Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «Paspoort blijft op zak. Controle op schiphol verdwijnt»?1

Ja.

Vraag 2

Kunt u een overzicht geven van alle technologieën, dataverzameling en sensoren die betrokken zijn bij het toekomstbeeld dat de Koninklijke Marechaussee (KMar) schets, namelijk de «gang waarin je met technische hulpmiddelen wordt gecontroleerd zonder dat je hoeft te stoppen of je paspoort te laten zien»? Welke concrete stappen zijn reeds genomen om tot dit toekomstbeeld te komen?

Nederland zet zich, conform het Regeerakkoord,2 in voor technologische vernieuwing en digitalisering op de grens, zodat het grenstoezicht effectiever en efficiënter ingericht wordt. Het in toenemende mate gebruik maken van techniek voor routinehandelingen komt ten goede aan het reisgemak van bonafide reizigers, het tegengaan van illegale migratie en draagt bij aan de veiligheid van Nederland en het Schengengebied.
Naast huidige en toekomstige verplichtingen die voortvloeien uit (Europese) wet- en regelgeving, zoals het Europese In- en uitreissysteem (EES),3 werkt de Nederlandse overheid momenteel mee aan de ontwikkeling van twee innovatieve grensprojecten waarbij onder andere gebruik wordt gemaakt van gezichtsherkenning. Dit zijn het Seamless Flow Programma en de pilot Known Traveller Digital Identity (KTDI).
Voor de ontwikkeling van Seamless Flow werkt de Nederlandse overheid onder andere samen met Schiphol en KLM. Het programma stelt passagiers in staat om op basis van vrijwilligheid middels hun biometrische kenmerken herkend te worden bij verschillende processtappen op de luchthaven. In de praktijk betekent dit dat passagiers, onder toezicht van de KMar, bij een zuil in de vertrekhal hun gezicht en paspoort kunnen scannen. Het systeem controleert de identiteit en verstuurt deze gegevens aan relevante partijen die de vluchtgegevens en individuele passagiersinformatie nodig hebben voor hun luchtvaartprocessen. Camera’s van Seamless Flow die bij de betreffende controlepunten staan herkennen de passagier, zonder dat de passagier opnieuw zijn paspoort of boardingpass hoeft te laten zien. Hierdoor kan de KMar zich meer focussen op gerichte controles. Hierover is uw Kamer tevens geïnformeerd in de concept-Luchtvaartnota 2020–2050 daterende 15 mei 2020.4 Er wordt nog gewerkt aan de ontwikkeling van de technologie en waarborgen om het bovenstaande geschetste beeld te kunnen realiseren.
Samen met o.a. Canada, Schiphol en KLM neemt de Nederlandse overheid deel aan een pilotproject om het KTDI-concept in de praktijk te toetsen. Hierbij kunnen passagiers tussen Canada en Nederland vliegen met een digitale representatie van hun paspoort. De KTDI-pilot ziet op het gehele passagiersproces; van vertrek tot en met aankomst in het land van bestemming. De kern van het idee is dat het passagiersproces vergemakkelijkt wordt doordat een burger zich op basis van vrijwilligheid en op digitale wijze, op een manier die betrouwbaar en door de overheid gevalideerd is, met behulp van biometrische gegevens kan identificeren en de grens kan passeren. Hierover is uw Kamer tevens geïnformeerd middels de beantwoording van de vragen van Kamerleden Den Boer en Verhoeven daterende 4 mei 2020.5 Ook hier gaat het om een pilot.
Voorwaarde voor deze technologische vernieuwing is dat dit aansluit bij Europese en nationale wet- en regelgeving. Binnen deze kaders wordt bekeken op welke wijze innovatie kan bijdragen aan het verwezenlijken van deze ambities, waarbij oog is voor aspecten als risico- en securitymanagement waaronder cybersecurity en de privacy van reizigers. Analyses op het gebied van privacy zijn onderdeel van de bovengenoemde innovatieve grensprojecten. Momenteel bevinden zowel Seamless Flow als de KTDI-pilot zich in de concept- en pilotfase, waarbij de operationele en technische aspecten getest worden met inachtneming van de relevante juridische kaders. Een besluit over de definitieve en/of structurele implementatie van beide concepten is nog niet genomen. Indien het kabinet het voornemen heeft één van deze of beide concepten in het reguliere grenstoezicht te implementeren, zal de Kamer over het voorgenomen besluit geïnformeerd worden, inclusief over de waarborgen met betrekking tot privacy.

