bij zorgprofessionals. De zorgverleners die ik spreek doen dit ook. Ik zie hierbij een spanningsveld: ouders zien hun kind in de greep van een eetstoornis verslechteren. Zij willen, zeer begrijpelijk, direct actie. Behandelingen voor bijvoorbeeld anorexia nervosa zijn ook gebaseerd op ziekte-inzicht. Zonder enige vorm van motivatie bij het kind of jongere, is psychologische behandeling en begeleiding zeer moeizaam en vaak weinig succesvol. Dit dilemma is ook een grote en zware uitdaging voor zorgprofessionals. Daarbij komt ook dat, zoals eerder genoemd, eetstoornissen hardnekkig en complex zijn. Alhoewel vroegsignalering belangrijk is voor tijdige en passende behandeling, is het niet zo dat dit alle ernstige lichamelijk gevolgen en/of ziekenhuisopnames kan voorkomen.
Het (bij)scholen van zorgprofessionals en initiatieven om vroegsignalering van eetstoornissen te bevorderen is een continu proces en blijft aandacht vragen. Er wordt nog volop ingezet via K-EET op verschillende initiatieven, bijvoorbeeld de website van First Eet Kit, en webinars van Stichting Kiem. De K-EET netwerken zijn verdeeld in acht bovenregionale netwerken. In elke K-EET regio wordt er samen met een kernteam van zorginhoudelijke professionals ingezet op wat er in een regio nodig is om de zorg voor eetstoornissen te versterken. Daarnaast worden er vanuit K-EET zowel landelijk als per regio scholingsbijeenkomsten georganiseerd voor professionals in de zorg, gericht op het vergroten van kennis over het signaleren, behandelen van eetstoornissen in de breedste zin van het woord. Daarnaast wordt momenteel een basisscholingsprogramma ontwikkeld op het gebied van eetstoornissen om zorgprofessionals met minder kennis van eetstoornissen te ondersteunen.

Vraag 8

Wat vindt u van de signalen dat jongeren vaak pas vanaf zestien jaar terechtkunnen in gespecialiseerde klinieken, terwijl eetstoornissen zich al op jongere leeftijd ontwikkelen, zoals onder andere blijkt uit het voorbeeld van Amelie? Welke behandelmethoden zijn er beschikbaar voor kinderen die niet passen binnen de standaard protocollen? Erkent u dat behandelmethoden specifiek voor jongere kinderen tekortschieten (8–12 jaar)?5

Zoals ik eerder schetste gaat het bij eetstoornissen om complexe en hardnekkige problematiek. Dit kan komen omdat een eetstoornis soms pas laat wordt herkend of erkend. Maar ook omdat een deel van deze jongeren meerdere problemen tegelijkertijd te maken hebben, zoals bijvoorbeeld suïcidaliteit, trauma, somatische problemen, of autisme. Deze aandoeningen kunnen elkaar versterken of afwisselen, waardoor behandeling vanuit meerdere expertises en zorgprofessionals nodig is. Vaak wordt er daarom vóór het bepalen van de best passende hulp, samen met ouders en jongeren in kaart gebracht wat er precies aan de hand is en wat eventuele onderliggende oorzaken zijn. Dit wordt veelal een gedeelde verklarende analyse genoemd.
Daarna kan, op basis van de problematiek van de jongere, leeftijd en omgeving de gewenste behandeling verschillen. Conform de zorgstandaard eetstoornissen is ambulante behandeling in de vorm van systeemtherapie of meergezinstherapie de behandeling van eerste keuze. Daarnaast is het nog aan de zorgprofessionals de afweging of een jongere gebaat is bij opname en/of dit somatisch noodzakelijk wordt geacht. Veelal is het juist wenselijk om de jongere in hun omgeving te ondersteunen en behandelen. Het kan daarom zijn dat een eetstoornisinstelling een minimumleeftijd hanteert voor klinische opname. Bijvoorbeeld omdat zij het niet in het belang van het kind achten om in een groepssetting opgenomen te worden met oudere jongeren met een eetstoornis maar dan opname op een kinderafdeling in een ziekenhuis passender is. Samenwerking tussen zorgprofessionals en instellingen is noodzakelijk zodat zeer jonge kinderen passende zorg op een passende plek ontvangen. Deze samenwerking tussen zorgprofessionals en instellingen wordt ondersteund en gestimuleerd via K-EET.
Zoals recent literatuuronderzoek laat zien, is er nog weinig specifiek bekend over de effectiviteit van behandelingen bij zeer jonge kinderen7. Zoals reeds aangegeven wordt er op dit moment, op initiatief van K-EET, onderzoek gedaan naar trends in Nederland op het gebied van eetstoornissen bij jongeren. Op basis hiervan wordt door het veld bekeken welke vervolgontwikkelingen, bijvoorbeeld onderzoek naar specifieke behandelmethoden voor een specifieke groep, wenselijk zijn.

Vraag 9

Hoe beoordeelt u de kritiek dat patiënten in reguliere zorginstellingen soms primair worden gedwongen te eten, zonder dat er voldoende aandacht is voor de onderliggende psychologische problematiek?6

In het artikel waaraan gerefereerd wordt, schetst mevrouw van Bellegem dat vroeger de behandeling vaak uit een opname in het ziekenhuis of kliniek bestond, maar dat er steeds meer ambulant gewerkt wordt om, samen met het gezin, de problemen op te lossen. Deze lijn onderschrijf ik volledig. De focus in de zorg ligt op een geïntegreerde aanpak waarin somatische stabilisatie en psychologische behandeling hand in hand gaan.

Vraag 10

Bent u bekend met de signalen uit het veld dat kinderen die niet passen bij een van de stoornissen genoemd in de DSM-5, zoals kinderen die hoogbegaafd zijn, daardoor niet de passende behandeling krijgen binnen de geestelijke gezondheidszorg (ggz)? Deelt u de zorg dat het gebrek aan kennis over hoogbegaafdheid leidt tot inadequate behandelingen voor kinderen en jongeren met een eetstoornis?

Passende zorg begint, nog voor de start van een behandeling, om samen met ouders en jongeren te beeld te komen wat er precies aan de hand is en wat eventuele onderliggende oorzaken zijn. Dit wordt veelal een gedeelde verklarende analyse genoemd. Het doel is daarbij om inzichtelijk te krijgen welke factoren hierop van invloed zijn op de problematiek en hoe die met elkaar samenhangen. Bij de verklarende analyse staat niet de DSM-stoornis centraal, maar de klachten en problemen waar een jongere in en met zijn context tegen aanloopt in het dagelijks leven. Het gaat dan om psychologische en emotionele en in geval van eetstoornissen ook somatische kenmerken en om de dynamische interactie van de jongere en zijn omgeving. Dit moet leidend zijn in het organiseren van passende zorg. Professionals betrekken waar nodig deskundigheid op het gebied van hoogbegaafdheid, zodat dit kan worden meegenomen in de diagnose en behandeling.
Ik herken het signaal niet dat een gebrek aan kennis over hoogbegaafdheid en uitdagingen die daarbij komen kijken voor jongeren, het organiseren van passende zorg in de weg staat.

Vraag 11

Erkent u dat het huidige zorgstelsel tekortschiet in de aanpak van eetstoornissen bij kinderen en jongeren, en dat dit, gezien de ernst van de problematiek, de hoge sterftecijfers van 5,9 procent (die daarmee de hoogste zijn onder de psychiatrische aandoeningen), de alarmerende berichtgeving, en de noodzaak tot specialistische hulp, meer prioriteit zou moeten hebben?7

Wanneer jongeren en hun ouders te maken hebben met een eetstoornis is dat verschrikkelijk. Tegelijkertijd wil ik graag benadrukken dat een eetstoornis ingewikkeld en complex is. Zo spelen ook vaak andere (onderliggende) psychische problemen en vinden mensen met een eetstoornis vaak zelf niet dat er een probleem is. Dit alles tegelijk met toenemende somatische klachten en daardoor grote urgentie bij betrokkenen. We moeten alles op alles zetten om jongeren met eetstoornis van passende zorg te voorzien. Er wordt daarom al jaren prioriteit gegeven aan eetstoornissen bij jongeren door de ketenaanpak eetstoornissen vanuit het veld financieel te ondersteunen en vanuit het Ministerie van VWS met K-EET te werken aan het verbeteren van de ketensamenwerking in de regio’s.

Vraag 12

Is het cijfer van 5,9 procent accuraat? Klopt de aanname dat als iemand bijvoorbeeld overlijdt aan een longontsteking, maar degene door een eetstoornis een verminderde weerbaarheid heeft, dan de longontsteking als doodsoorzaak wordt aangemerkt en niet de eetstoornis? Zo ja, kan het zijn dat de sterftecijfers onderschat worden?