Vraag 3

Betreft het ook de toepassing van gezichtsherkenning? Klopt het dat hiervoor databases met gedetailleerd fotografisch materiaal van elke reiziger aangelegd moeten worden? Welke plannen bestaan hiervoor? Bestaan reeds dergelijke databases of pilots daartoe? Kunt u de juridische kaders hiervoor uiteenzetten?

Voor het Seamless Flow programma is het voornemen dat een platform wordt ingericht waarin de passagiersgegevens en dus ook een gezichtsopname na uitdrukkelijke toestemming van de passagier gedurende maximaal 24 uur bewaard blijven. Voor de KTDI-pilot zal gebruik worden gemaakt van een door de KMar gevalideerde, digitale representatie van het paspoort, zoals nu gebruikt bij het grensproces binnen het reeds bestaande Privium6-proces. Deze digitale representatie van het paspoort wordt, met uitdrukkelijke toestemming van de passagier, opgeslagen in een beveiligde database die beheerd wordt door de Rijksdienst van Identiteitsgegevens (RvIG) van het Ministerie van BZK.7 Deze gegevens blijven bewaard voor de duur van de pilot. De passagier bepaalt zelfstandig of hij aan de pilot deel wil nemen en of hij zijn persoonsgegevens wil delen via de KTDI mobiele applicatie en met welke partij. Zie hiervoor ook de beantwoording van de Kamervragen over KTDI.8
Het juridisch kader wordt gevormd door Europese wet- en regelgeving, zoals de Schengengrenscode en de EES-verordening. Bij de verwerking van (biometrische) persoonsgegevens van passagiers in het kader van grenstoezicht moet ook voldaan worden aan de strikte eisen die de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) en de Uitvoeringswet AVG (UAVG) stellen. Verder worden de kaders bepaald door de bevoegdheden van de KMar zoals deze volgen uit onze nationale wet- en regelgeving, waaronder de Vreemdelingenwet 2000 en het Vreemdelingenbesluit 2000. Op basis van artikel 46 van de Vreemdelingenwet 2000 is de grenswachter (de KMar) belast met toezicht op de naleving en de uitvoering van de Schengengrenscode en de wettelijke voorschriften met betrekking tot de grensbewaking.

Vraag 4

Wat is de reden dat de KMar het idee heeft dat dit toekomstbeeld sowieso werkelijkheid zal worden? Kunt u alle communicatie tussen uw ministerie en de KMar hierover naar de Kamer sturen? Klopt het dat «de neuzen in dezelfde richting staan»? Waarom heeft u aan de KMar te kennen gegeven dit ingrijpende toekomstbeeld te ondersteunen zonder debat hierover in de Tweede Kamer?

Zie antwoord vraag 2.

Vraag 5

Wat is het beoogde doel van deze technologie?

Zie antwoord vraag 2.

Vraag 6

Welke voordelen verwacht u? Welke risico’s verwacht u? Hoe wegen de voordelen op tegen de risico’s?

Zie antwoord vraag 2.

Vraag 7

Kunt u gemaakte analyses op het gebied van privacy, eventuele Data Privacy-Impact-Assessments (DPIA’s), juridische analyses met betrekking tot het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens (EVRM) en eventuele andere privacy gerelateerde analyses naar de Kamer sturen?

Zie antwoord vraag 2.

Vraag 8

Vindt u de inzet van dergelijke ingrijpende surveillance technologie op een zeer groot deel van de bevolking wenselijk, noodzakelijk en proportioneel? Kunt u antwoord geven op elk van de drie kwalificaties?

Zoals ook hierboven beschreven heeft Nederland de ambitie om de effectiviteit en efficiëntie van het grensbeheer te vergroten, dat ten goede komt aan het reisgemak van de reizigers met een laag risico, illegale migratie tegengaat en bijdraagt aan de veiligheid in Nederland en het Schengengebied. Vanuit dit oogpunt is het wenselijk te bezien op welke wijze technologie hieraan kan bijdragen. Uiteraard, mede bezien vanuit proportionaliteit, dient dit uitsluitend op een veilige manier te gebeuren in lijn met nationale en Europese wet- en regelgeving, en mag dit niet ten koste gaan van bijvoorbeeld cybersecurity en de privacy van burgers.

Vraag 9

Kunt u een overzicht geven van alle innovatieprojecten, pilots, of andere initiatieven van alle opsporingsdiensten die voorzien in de toepassing van gezichtsherkenning, sensortechnologie, (big) data-analyses en andere ingrijpende digitale surveillance technologie?