Het cijfer van 5,9% komt uit een analyse van 36 internationale studies, uitgevoerd in 2011.10 Op dit moment wordt, op initiatief van K-EET, onderzoek gedaan naar de trends in eetstoornissen in Nederland onder jongeren. Hierbij wordt ook gekeken naar het risico voor jongeren die voor een eetstoornis onder behandeling zijn (geweest) van een kinderarts om te overlijden. Ik verwacht de resultaten van dit onderzoek in het najaar.
In Nederland worden bij overlijden doodsoorzaken door de schouwende arts geregistreerd. Deze data worden door het CBS bijgehouden. In hoeverre artsen bij deze registratie de internationale codes voor anorexia en/of andere eetstoornissen
aanhouden is niet met zekerheid te stellen. Als er op basis van deze data vervolgens berekeningen worden gemaakt ten aanzien van eetstoornissen, is het zeer waarschijnlijk dat hierbij een onderschatting plaats vindt.

Vraag 13

Wordt er op dit moment daadwerkelijk onderzoek gedaan naar de effectiviteit van behandelmethoden voor kinderen en jongeren met een eetstoornis? Op welke manier worden huidige behandelmethodes wetenschappelijk onderbouwd?

Ik vind het van het grootste belang dat de jeugdhulp die wordt ingezet ook effectief is. Onderdeel hiervan is want ook onderzoek naar effectiviteit van nieuwe én bestaande behandelmethoden. Zo zijn afspraken gemaakt in de Hervormingsagenda over het verbeteren van kwaliteit met als doel het borgen van kwaliteit en blijvend leren in het jeugdstelsel. Door het nakomen van de afspraken uit de Hervormingsagenda faciliteer ik samen met de vijfhoek dat in het veld op een duurzame manier wordt gewerkt aan de verbetering van kwaliteit. De werkorganisatie Kwaliteit en Blijvend Leren (KBL) doet dit op basis van een Leeragenda. Vanuit de Hervormingsagenda ontvangt KBL middelen hiertoe.

Vraag 14

Wat doet u om te voorkomen dat eetstoornissen chronisch worden, met levenslange gevolgen voor de mentale en lichamelijke gezondheid van kinderen en jongeren met een eetstoornis? Zijn er voldoende nazorgtrajecten beschikbaar om terugval te voorkomen?

Mensen met een eetstoornis, of andere psychische klachten, zullen altijd kwetsbaarder blijven voor een terugval. Het is belangrijk dat mensen zich hiervan bewust zijn en tijdig zelf om hulp of ondersteuning kunnen vragen. Daarom is terugvalpreventie in de zorgstandaard een vast onderdeel van het behandelprogramma bij eetstoornissen. Terugvalpreventie krijgt tijdens de behandeling expliciet aandacht – zo leren patiënten en hun naasten hoe signalen van terugval tijdig te herkennen en hoe dan te handelen. Daarnaast wordt binnen gespecialiseerde instellingen steeds vaker structurele nazorg aangeboden (bijvoorbeeld periodieke follow-up gesprekken of lotgenotengroepen) om patiënten te ondersteunen na afronding van de intensieve behandeling. Ook via patiëntenorganisaties en ervaringsdeskundige initiatieven is ondersteuning beschikbaar om terugval te voorkomen. Ik acht deze nazorg en terugvalpreventie van groot belang.

Vraag 15

Wat zijn de concrete opbrengsten van het Integraal Zorgakkoord (IZA), het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA) en de Aanpak Mentale Gezondheid voor de beschikbare zorg voor kinderen met een eetstoornis?

In de akkoorden IZA, GALA en de Aanpak Mentale Gezondheid zijn geen specifieke afspraken gemaakt voor kinderen of voor mensen met eetstoornis. Deze akkoorden vormen wel belangrijke fundamenten voor structurele verbetering van de mentale gezondheid en zorg in Nederland. Het GALA heeft als één van de doelen het versterken van de mentale veerkracht en de mentale gezondheid.
Dit is ook de ambitie van de aanpak «mentale gezondheid: van ons allemaal». Het gaat zowel in het GALA als in de aanpak mentale gezondheid niet om zorg maar om preventie zoals het bespreekbaar maken en zichtbaar maken van het belang om mentaal gezond te zijn, het voorkomen van eenzaamheid en de aandacht voor mentale gezondheid op het werk en in het onderwijs.

Vraag 16

Hoe wordt gemonitord of de verbeteringen die u in antwoord op voorgaande Kamervragen noemde ook daadwerkelijk effect hebben? Is er onderzoek/evaluatie naar de effectiviteit van deze initiatieven?

Het effect van de verschillende initiatieven kan niet één op één vertaald worden naar minder jongeren met eetstoornissen of minder ziekenhuisopnames. We weten dat de mentale gezondheid van jongeren onder grote druk staat en dat er een groot aantal factoren is dat invloed heeft op het ontstaan en de ontwikkeling van een eetstoornis. We monitoren de voortgang daarom vooral via proces- en structuurindicatoren en signalen uit het veld. Het effect van onze inzet is dat er 8 bovenregionale netwerken zijn voor eetstoornissenzorg waar zorgprofessionals hun (ingewikkelde) casuïstiek kunnen bespreken of knelpunten in de ketenzorg aan kunnen pakken. Er is een leidraad rondom het tegengaan van dwangvoeding geïntroduceerd en zorgprofessionals kunnen terugvallen op een landelijke expertgroep bij een moreel beraad hierover.
Daarnaast zijn door K-EETi, een landelijke, collegiale, telefonische advieslijn voor professionals, in 2024 ongeveer 270 adviesgesprekken gevoerd. De consultatielijn werd voornamelijk benut door eerstelijnsprofessionals. In totaal was 94% van de ongeveer 270 gesprekken voldoende geholpen na het gesprek.
We volgen de impact via de reguliere monitors (zoals de NZa-wachttijdrapportages en de evaluatie van de Hervormingsagenda) en via de terugkoppeling vanuit K-EET en de bovenregionale netwerken. Op basis daarvan zullen we, indien nodig, verdere verbeteracties ondernemen.

Vraag 17

Wat is de stand van zaken van de steunpunten die zijn genoemd in het IZA? Op welke wijze draagt dit initiatief op dit moment bij aan de verbetering in de zorg voor mensen met een eetstoornis?8 9

De Staatssecretaris Langdurige en Maatschappelijke Zorg (LMZ) heeft uw Kamer in december 2024 geïnformeerd13 over een verkennend onderzoek dat inzicht geeft in de «stand van het land» wat betreft de laagdrempelige steunpunten zoals genoemd in het IZA. Het onderzoek laat zien dat er 278 steunpunten zijn en dat er daarnaast ruim 50 initiatieven als potentieel steunpunt kunnen worden aangemerkt. De onderzoekers concluderen op basis van deze eerste meting en de informatie die zij uit het veld hebben verkregen dat er meer bekendheid en een sterke ontwikkeling van laagdrempelige steunpunten gaande is. Om de beweging kracht bij te zetten is begin dit jaar een landelijk ondersteuningsprogramma gestart, waarin tevens wordt gemonitord of de IZA-ambitie daadwerkelijk gerealiseerd wordt.
Laagdrempelige steunpunten zijn toegankelijk voor alle inwoners. Steunpunten kunnen op basis van behoefte van inwoners/bezoekers bepaalde thema’s of doelgroepen meer aandacht geven. De steunpunten kunnen – in plaats van of als aanvulling op formele zorg – bijdragen aan iemands herstel.

Vraag 18

Bent u bereid steunpunten specifiek voor mensen met een eetstoornis, inclusief al bestaande en niet-gefinancierde steunpunten, te erkennen en financieel te ondersteunen, aangezien er in de praktijk een sterke behoefte is aan gerichte steunpunten die kunnen bijdragen aan vroegsignalering en het opvangen van mensen met een eetstoornis die op een wachtlijst staan?

Inloophuizen kunnen een belangrijke bijdrage leveren in de ondersteuning voor mensen die met eetstoornissen kampen.
Inloophuizen kunnen door gemeenten gefinancierd worden uit de middelen die ze uit het gemeentefonds ontvangen. Het is aan inloophuizen om, afhankelijk van de ondersteuning en/of zorg die zij bieden, afspraken te maken met inkopende partijen zoals gemeenten en zorgverzekeraars.

Vraag 19

Kunt u aangeven in hoeverre u bereid bent om te werken aan de aanbevelingen van Stichting Kiem? Kunt u per aanbeveling aangeven waarom wel of niet?10

Ik onderschrijf de aanbevelingen van Stichting Kiem en haar partners. Hier wordt, onder andere via de gesubsidieerde Ketenaanpak Eetstoornissen, ook op ingezet. Hieronder ga ik per aanbeveling in op hoe dit wordt gedaan.
Via K-EET wordt volop ingezet op het doorbreken van het taboe op eetstoornissen. Zo is de website First Eet Kit opgezet. Hier kunnen jongeren, hun ouders en naasten en zorgprofessionals informatie vinden over eetstoornissen, tips om een eetstoornis te herkennen en hoe je iemand het beste kan ondersteunen, en uitleg over hoe je hulp kan vinden. Ook is vanuit K-EET een podcast ontwikkeld, hier komt binnenkort een tweede seizoen van beschikbaar. Tot slot treden trekkers vanuit K-EET, zoals mevrouw Van Bellegem, regelmatig op in media.
Net zoals de initiatiefnemers van deze aanbevelingen zie ik ook dat er meer aandacht is in de GGZ voor de inzet van ervaringsdeskundigheid. Dit is een mooie ontwikkeling. Inzet van ervaringsdeskundigheid kan een belangrijke rol spelen tijdens een eventuele wachttijd, tijdens behandeling en in de nazorg. Door de inzet van ervaringsdeskundigheid te borgen als onderdeel van de behandeling en nazorg, wordt de integraliteit en kwaliteit van zorg verbeterd. In de Zvw kunnen ervaringsdeskundigen in de Zvw worden ingezet als onderdeel van een behandeling en er zijn mogelijkheden om via het Zorgprestatiemodel bepaalde vormen van inzet te bekostigen. Voor de jeugdzorg is het aan gemeenten om, bij de inkoop van hulp, eventuele eisen te stellen rondom de inzet van ervaringsdeskundigen.
Het netwerk goed betrekken is een enorm belangrijke factor voor iemands herstel. In de zorgstandaard eetstoornissen wordt hier ook veel nadruk op gelegd als belangrijk onderdeel van behandeling. Het is aan de professionaliteit van de zorgverlener om hier op een, bij de situatie passende manier, invulling aan te geven.

Vraag 20

Deelt u de mening dat ervaringsdeskundigen een waardevolle bijdrage kunnen leveren aan de behandeling en begeleiding van kinderen en jongeren met een eetstoornis? Bent u bereid om dit integraal in te zetten en te faciliteren binnen de reguliere zorg?

Zoals aangegeven in mijn antwoord op voorgaande vraag deel ik deze mening. Ik zie ook dat binnen de ggz de aandacht hiervoor is toegenomen. Er zijn vele instellingen die werken met ervaringsdeskundigen. Een voorbeeld hiervan is dat door veel kinderartsen en ggz bij aanvang van de zorg gewezen wordt op de cursus EHBE van Stichting KIEM. Zij bieden laagdrempelig, online, door een ervaringsdeskundige ouder en professional gegeven advies. Ervaringsdeskundigen spelen al een rol in de ggz voor volwassenen. In de Zvw kunnen ervaringsdeskundigen in de Zvw worden ingezet als onderdeel van een behandeling en er zijn mogelijkheden om via het Zorgprestatiemodel bepaalde vormen van inzet te bekostigen. Voor de jeugdzorg is het aan gemeenten om, bij de inkoop van hulp, eventuele eisen te stellen rondom de inzet van ervaringsdeskundigen.

Vraag 21

Hoe beoordeelt u een «family based treatment» binnen de zorg voor mensen met een eetstoornis, waardoor de verantwoordelijkheid voor de zorg grotendeels bij de ouders wordt neergelegd? Deelt u de mening dat wanneer deze vorm van behandeling wordt ingezet, ouders ook ondersteund moeten worden? Zo ja, wat gaat u concreet doen zodat ouders die deze zorgtaak dragen financieel en persoonlijk worden ondersteund?

Wanneer je kind vecht tegen een eetstoornis of andere ziekte en/of stoornis, doet dit een enorm beroep op ouders en eventuele broers/zussen. In emotionele en praktische zin.
Family Based Treatment (FBT) is een bewezen effectieve behandelmethode bij anorexia nervosa, met name voor jongeren. Deze aanpak kan intensief zijn en vraagt veel van ouders. Ik deel de mening dat ouders hierin goed begeleid en ondersteund moeten worden. In FBT-trajecten is die ondersteuning een integraal onderdeel van de behandeling: ouders krijgen begeleiding van therapeuten, psycho-educatie en intervisie met andere ouders. Daarnaast kunnen ouders – wanneer dat nodig is – een beroep doen op bestaande regelingen zoals zorgverlof of mantelzorgondersteuning. Ook kan het sociaal domein aanvullende ondersteuning bieden, zoals praktische hulp of respijtzorg. Indien noodzakelijk wordt soms ook ouderbegeleiding ingezet, bij ouders die meer nood aan ondersteuning hebben. Deze ondersteuning vind ik een positieve ontwikkeling.

Vraag 22

Bent u tevreden met de stappen die sociale media, zoals Facebook, Instagram en TikTok, hebben gezet om destructieve effecten voor mensen met een eetstoornis tegen te gaan? Bent u inmiddels van mening dat er strikter moet worden opgetreden als het gaat om sociale media in dit kader?11

Er zijn verschillende wettelijke kaders die kinderen online beschermen. Bijvoorbeeld de Algemene Verordening Gegevensbescherming, de digitale dienstenverordening (Digital Service Act) en de herziene richtlijn audiovisuele mediadiensten als onderdeel van de Mediawet. Deze laatste verbiedt het vertonen van schadelijke content voor bepaalde leeftijdscategorieën (artikel 4.1a). Denk hierbij bijvoorbeeld aan berichten die anorexia verheerlijken. Mediaplatformen dienen op basis van deze richtlijn de content ontoegankelijk te maken. De Commissariaat van de Media houdt hier toezicht op.
Echter, is er ook veel content die zich juist richt op herstel van een eetstoornis, bijvoorbeeld recovery accounts. Over de vraag of dit wenselijk is, zijn de meningen verdeeld. Mensen die in herstel zijn van een eetstoornis geven veelal aan dat hen dit steunt en helpt. Tegelijkertijd waarschuwen hulpverleners vaak voor de negatieve gevolgen van dergelijke content.
Ik vind het niet wenselijk om vanuit de overheid hierin voor te schrijven of mensen in hun herstelproces wel of niet in aanraking mogen komen met dergelijke recovery accounts. Of dit wenselijk en behulpzaam is voor mensen, is een afweging die zij zelf met hun zorgprofessional moeten maken. Ik vind het belangrijk om opvoeders te ondersteunen om hun kinderen weerbaar en gezond met social media om te laten gaan. Daarom is VWS bezig met het opstellen van richtlijnen en adviezen voor gezond en verantwoord scherm- en social mediagebruik. Deze worden voor de zomer gedeeld met de Kamer. Deze adviezen moeten handvatten bieden aan opvoeders om het gesprek aan te gaan over social media en dus ook over de schadelijke kant hiervan.

Vraag 1

Kent u het bericht «Verloskundigen zien abortus om geslacht van het kind na pretecho»?1

Ja.

Vraag 2

Deelt u de mening dat abortus vanwege prenatale geslachtsselectie op niet-medische gronden discriminatoir en onwenselijk is? Zo nee, waarom niet?

Ik ben me ervan bewust dat dit item vragen oproept. Vrouwen besluiten echter niet lichtvaardig over het afbreken van een zwangerschap. Wat we zien in de praktijk is een zorgvuldige afweging van vrouwen, in overleg met hun arts, om te besluiten wat voor hen het beste is.
De makers van de podcast De Koningswens (EO/NPO Radio 1) stellen dat vijftien van de door hen ondervraagde verloskundigen wel eens hebben meegemaakt dat geslacht een rol speelt bij de keuze voor abortus. Ik heb hierop navraag gedaan bij de beroepsgroepen van verloskundigen (KNOV), echoscopisten (BEN) en abortusartsen (NGvA). De KNOV laat weten dat geslachtsbepaling geen medisch verloskundige zorg is. De wijze waarop geslachtsbepalingen plaatsvinden (buiten de reguliere verloskundige zorg dus) verschilt sterk per aanbieder, net als de vroegste termijn van zwangerschap waarop deze echo’s worden uitgevoerd. De KNOV heeft inderdaad geluiden uit het veld opgevangen dat geslachtsteleurstelling een factor kan zijn bij de keuze voor abortus. BEN wijst er voorts op dat de in de EO podcast gehoorde verloskundigen niet kunnen weten of de vrouw die vanwege geslachtsteleurstelling een voornemen tot abortus uitspreekt, daadwerkelijk besluit om haar zwangerschap af te breken, en ook niet of geslachtsteleurstelling de enige of doorslaggevende reden daarvoor was.
Het NGvA erkent dat abortus na geslachtsteleurstelling sporadisch voorkomt, maar benadrukt dat zelfs in die gevallen bijna altijd sprake is van meerdere motieven die bijdragen aan de keuze voor abortus. Soms komen die motieven pas aan de oppervlakte in het open en vertrouwelijke gesprek tussen de arts met de vrouw.
Dit beeld wordt bevestigd in recent wetenschappelijk onderzoek.2 Vaak hangen meerdere motieven onderling met elkaar samen en kan er niet één enkele doorslaggevende reden worden aangewezen voor de keuze voor abortus. Er kan mede daarom niet in algemene zin gesteld worden dat in dergelijke situaties sprake is van discriminatie. De keuze voor abortus enkel vanwege de voorkeur voor een geslacht zou betreurenswaardig zijn.

Vraag 3

Deelt u de mening dat het vreemd is als geslachtskeuze om niet medische redenen in het geval van handelingen met geslachtscellen of embryo’s verboden is (artikel 26 Embryowet), maar dat geslachtskeuze wel mogelijk is via abortus? Zo nee, waarom niet?