De Kamer is met de brief van de Minister van Justitie en Veiligheid van 20 november 2019 geïnformeerd over de toepassing van gezichtsherkenningstechnologie in het kader van de opsporing door de politie.9 In het kader van de grenscontroles van personen aan de Nederlandse buitengrens wordt bij gebruik van de automatische grenspassage (e-gates) de gezichtsopname gemaakt en vindt verificatie plaats met de gezichtsopname op de chip van het reisdocument. Met de implementatie van het Europees in- en uitreissysteem (EES) aan de buitengrenzen van de Schengenlidstaten wordt het mogelijk dat de gezichtsopname van derdelanders in het grenscontroleproces worden vastgelegd en opgeslagen ter verificatie van de identiteit van de betrokken derdelander.
Ter ondersteuning van de ambitie van de KMar om informatie gestuurd optreden te vergroten zijn de afgelopen jaren enkele kleinschalige plannen uitgewerkt waarbij gebruik zou worden gemaakt van gezichtsherkenning. In een project (proeftuin Camera en Sensoren) is daadwerkelijk gewerkt met vrijwilligers als proefpersoon, maar dit project is in een oriënterende fase gestopt.
De Minister voor Rechtsbescherming heeft de Kamer toegezegd na te gaan of er een jaarlijks overzicht kan worden gegeven van de lopende initiatieven op het gebied van nieuwe surveillancetechnieken en de Kamer daarover voor deze zomer te informeren.10 Inmiddels is duidelijk dat deze inventarisatie meer tijd vergt en is aangegeven dat de Kamer dit najaar hierover zal worden geïnformeerd.

Vraag 10

Hoe verloopt de controle van dergelijke projecten en de uiteindelijke toepassing van dergelijke technologie? Meer specifiek, hoe worden algoritmes gecontroleerd op goede werking en eventuele vooringenomenheden?

Voor het antwoord op deze vraag verwijs ik u graag naar de brief van de Minister van Justitie en Veiligheid van 20 november 2019 over waarborgen en kaders bij het gebruik van gezichtsherkenningstechnologie.11
Daarnaast verwijs ik u naar de brief van de Minister voor Rechtsbescherming van 8 oktober 2019, waarbij richtlijnen voor het toepassen van algoritmes door overheden met uw Kamer zijn gedeeld.12 Voor de stand van zaken met betrekking tot de doorontwikkeling van de richtlijnen die op dit moment gaande is, zie de brief van de Minister voor Rechtsbescherming van 20 april 2020 over de Initiatiefnota «Menselijke grip op algoritmen» en het onderzoek »Toezicht op gebruik van algoritmen door de overheid, in het bijzonder Bijlage 2 bij deze brief alsmede de Antwoorden van de Minister voor Rechtsbescherming van 20 mei 2020 op vragen van de vaste commissie voor Justitie en Veiligheid.13

Vraag 1

Heeft u kennisgenomen van het bericht «Huawei alsnog weg uit Brits 5G»?1

Ja.

Vraag 2

Deelt u de mening dat de Britse inlichtingendiensten een bijzondere kennispositie over Huawei op hebben kunnen bouwen de afgelopen jaren vanwege hun nauwe samenwerking met het bedrijf in de Huawei Cyber Security Evaluation Centre (HCSEC), dat in 2010 is opgezet?

Het VK doet al sinds 2010 onderzoek naar de kwaliteit van de producten van Huawei in het Huawei Cyber Security Evaluation Centre. Over deze onderzoeken brengt het VK geregeld openbare rapporten naar buiten. Over de kennispositie van inlichtingendiensten worden in het openbaar geen uitspraken gedaan.

Vraag 3

Wat is uw reactie op de recente verandering van het Britse beleid ten aanzien van het gebruik van Huawei apparatuur in het Britse 5G-netwerk?

Ik volg de ontwikkelingen in het beleid ten aanzien van het 5G-netwerk in het Verenigd Koninkrijk op de voet, inclusief de overwegingen om Huawei volledig uit te sluiten van het Britse 5G-netwerk.
Ik wil benadrukken dat Nederland een eigenstandige afweging maakt met betrekking tot de veiligheid en integriteit van de telecomnetwerken. Eén van de maatregelen die het kabinet heeft genomen naar aanleiding van deze risicoanalyse is het inrichten van een structureel proces waar nieuwe informatie over dreiging en technologie wordt beoordeeld door overheid en de telecomsector.2 Indien nodig worden op basis hiervan aanvullende maatregelen genomen. Op deze manier worden de telecomnetwerken ook in de toekomst beschermd tegen dreigingen. Binnen dit structurele proces worden alle relevante ontwikkelingen rondom de telecomnetwerken meegenomen.