Op basis van artikel 26, eerste lid Embryowet is het verboden om, op grond van niet-medische redenen, handelingen te verrichten met geslachtscellen of embryo’s met het oogmerk het geslacht van een toekomstig kind te kunnen kiezen. Het gaat dan bijvoorbeeld om geslachtskeuze door middel van spermascheiding of embryoselectie, voorafgaand aan een IVF behandeling. De situatie bij IVF-PGT (een IVF behandeling gecombineerd met een genetische test) waarbij wordt overgegaan tot embryoselectie, is echter onvergelijkbaar met die van abortus. Omdat embryoselectie enkel toegestaan wordt om specifieke medische redenen, kan geslachtskeuze op andere dan de genoemde medische gronden juridisch en praktisch goed worden voorkomen en gehandhaafd.
Abortus valt onder een ander wettelijk kader, namelijk de Wet afbreking zwangerschap (Wafz). Daar waar bij handelingen met meerdere embryo’s sprake kan zijn van het kiezen van een geslacht, is daar bij abortus strikt genomen geen sprake van. De zwangerschap is immers al tot stand gekomen waardoor er niet meer «geselecteerd» wordt. Het is aan de vrouw zelf, in overleg met haar arts, om een besluit te nemen over het al dan niet uitdragen van de zwangerschap. Zoals ook in het antwoord op vraag 2 werd benoemd, is er geen doorslaggevend bewijs dat geslachtsteleurstelling de enige, doorslaggevende factor is bij het besluit om een zwangerschap af te breken. Speculeren over maatregelen op basis van anekdotisch bewijs vind ik onwenselijk.

Vraag 4

Gelden wat u betreft de achterliggende redenen voor het verbod op geslachtskeuze in de Embryowet (bij geslachtskeuze worden kinderen gereduceerd tot louter voorwerp van de wensen en verlangens van hun ouders, en de voortplanting krijgt daardoor een instrumenteel karakter) ook voor geslachtskeuze via abortus? Zo nee, waarom niet?

De Embryowet staat handelingen met geslachtscellen of embryo’s met het oogmerk het geslacht van een toekomstig kind te kunnen kiezen alleen toe als daarmee het risico op een ernstige geslachtsgebonden erfelijke aandoening bij het kind te voorkomen is, of als daarmee het risico op een ernstige erfelijke aandoening met een ongelijke geslachtsincidentie bij het kind verkleind kan worden. In andere gevallen is geslachtsselectie onder de Embryowet niet toegestaan omdat kinderen dan gereduceerd zouden worden tot «louter voorwerp van de wensen en verlangens van hun ouders». De voortplanting zou daardoor een instrumenteel karakter krijgen. Dit argument is wat mij betreft nog steeds valide.
Ik ben me ervan bewust dat het item over abortus na geslachtsteleurstelling tot vragen leidt. Nederland heeft een zorgvuldige abortuspraktijk waarbij vrouwen na zorgvuldige afweging en overleg met een arts besluiten wat het beste voor hen is. Het is goed om te beseffen dat controleren of een abortus plaatsvindt vanwege geslachtsteleurstelling zeer complex en welhaast onuitvoerbaar is.

Vraag 5

Bent u bereid om, naar aanleiding van dit onderzoek onder verloskundigen, verdiepend onderzoek te doen hoe vaak abortus vanwege geslachtsselectie voorkomt in Nederland?

Uit eerder genoemd wetenschappelijk onderzoek weten we dat er vrijwel nooit één reden is om een zwangerschap af te breken. Meerdere motieven hangen onderling met elkaar samen en zijn niet tot één enkele doorslaggevende reden te herleiden. Dergelijk onderzoek is naar mijn mening niet zinvol. Daarbij acht ik onderzoek naar de redenen voor abortus op basis van een verplichte registratie van redenen als onwenselijk. Het is namelijk enerzijds lastig om zicht te krijgen op de frequentie van abortus na geslachtsteleurstelling, omdat vrouwen in een dergelijk onderzoek waarschijnlijk andere redenen zullen opgeven voor de zwangerschapsafbreking. Om die reden zou dat onderzoek geen betrouwbare resultaten opleveren. Ook vind ik een registratie van redenen onwenselijk omdat het vrouwen het gevoel kan geven zich te moeten verantwoorden voor hun keuze.

Vraag 6

Bent u bereid te onderzoeken langs welke weg de regelgeving ten aanzien van zogenaamde «pretecho’s» in lijn kunnen worden gebracht met het verbod bij de 13-wekenecho en NIPT, waarvoor geldt dat verloskundigen en echoscopisten niet aan de ouders mogen laten weten wat het geslacht van het kind is?

De 13-wekenecho, de 20-wekenecho en de niet-invasieve prenatale test (NIPT) zijn screenings die van overheidswege worden aangeboden. Het is dan ook mogelijk om – gepaard aan de bekostiging van deze verrichtingen via een subsidie – voorwaarden te stellen aan de uitvoering hiervan, zoals het omschrijven en beperken van de bevindingen die mogen worden teruggekoppeld aan de zwangere. Daarnaast geldt dat bij de 13-wekenecho, de 20-wekenecho en de NIPT wordt gescreend op ernstige en vaak onbehandelbare aandoeningen. Om deze reden valt het aanbod onder de vergunningplicht van de Wet op het bevolkingsonderzoek (WBO). De Regionale Centra voor Prenatale Screening hebben een vergunning op grond van de WBO voor het aanbieden van deze verrichtingen, waartoe ze zorgverleners contracteren onder vooraf vastgestelde voorwaarden. De Regionale Centra voor Prenatale Screening en de zorgverleners die de verrichting uitvoeren zijn daarbij gehouden aan de kaders die het RIVM vaststelt. Het RIVM heeft namelijk de wettelijke taak tot landelijke aansturing en begeleiding van de prenatale screening op grond van de Wet op het RIVM en het Besluit RIVM. Bij de 13-wekenecho en de NIPT vindt geen geslachtsbepaling plaats.
Voor de echo’s op eigen verzoek (waaronder echo’s waarbij het geslacht wordt onthuld) geldt dat deze niet van overheidswege worden aangeboden of bekostigd, noch dat het aanbod onder de regie van het RIVM valt. Het betreft een vrije markt. Aangezien er niet wordt gescreend op ernstige en onbehandelbare aandoeningen valt een echo op eigen verzoek evenmin onder de (vergunningplicht van de) Wet op het bevolkingsonderzoek. In de praktijk worden geslachtsbepalingsecho’s vanaf 15 weken zwangerschap aangeboden, maar er zijn ook echocentra die dit al voor die zwangerschapstermijn aanbieden. De betrouwbaarheid daarvan wordt door de beroepsvereniging van echoscopisten (BEN) betwist omdat de mannelijke of vrouwelijke genitalia niet daadwerkelijk worden gevisualiseerd. Voor geslachtsbepalingsecho’s zijn geen kwaliteitsrichtlijnen. Het verrichten van dit type echo’s is ook geen voorbehouden handeling als bedoeld in de Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorgEr is geen opleiding voor vereist. Het ontbreekt mij dan ook aan mogelijkheden om via wet- en regelgeving invloed uit te oefenen op de wijze waarop echo’s op eigen verzoek worden uitgevoerd.

Vraag 7

Hoe verhoudt de in het onderzoek genoemde praktijk zich tot de inzet van Nederland in het buitenland om abortus vanwege geslacht tegen te gaan?

Nederland financiert organisaties die zich inzetten op een breed pakket van diensten rondom seksuele en reproductieve gezondheid en rechten. Dit gebeurt volgens de richtlijnen van de Wereldgezondheidsorganisatie en altijd binnen de nationale kaders en wetgeving van de landen waarin we werken. Hiermee dragen we ook bij aan het tegengaan van abortus vanwege een voorkeur voor een bepaald geslacht. Het gaat hierbij meestal om son-preference: de voorkeur voor zonen.3 De context van dit fenomeen kan sterk per land verschillen, maar de Verenigde Naties (VN) benadrukt dat genderongelijkheid de belangrijkste oorzaak is. Beleid, politiek commitment en wetgeving die de positie van vrouwen versterkt, kan de oorzaken tegengaan. Volgens verschillende VN-organisaties is het beperken van toegang tot veilige abortus vanwege het risico op abortus op basis van een geslachtsvoorkeur, niet de manier om dit te voorkomen. De oorzaken en maatschappelijke factoren die in andere landen tot son-preference kunnen leiden zijn gelukkig niet of nauwelijks aanwezig in de Nederlandse context.4 Zo is er in Nederland geen sprake van een grote genderongelijkheid in vergelijking met sommige andere landen. Dat maakt dat abortus na geslachtsteleurstelling in Nederland van een andere aard zou zijn vergeleken met andere landen.

Vraag 8

Kunt u aangeven hoe het internationaalrechtelijk kader zich verhoudt tot abortus vanwege geslachtsselectie?

Het internationaal recht kent geen bepalingen waarin het recht op abortus is vastgelegd. Wel is het onder bepaalde voorwaarden verboden om een vrouw toegang tot abortus te ontzeggen. Het internationaal recht, in het bijzonder het VN-Vrouwenrechtenverdrag (CEDAW), bevat onder meer het recht op gezondheid en keuzevrijheid van vrouwen. Er bestaat geen expliciete referentie aan abortus na geslachtsteleurstelling. Wel heeft de WHO richtlijnen opgesteld waar een veilige abortus aan moet voldoen, met onder meer zorgvuldigheidseisen voor artsen.

Vraag 1

Wat is uw reactie op het bericht dat het plaatsen van een spiraaltje bij de helft van vrouwen voor hevige pijn zorgt?1

Ik vind het een belangrijk signaal dat zoveel vrouwen aangeven dat zij veel pijn ervaren bij de plaatsing van een spiraal. Ik vind het van groot belang dat dit signaal serieus wordt genomen door zorgverleners die deze handeling uitvoeren en door de organisaties die hiervoor de richtlijnen opstellen. Daarom vind ik het goed dat het Nederlands Huisartsengenootschap (NHG) mij heeft laten weten dat zij kijken naar mogelijkheden om het beleid van de huisarts ten aanzien van spiraalplaatsing en vermindering van pijn daarbij te verbeteren. Zij zijn daarom met voorrang begonnen aan herziening van de aanbeveling hierover in de NHG-Standaard Anticonceptie.

Vraag 2

Deelt u de analyse dat de pijn die door een groot deel van de vrouwen bij het plaatsen van een spiraaltje wordt ervaren een onwenselijke drempel vormt voor anticonceptiegebruik? Zo ja, deelt u de mening dat, gezien het afnemende anticonceptiegebruik, het van groot belang is om deze drempel te verlagen?

Ik vind het belangrijk dat vrouwen zo min mogelijk drempels ervaren bij het gebruik van anticonceptiemiddelen. Uit het onderzoek van Ipsos I&O komt een duidelijk signaal dat vrouwen de mogelijke (angst voor) pijn mee laten wegen bij hun afweging of zij een spiraal laten plaatsen. Dat kan ik me ook goed voorstellen. Tegelijkertijd ga ik als Minister van VWS niet over de manier waarop zorgverleners zorg verlenen, voor zover het medisch-inhoudelijke overwegingen betreft. Pijnbestrijding kent ook risico’s en nadelen en het is aan zorgverleners om op basis van hun kennis over wetenschap en praktijk in te schatten wat passende zorg is. Daarbij vind ik het van groot belang dat zij het perspectief van de patiënt zwaar meewegen.
Daarnaast vind ik het belangrijk dat vrouwen of stellen eerlijke voorlichting krijgen over de voor- en nadelen van anticonceptiemethodes, op basis van evidence-based richtlijnen. Zoals ik in de Verzamelbrief Eerstelijnszorg al met u Kamer deelde, heb ik het NHG gevraagd om aandacht te hebben voor goede en begrijpelijke communicatie over dit onderwerp richting vrouwen en huisartsen.2 Dit om vrouwen die overwegen een spiraal te laten plaatsen te helpen bij hun afwegingen en bij de voorbereiding op de plaatsing. De vrouw of het stel kan op basis daarvan een keuze maken voor een methode die bij haar past. Naast het spiraaltje zijn er meerdere andere betrouwbare anticonceptiemethodes waar vrouwen voor kunnen kiezen.3
Uit resultaten van de Monitor Seksuele Gezondheid 2023 blijkt dat het gebruik van een spiraal als anticonceptie afgelopen jaren is toegenomen. In 2017 gebruikte 17% van de vrouwen tussen de 18 en 49 jaar een spiraal, en in 2023 was dit percentage 21%.4 De belangrijkste reden die vrouwen in dit onderzoek noemen om geen anticonceptie te gebruiken, is dat ze geen hormonen willen gebruiken.

Vraag 3

Hoe komt het dat er bij minder ingrijpende behandelingen bij de tandarts wel meer pijnbestrijding wordt aangeboden, terwijl dit bij het plaatsen van een spiraaltje niet gebeurt?

Op basis van wetenschap en praktijk maken beroepsgroepen richtlijnen, die ook ingaan op eventuele pijnbestrijding bij behandelingen. Daarbij worden voor- en nadelen en risico’s zorgvuldig afgewogen. Huisartsen bieden pijnstilling volgens de NHG-Standaard Anticonceptie, waarin orale pijnstilling wordt geadviseerd voor en na de plaatsing van de spiraal, wat vooral effect heeft op de krampen in de uren na de plaatsing. Het NHG neemt de signalen dat een deel van de vrouwen (veel) pijn ervaart bij plaatsing van een spiraal serieus. Daarom kijkt het NHG, zoals aangegeven bij vraag 2, met voorrang naar mogelijkheden om het beleid rondom spiraalplaatsing en het verminderen van pijn daarbij te verbeteren.

Vraag 4

Hoe staat het inmiddels met de herziening van de pijnbestrijdingsrichtlijnen? Is er al zicht op wanneer deze herziening zal worden afgerond?

Het NHG is gestart met de herziening van de NHG-standaard Anticonceptie. De verwachting is dat de herziening van deze NHG-standaard Anticonceptie halverwege 2026 gereed is.

Vraag 5

In hoeverre wordt bij deze herziening ook gekeken naar de pijn die voor langere tijd na het plaatsen van een spiraaltje wordt ervaren?

Het NHG heeft mij laten weten dat zij ook zullen kijken naar pijn in de uren/dagen na spiraalplaatsing.

Vraag 6

Hoe verhoudt het huidige pijnbestrijdingsbeleid bij het plaatsen van spiraaltjes zich tot de praktijk in andere landen?

Ik zie dat er in andere landen steeds meer aandacht komt voor vrouwengezondheid in het algemeen en pijnbestrijding bij spiraalplaatsing in het bijzonder. Dat vind ik een goede ontwikkeling. Ook in Nederland zet ik in op aandacht voor vrouwengezondheid, onder meer met een «nationale strategie vrouwengezondheid»5. Hoewel ik geen overzicht heb van alle landen, weet ik dat er internationaal verschillen zijn in het beleid rondom pijnbestrijding bij spiraalplaatsing. De recente ontwikkelingen in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk bevestigen dat het goed is dat het NHG met prioriteit de richtlijn herziet.
In de Verenigde Staten hebben de Centers for Disease Control and Prevention (CDC) recentelijk (2024) de richtlijnen aangepast. Artsen wordt nu aanbevolen om nieuwe methoden voor pijnbestrijding, zoals pijnstillende gels of sprays, te overwegen en in sommige gevallen lokale anesthesie toe te passen.6 In het Verenigd Koninkrijk heeft de Faculty of Sexual and Reproductive Healthcare (FSRH) in 2023 haar richtlijnen aangepast naar aanleiding van feedback van vrouwen over pijn tijdens spiraalplaatsing. De FSRH adviseert nu om voorafgaand aan de procedure pijnbestrijding te bespreken en, indien gewenst, aan te bieden. Dit kan variëren van orale pijnstillers tot lokale anesthesie, afhankelijk van de voorkeur en behoeften van de patiënt.7

Vraag 1

Deelt u de mening dat de versmalling van de interpretatie van de motie Paulusma door enkel onderzoek te laten doen naar de hormonale oorzaken van migraine, alleen indirect helpt in het verbeteren van toegang tot zorg en dat onderzoek naar knelpunten bij toegang tot de (eerstelijns)zorg direct zou helpen?1 2

Er wordt niet alleen onderzoek gedaan naar de hormonale oorzaken van migraine. Het effect van de hormonale cyclus/hormonen is wel één van de criteria om de aandoening op te nemen in het nieuwe Kennisprogramma Vrouwspecifieke Gezondheid3 bij ZonMw. Dit is van belang omdat hormonale dynamiek medeverantwoordelijk is voor het feit dat migraine ongeveer drie keer vaker voorkomt bij vrouwen dan bij mannen. Zeer recent is binnen het programma Vrouwspecifieke Gezondheid bij ZonMw een subsidieoproep geopend rondom vrouwspecifieke problematiek bij gynaecologische aandoeningen. Volgend jaar volgt een subsidieoproep voor niet-gynaecologische aandoeningen waaronder migraine. In de aanloop naar deze subsidieoproep wordt er door ZonMw een consultatie met enkele partijen gehouden om de focus voor deze oproepen nader in te vullen. Ik heb ZonMw naar aanleiding van deze Kamervragen gevraagd het vraagstuk van de toegang tot zorg in elk geval te agenderen voor deze consultatie.

Vraag 2

Erkent u dat meer kennis op den duur op korte termijn geen oplossing biedt voor de grote groep mensen met migraine die nu geen toegang heeft tot passende zorg? Zo ja, kunt u aangeven op welke wijze u voornemens bent om dit onderzoek vorm te geven en op welke termijn? Zo nee, waarom niet?

Ik verwijs u naar het antwoord op vraag 1 voor wat betreft de vraag over onderzoek. Daarnaast buigt het Zorginstituut zich momenteel over de vraag of bepaalde middelen voor migraine ook vergoed moeten worden vanuit het basispakket voor mensen met episodische migraine4. Als dit advies positief uitpakt, dan zou dit ook tot positieve ontwikkelingen kunnen leiden voor patiënten. Ik ga ervan uit dat, net zoals dit geldt voor andere nieuwe geneesmiddelen, het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG), de Landelijke Huisartsen Vereniging (LHV) en de Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie (KNMP) vervolgens ervoor zorgen dat deze middelen worden opgenomen in de behandelrichtlijn en de activiteiten oppakken die daarbij horen. Ik wil echter niet op het advies van het Zorginstituut vooruitlopen.

Vraag 3

Kunt u aangeven hoe vaak de pagina op Thuisarts.nl en de richtlijnen voor huisartsen over hoofdpijn door patiënten en zorgverleners worden geraadpleegd, en of er evaluaties zijn gedaan over de effectiviteit van deze initiatieven? Zo nee, bent u bereid dit te in kaart te brengen?

Ik heb bij Thuisarts.nl en het Nederlands Huisartsengenootschap (NHG) opgevraagd hoe vaak de verschillende webpagina's (www.thuisarts.nl en www.nhg.nl) het afgelopen jaar zijn geraadpleegd. De resultaten zijn in de onderstaande tabel weergegeven. Zowel Thuisarts.nl als NHG houden geen persoonsgegevens bij van bezoekers en daarom is er geen onderscheid te maken tussen verschillende typen bezoekers zoals patiënten of zorgprofessionals. Het is echter aannemelijk dat de NHG-richtlijn over hoofdpijn vooral door zorgprofessionals wordt geraadpleegd.
Huisartsen gebruiken beide platforms ter ondersteuning bij de diagnostiek en behandeling van aandoeningen die in de huisartsenpraktijk voorkomen. De NHG-richtlijnen zijn gebaseerd op wetenschappelijk onderbouwde adviezen en onderzoeken waarmee de kwaliteit van het medisch handelen van de huisarts wordt geborgd. De gezondheidsinformatie op Thuisarts.nl is gebaseerd op de richtlijnen van zorgverleners zoals het NHG. Als de richtlijnen worden gewijzigd, dan wordt ook de informatie op Thuisarts.nl aangepast.
Er zijn mij geen onderzoeken bekend naar specifiek de effectiviteit van thuisarts.nl voor mensen met migraine. In de beginperiode van Thuisarts.nl is wel onderzoek5 naar de algehele effecten van Thuisarts.nl gedaan. Hieruit bleek een groot effect op zorggebruik in alle leeftijdsgroepen. Vanwege het belang van de laagdrempelige beschikbaarheid van betrouwbare informatie over zorg en gezondheid, zet ik in op de doorontwikkeling van Thuisarts.nl. In dat kader vind ik het wenselijk dat regelmatig onderzoek wordt gedaan naar de effectiviteit van Thuisarts.nl. In mijn contacten met Thuisarts.nl zal ik dit onder de aandacht brengen.
Ik heb migraine (vrouw) | Thuisarts.nl
183.046
Migraine | Thuisarts.nl
160.929
Ik heb migraine aura | Thuisarts.nl
123.491
Ik heb migraine (man) | Thuisarts.nl
86.786
Ik heb aanvallen van duizeligheid en heb of had ook migraine | Thuisarts.nl
64.000
Ik wil voorkomen dat ik migraine-aanvallen krijg | Thuisarts.nl
36.510
Aanvallen van duizeligheid bij of na migraine | Thuisarts.nl
12.345
Ik heb hoofdpijn | Thuisarts.nl
159.435
Hoofdpijn | richtlijnen.nhg.org
115.688

Vraag 4

Bent u met huisartsen in gesprek geweest over de toegang van zorg voor mensen met migraine? Zo ja, kunt u aangeven wat uit deze gesprekken is gebleken? Zo nee, bent u bereid dit alsnog te doen?

Ik heb met het NHG gesproken over de toegang tot zorg voor mensen met migraine. Uit dit gesprek blijkt dat binnen de huisartsenzorg aandacht is voor de toegankelijkheid van passende zorg voor mensen met migraine. In de NHG-richtlijn over hoofdpijn is aandacht voor passende zorg voor mensen met migraine. Ook bevat Thuisarts.nl gezondheidsinformatie over hoofdpijn/migraine die mensen kunnen raadplegen. Een belangrijk hulpmiddel voor mensen met hoofdpijn- of migraineklachten, is de keuzekaart migraine. Deze keuzekaart staat op Thuisarts.nl en helpt patiënten om samen met de arts te beslissen welke zorg het meeste passend is.

Vraag 5

Kunt u aangeven hoeveel mensen die last hebben van een migraineaanval dit melden bij hun bedrijfsarts, en binnen welke termijn dit gebeurt?

Ik heb over de beantwoording van deze vraag contact gehad met het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Er zijn op dit specifieke onderwerp geen cijfers beschikbaar. Medewerkers met een migraineaanval op het werk kunnen zich laagdrempelig melden bij de bedrijfsarts, bijvoorbeeld in een open spreekuur, om hun klachten te bespreken.

Vraag 6

Bent u bereid ZonMw opdracht te geven een landelijk onderzoek in te stellen naar de specifieke knelpunten die mensen ervan weerhouden om tijdig zorg te zoeken? Zo ja, kunt u aangeven binnen welke termijn dit onderzoek kan starten? Zo nee, waarom niet?

Ik verwijs naar het antwoord op vraag 1 v.w.b. onderzoek naar migraine.
Verder heb ik contact gehad met het Nivel over mogelijke lopende onderzoeken. Van het Nivel heb ik begrepen dat er recent een onderzoek gestart is over zorggebruik bij de huisarts voor verschillende hoofdpijnaandoeningen, waaronder migraine. In dit onderzoek zal gekeken worden in hoeverre huisartsen de richtlijn volgen bij de behandeling van hoofdpijnaandoeningen daarnaast worden zorgpaden van patiënten bekeken. Dit is een onderzoek gebaseerd op gegevens uit elektronische patiëntendossiers van huisartsenpraktijken. De resultaten van dit onderzoek worden rond de zomer van 2025 verwacht. Onderzoek naar knelpunten die mensen met migraine ervaren is geen onderdeel van dit onderzoek.

Vraag 7

Kunt u aangeven, gezien migraine onder vrouwen de meest beperkende ziekte is, welke stappen u op korte termijn gaat nemen in afwachting van de uitkomsten uit de verschillende onderzoeken die in de beantwoording worden genoemd, om de toegang tot passende zorg te verbeteren?

Ik verwijs u naar de antwoorden op de vragen 1, 2 en 6. Daarnaast is in december 2023 het rapport Maatschappelijke acceptatie vrouwspecifieke aandoeningen6 aangeboden aan mij. In dit rapport werd duidelijk dat door kennisachterstand, onvoldoende aandacht, gebrekkige voorlichting en gebrek aan samenwerking veel vrouwen onbegrepen aandoeningen en onbehandelde aandoeningen ervaren. Dit heeft grote impact op de kwaliteit van leven van vrouwen en leidt tot sociale en maatschappelijke gevolgen, zoals bijv. verhoogd ziekteverzuim en verminderde arbeidsparticipatie. In de reactie op dit rapport is aangegeven dat o.a. ingezet gaat worden op een Kennisprogramma Vrouwspecifieke Aandoeningen voor meer kennis en aandacht en informatieverspreiding daarover naar burgers en professionals. Ook is de inzet van het programma om de diagnostiek en behandeling te verbeteren. Dit moet ervoor zorgen dat vrouwen eerder de benodigde hulp zoeken en passende zorg krijgen voor vrouwspecifieke gezondheidsproblemen.

Vraag 8

Bent u bereid om een landelijke publiekscampagne te starten die niet alleen de symptomen en behandelopties van migraine belicht, maar ook de maatschappelijke impact en het belang van tijdige zorg benadrukt?

Het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) kiest ervoor om landelijke publiekscampagnes in te zetten voor thema’s die een brede impact hebben op de gehele samenleving, zoals bijvoorbeeld bij corona. Voor onderwerpen zoals migraine, waarbij gespecialiseerde kennis en specifieke doelgroepen belangrijk zijn, zijn andere organisaties beter geschikt als afzender. Dit zorgt ervoor dat de boodschap beter wordt begrepen, langer blijft hangen en effectiever wordt ontvangen. Daarnaast is Thuisarts.nl bedoeld voor iedereen die informatie zoekt over gezondheid en ziekte. Het ministerie ondersteunt wel initiatieven van organisaties die zich richten op onderbelichte onderwerpen, zoals endometriose of huidkanker. Ook bij migraine kan nagedacht worden hoe aandacht kan worden gevraagd voor het onderwerp via andere vormen van publiekscommunicatie. Daarom is het Ministerie van mening dat VWS zelf minder geschikt is als afzender van een publiekscampagne over migraine, maar blijft openstaan voor samenwerking en ondersteuning op andere manieren, zoals publiekscommunicatie via sociale media.

Vraag 1

Heeft u kennisgenomen van het bericht «Vier op tien vrouwen die abortus kiest, deed niet aan anticonceptie.»1

Ja.

Vraag 2

Hoe beoordeelt u het gegeven dat 41% van de vrouwen die een abortus onderging, geen enkele anticonceptiemethode gebruikte?

De keuze voor het al dan niet gebruiken van anticonceptie is aan de vrouw en haar (seks)partner. Dat uit het onderzoek van Rutgers2 blijkt dat 41% van de vrouwen in een abortuskliniek geen anticonceptie had gebruikt is op zichzelf geen opvallende bevinding. Meer inzichtelijk wellicht is de bevinding van de onderzoekers dat veel van deze vrouwen (44%) aangaven dat ze dachten dat de kans dat ze zwanger zouden worden heel klein was. Daarnaast gaven sommige vrouwen aan dat ze geen anticonceptie gebruikten omdat ze dachten dat ze onvruchtbaar waren (13%). Anderen gaven aan dat ze geen anticonceptie gebruikten omdat ze dachten dat haar sekspartner onvruchtbaar was (6%). Deze bevindingen tonen aan dat het belangrijk is dat mensen goed geïnformeerd worden over vruchtbaarheid en zwangerschap, en over het gebruik en de betrouwbaarheid van verschillende anticonceptiemethoden.

Vraag 3

Hoe verklaart u het feit dat 6 op de 10 vrouwen die ongewenst zwanger raakte wel anticonceptie gebruikte, wat zegt dit over de betrouwbaarheid van anticonceptiemethoden en de kennis of het correcte gebruik ervan, en zijn er stappen nodig om het bewustzijn over effectief anticonceptiegebruik te vergroten om het aantal abortussen terug te dringen?

Het feit dat sommige vrouwen die een abortus ondergaan, wél maatregelen hadden getroffen tegen een onbedoelde zwangerschap, laat zien dat een onbedoelde zwangerschap iedereen kan overkomen. Deze bevinding van de onderzoekers is niet nieuw; uit wetenschappelijke literatuur is immers bekend dat niet alle vormen van anticonceptie evengoed beschermen tegen zwangerschap. De vruchtbaredagenmethode bijvoorbeeld wordt door artsen gezien als een minder geschikte methode om zwangerschap te voorkomen, omdat niet alle vrouwen een regelmatige cyclus hebben en omdat het risico op fouten in de toepassing hoger is dan bij andere methoden. Er kunnen echter allerlei redenen spelen bij de keuze van de vrouw (en de man!) om bepaalde vormen van (hormonale) anticonceptie niet te willen gebruiken, zoals ook blijkt uit het onderzoek van Rutgers.
Het Rutgers onderzoek laat zien dat er nog winst te behalen valt bij het vergroten van het bewustzijn over effectief anticonceptiegebruik. Het terugdringen van het aantal abortussen is voor mij echter geen doel op zich. Wel zet ik in op het versterken van de regie op kinderwens bij zowel mannen als vrouwen, en op het voorkomen van onbedoelde zwangerschappen. Het goed informeren van mannen en vrouwen over vruchtbaarheid en anticonceptie, evenals de vaardigheden om anticonceptie correct te gebruiken, zijn daar een onderdeel van. Momenteel wordt geïnventariseerd hoe hier in de nieuwe aanpak onbedoelde zwangerschap extra aandacht aan kan worden besteed. In het voorjaar van 2025 zal ik uw Kamer daarover informeren.

Vraag 4

Hoe beoordeelt u de toegenomen scepsis bij jongeren en de mogelijke rol van informatie over het gebruik van hormonale anticonceptie en vruchtbaarheid, en op welke wijze wordt seksuele voorlichting momenteel verbeterd of versterkt om deze onwenselijke trends tegen te gaan?

De overheid moedigt scholen aan om aandacht te besteden aan het thema Relaties en seksualiteit. Dat doet zij onder andere via het programma Gezonde School en het tijdelijke Stimuleringsprogramma Gezonde Relaties & Seksualiteit. Daarbij wordt gebruik gemaakt van erkende interventies in een doorlopende leerlijn.3 De erkende interventies bevatten onder andere betrouwbare en leeftijdsadequate informatie over onderwerpen zoals anticonceptie en het voorkomen van onbedoelde zwangerschap.
Uit het Rutgers onderzoek blijkt dat sommige vrouwen hun keuze voor een anticonceptiemethode (mede) baseren op wat ze op sociale media zien.4 Het vermoeden is dat dit voor jonge meiden ook zo is. Omdat de informatie op sociale media lang niet altijd betrouwbaar is, adviseert Rutgers om bij de ontwikkeling van lesmaterialen aandacht te hebben voor mediawijsheid en het beoordelen van bronnen. Rutgers heeft hier als kennisinstituut ook nadrukkelijk aandacht voor in hun voorlichting en informatie en geeft hier advies over aan ontwikkelaars van lesmaterialen.

Vraag 5

Deelt u de mening dat adequate seksuele voorlichting, inclusief informatie over en betaalbaarheid van anticonceptie, van essentieel belang is om ongewenste zwangerschappen te voorkomen? Zo ja, welke initiatieven neemt u om de verspreiding van desinformatie tegen te gaan?

Ja, ik vind het belangrijk dat kinderen in Nederland toegang hebben tot adequate relationele en seksuele vorming. Het onderwijs over relaties en seksualiteit is toegespitst op de leeftijd en de ontwikkelingsfase van het kind. Lessen gaan bijvoorbeeld over vriendschap, verliefdheid, maar ook over anticonceptie en zwangerschap. Relationele en seksuele vorming zorgt ervoor dat mensen bewuster beginnen aan seks, zich beter beschermen tegen onbedoelde zwangerschappen en soa’s en dat seksueel grensoverschrijdend gedrag wordt voorkomen.5 Daarom moet iedere school in het primair onderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs sinds 2012 aan de kerndoelen rond seksualiteit voldoen. De Inspectie van het Onderwijs ziet hierop toe. In vorm, tempo en inhoud zorgen leerkrachten ervoor dat het onderwijs leeftijdsadequaat is en dus aansluit bij de ontwikkeling, leeftijd en belevingswereld van het kind. Scholen beslissen zelf hoe ze precies aandacht aan relationele en seksuele vorming besteden. Met het Stimuleringsprogramma Gezonde Relaties en Seksualiteit worden scholen sinds 2019 gestimuleerd en ondersteund om aandacht te geven aan dit thema. Eind 2025 stopt dit programma en zal het thema Relaties en Seksualiteit als één van de vaste thema’s worden opgenomen in het Gezonde School programma.6
Uit het Rutgers onderzoek blijkt dat 2% van de vrouwen die in de maand voorafgaand aan de zwangerschapsafbreking geen anticonceptie gebruikte, dit (onder andere) deed omdat zij anticonceptie te duur vonden. Hieruit blijkt dat de betaalbaarheid van anticonceptie voor slechts een heel kleine groep een probleem is. Voor die groep zijn verschillende mogelijkheden voor vergoeding van de anticonceptie, zoals wordt beschreven in het antwoord op vraag 7.
Om misinformatie tegen te gaan is het belangrijk dat er toegankelijke en betrouwbare informatie over seksualiteit en anticonceptie beschikbaar is. Deze informatie wordt aangeboden door verschillende kennisinstellingen die gefinancierd worden door het Ministerie van VWS. Zo biedt Rutgers diverse websites7 aan met informatie over seksuele vorming en anticonceptie. Fiom8 is het expertisecentrum op het gebied van onbedoelde zwangerschap en Sense.info9 is speciaal gericht op jongeren en wordt beheerd door Soa Aids Nederland. De komende periode wordt in samenwerking met het veld geïnventariseerd of en hoe we het tegengaan van mis- en desinformatie vorm kunnen geven, aansluitend op de Rijksbrede strategie desinformatie van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Het thema van mis- en desinformatie zal terugkomen in het vervolg op de Aanpak onbedoelde en ongewenste zwangerschap, waarover ik de Kamer in het voorjaar van 2025 zal informeren.

Vraag 6

Is het u bekend of er een toename is in het aantal hulpvragen van ongewenst zwangere vrouwen bij hulpinstanties, ook wanneer deze vrouwen ervoor kiezen om het kindje te houden, en zijn er voldoende plaatsen beschikbaar voor hen? Zo ja, kunt u dat onderbouwen en aangeven of er sprake is van een wachtlijst? Zo nee, welke stappen zijn nodig om dit op te lossen?

Nee, er zijn mij geen signalen bekend dat deze specifieke groep meer dan voorheen hulp bij hulpinstanties zoekt. Ik heb hierover overigens geen volledig zicht aangezien dit niet apart wordt geregistreerd. Vrouwen die onbedoeld zwanger zijn geraakt en besluiten tot het uitdragen van de zwangerschap maken gebruik van reguliere hulp en zorg: bij de verloskundige, huisarts, bij de medisch specialist en binnen de JGZ. Het aantal keuzehulptrajecten dat wordt gevoerd stijgt wel sinds enkele jaren.10 Uiteraard zijn er onbedoeld zwangere vrouwen met een extra ondersteuningsbehoefte, zoals ook het geval kan zijn bij vrouwen die bedoeld en gepland zwanger zijn. Zij kunnen terecht in het lokale veld (Wmo of Jeugdwet), of indien nodig binnen de GGZ. Voor jonge aanstaande ouders bestaan er diverse woonplekken met begeleiding. Dit aanbod valt veelal onder de Jeugdwet en daarmee onder de verantwoordelijkheid van gemeenten.
Cijfers van wachttijden worden niet landelijk bijgehouden. Ik kan dus niet aangeven of wachttijden voor deze specifieke vorm van woonplekken met begeleiding landelijk gestegen zijn. Voor het aanpakken van wachttijden in het jeugdzorgstelsel is er de landelijke Aanpak Wachttijden, die regio’s ondersteunt bij het aanpakken van regionale oorzaken van wachttijden.

Vraag 7

Bent u bereid nader onderzoek te laten verrichten naar de onderliggende oorzaken van het niet-gebruik van anticonceptie door vrouwen die een ongewenste zwangerschap ervaren, en heeft u in beeld hoe vaak de betaalbaarheid een overweging is en welke gevolgen verbindt u daaraan?

Het Rutgers onderzoek onder vrouwen in abortusklinieken biedt reeds veel inzicht in de onderliggende oorzaken van het niet-gebruik van anticonceptie. In het antwoord op vraag 1 zijn enkele redenen toegelicht voor vrouwen om geen anticonceptie te gebruiken. Uit het Rutgers onderzoek blijkt bovendien dat 2% van de vrouwen die in de maand voorafgaand aan de zwangerschapsafbreking geen anticonceptie gebruikte, dit (onder andere) deed omdat zij anticonceptie te duur vonden. Te hoge kosten van anticonceptiemiddelen speelt dus voor slechts een heel beperkte groep een rol bij de keuze voor het gebruik van anticonceptie.
Er zijn mogelijkheden voor het vergoeden van anticonceptie voor mensen die dit niet (volledig) kunnen betalen. Via het Programma Nu Niet Zwanger bijvoorbeeld worden cliënten geholpen bij het nemen en houden van regie op hun kinderwens. Als het betalen van anticonceptie voor cliënten een probleem is dan wordt het voor hen betaald. In abortusklinieken kan dankzij een opslag op het tarief voor de plaatsing van anticonceptie aan ongeveer 10% van hun clientèle gratis een anticonceptiemiddel worden aangeboden. Gezien deze mogelijkheden acht ik aanvullend beleid op het vlak van betaalbare anticonceptie, niet nodig.
Het verrichten van meer onderzoek is op dit moment evenmin nodig. Rond de zomer van 2025 verwacht ik de uitkomsten van de AVOZ-studie11: de deelstudie over factoren die bijdragen aan het ontstaan van een onbedoelde zwangerschap. In dit onderzoek zal er opnieuw aandacht zijn voor het gebruik van anticonceptie voorafgaand aan een onbedoelde zwangerschap.

Vraag 1

Bent u bekend met het berichtCampagne Platform Zorg voor Leven geweerd om «te veel negatief commentaar»?1

Ja.

Vraag 2

Deelt u de mening dat er in Nederland ruimte zou moeten zijn om via reclame-uitingen op te komen voor de bescherming van ongeboren kinderen?

Ja.

Vraag 3

Wat vindt u ervan dat onderwijsinstellingen weigeren om reclame-uitingen van de «Week van het Leven» te vertonen die niet strijdig zijn bevonden met de richtlijnen van de Nederlandse Reclame Code?

Scholen en onderwijsinstellingen bepalen zelf hoe zij hun onderwijs vormgeven. Dat betekent niet alleen dat ze zelf kiezen welke lesmethodes ze gebruiken maar ook dat de besturen van de betreffende onderwijsinstellingen zelf afwegen welke reclame-uitingen zij (laten) vertonen binnen de instelling. Als een school of onderwijsinstelling besluit dat een reclame-uiting niet passend is, dan staat het hen vrij deze niet te (laten) vertonen. In dit geval heeft de exploitant van de billboards besloten om de campagne stop te zetten, op dringend verzoek van de onderwijsinstellingen.

Vraag 4

Hoe zorgt u ervoor dat scholieren en studenten op evenwichtige wijze worden geïnformeerd over ondersteuning bij onbedoelde zwangerschap en alternatieven voor abortus, en in hoeverre is dit belang in beeld bij onderwijsinstellingen en koepelorganisaties, mede gelet op het feit dat genoemde, waardige campagneboodschap door onderwijsinstellingen wordt geweerd?

In algemene zin is het belangrijk om leerlingen vanuit verschillende invalshoeken, die passen binnen de kaders van de democratische rechtsstaat, thema’s aan te reiken. Aandacht voor relationele en seksuele vorming, en in het verlengde daarvan aandacht voor (onbedoelde of ongewenste) zwangerschap, komt terug in de kerndoelen voor het primair onderwijs (po) en de onderbouw van het voortgezet onderwijs (vo). Op dit moment worden de kerndoelen herzien en aangescherpt. In de opgeleverde conceptkerndoelen wordt relationele en seksuele vorming concreter benoemd dan in de huidige kerndoelen. Ook in de bovenbouw van het vo kan aandacht gegeven worden aan relationele en seksuele vorming, bijvoorbeeld bij het vak biologie. In het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) is relationele en seksuele vorming geen verplicht onderdeel van het curriculum, maar we zien dat instellingen hier in burgerschapslessen wel aandacht aan besteden.
Scholen kiezen zelf met welk lesmateriaal zij invulling geven aan de kerndoelen. Dit past bij de autonomie die scholen onder artikel 23 van de Grondwet hebben. Het is daarbij belangrijk dat leerkrachten inzichten uit wetenschap en praktijk betrekken en onderwijs geven dat aansluit op de ontwikkeling en belevingswereld van het kind.
De door de overheid gestimuleerde voorlichting aan scholieren en studenten betreft een brede relationele en seksuele vorming. Met daarin, met name op het vo en mbo, ook aandacht voor regie op kinderwens en anticonceptie. De onderwerpen onbedoelde of ongewenste zwangerschap en abortus kunnen hierbij aan de orde komen. Het is hierbij ons doel jongeren te informeren over al hun mogelijkheden, mocht dit hen overkomen.
De Aanpak onbedoelde en ongewenste zwangerschap van het Ministerie van VWS bevat activiteiten die ook voor jongeren, scholieren en studenten (buiten het onderwijs om) ter beschikking staan. Jongeren en scholieren kunnen informatie vinden over alle keuzeopties bij een onbedoelde zwangerschap bij het Landelijk Informatiepunt onbedoelde zwangerschap. En zij kunnen desgewenst een beroep doen op keuzehulp, waarbij cliënten over al hun keuzeopties worden geïnformeerd. Als er een keuze is gemaakt, is er ondersteuning beschikbaar voor iedereen die hieraan behoefte heeft, ook voor jongeren, scholieren en studenten. Hierbij valt te denken aan psychosociale hulp na abortus of lokale ondersteuning bij het (aanstaand) jong ouderschap via de jeugdgezondheidszorg, de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) of de Jeugdwet.

Vraag 5

Welk ondersteunend aanbod op het gebied van onbedoelde zwangerschap is er in Nederland gericht op scholieren en studenten in het mbo, hbo en wo?

De Aanpak onbedoelde en ongewenste zwangerschap behelst diverse maatregelen en activiteiten voor een brede doelgroep. Scholieren en studenten kunnen hiervan desgewenst gebruik maken, en doen dit ook. Wij noemden in de beantwoording op vraag 4 al het Landelijk informatiepunt onbedoelde zwangerschap en de keuzehulp.
Voor sommige doelgroepen is binnen de Aanpak onbedoelde en ongewenste zwangerschap extra aandacht, bijvoorbeeld voor jongeren. Zo worden scholen voor po, vo en mbo-instellingen met de Stimuleringsregeling Seksuele en Relationele vorming geholpen om structureel aandacht te besteden aan seksuele en relationele vorming. Scholen kunnen hierdoor extra geld krijgen om lespakketten te kopen die zijn afgestemd op de leeftijd van het kind of om bijvoorbeeld een gastdocent in te huren. Ook krijgt de school advies vanuit de GGD. Er zijn voor het mbo-onderwijs 12 activiteiten op het gebied van gezonde relaties en seksualiteit beschikbaar van verschillende aanbieders die mbo-instellingen kunnen inkopen.
Ook is er op 16 december jl. een campagne over anticonceptie, gericht op jongeren, van start gegaan. Jongeren worden met deze campagne op sociale media doorgeleid naar het platform Sense.info. Dit is de plek voor jongeren waar zij betrouwbare informatie kunnen vinden over anticonceptiemethoden, soa-preventie, condooms en seks.
Jongeren, scholieren en studenten kunnen met vragen rondom seksualiteit anoniem en vrijblijvend terecht bij Sense. Via Sense.info kunnen zij via de chat vragen stellen en via de zogenoemde Sense-spreekuren ook gebruik maken van counseling door GGD’en. Indien nodig vindt er een doorverwijzing plaats. Onderwerpen die bijvoorbeeld besproken worden bij Sense zijn anticonceptie, seksuele grensoverschrijding of seksuele identiteit. De laagdrempeligheid en openheid van Sense biedt een veilige omgeving om seksualiteitsvraagstukken te bespreken. Dit valt ook terug te zien in het toenemend aantal jongeren dat hun weg naar Sense weten te vinden.
Tot slot bieden de kenniscentra Fiom en Rutgers via verschillende kanalen betrouwbare informatie over anticonceptie, onbedoelde zwangerschap en abortus.