Vraag 4

Wat is uw reactie op de stelling van de Britse Minister van Digitalisering Oliver Dowden, dat de Amerikaanse sancties Huawei dwingen om uit te wijken naar Aziatische toeleveranciers en op zijn uitspraak geen vertrouwen te hebben in die alternatieven? Heeft u dat vertrouwen wel? Zo ja, op welke basis? Zo nee, wat betekent dat voor het Nederlandse beleid ten aanzien van het gebruik van Huawei-apparatuur in het 5G-netwerk?

Zie antwoord vraag 3.

Vraag 5

Kunt u een overzicht geven van alle Amerikaanse sancties die zijn ingesteld tegen Huawei sinds begin 2019? Welke effecten hebben die maatregelen nu al op de bedrijfsvoering en welke effecten zijn te verwachten voor de toekomst?

Voor zover bekend wordt Huawei geraakt door de volgende sinds begin 2019 afgekondigde sancties en andersoortige beperkende maatregelen:
Mei 2019 – plaatsing Huawei op de zgn. Entity List: deze lijst wordt door de VS gebruikt om export naar op de lijst geplaatste entiteiten en individuen onder controle te brengen en de facto te blokkeren tenzij een licentie wordt verleend door de VS. Er geldt momenteel alleen nog een tijdelijke licentie uitzondering voor beperkt typen transacties aan Huawei gericht op onderzoek en het verantwoord ontsluiten van cybersecurity kwetsbaarheden.
Mei en augustus 2020 – Amendementen op de Foreign-Produced Direct Product Rule. Deze regel beschrijft een breed spectrum aan transacties die de VS onder controle brengt met het doel Huawei de mogelijkheid te ontzeggen gebruik te maken van high-end chip sets die zijn ontwikkeld dan wel geproduceerd m.b.v. Amerikaanse technologie of software. Vanaf 15 september a.s. treedt de regel in werking waarna organisaties en bedrijven die transacties aangaan die (in)direct in verband staan met Huawei, verplicht worden een licentie aan te vragen bij het Commerce Department.
Juli 2020 – Visa Restrictions on Certain Employees of Chinese Technology Companies that Abuse Human Rights. Het gaat hier om visabeperkingen voor specifieke werknemers van een aantal Chinese technologiebedrijven waaronder Huawei.
De mobiele netwerkaanbieders geven aan dat de maatregelen vooralsnog een beperkte invloed op de bedrijfsvoering hebben en dat zij maatregelen nemen om de impact te minimaliseren.

Vraag 6

Heeft u de Taskforce Economische Veiligheid gevraagd om de nationale risicoanalyse 5G te actualiseren naar aanleiding van de recente ontwikkelingen in de wereldwijde technologiemarkt, zoals de Amerikaanse sancties tegen Huawei en andere Chinese bedrijven? Zo nee, bent u bereid om dat alsnog te doen?

De huidige internationale ontwikkelingen worden scherp in de gaten gehouden en gemonitord op de eventuele effecten voor de sector. Zoals aangegeven bij antwoord 4 is één van de maatregelen die het kabinet heeft genomen het inrichten van een structureel proces. Daarbij vindt continue beoordeling plaats van ontwikkelingen in dreiging en technologie. Hierbij wordt het effect op de weerbaarheid van de telecomnetwerken in kaart gebracht. Dit kan aanleiding zijn voor het nemen van aanvullende beveiligingsmaatregelen.
Geopolitieke en technologische ontwikkelingen worden hierin, net als alle andere ontwikkelingen, meegenomen.

Vraag 7

Heeft u ten aanzien van andere EU-lidstaten aanwijzingen ontvangen over een mogelijke herziening in de besluitvorming over samenwerking met Huawei in de uitrol van het 5G-netwerk? Kunt u daarbij toelichten hoe deze discussie in de EU en de NAVO verloopt en of er eventuele gevolgen zijn verbonden aan het besluit van het Verenigd Koninkrijk voor wat betreft de onderlinge samenwerking op het gebied van inlichtingen en veiligheid?

Net als Nederland volgen de andere EU-lidstaten de recente ontwikkelingen in de wereldwijde technologiemarkt, zoals de Amerikaanse sancties tegen Huawei en andere Chinese bedrijven. We hebben geen aanwijzingen ontvangen over een mogelijke herziening in de besluitvorming over samenwerking met Huawei in de uitrol van het 5G-netwerk in andere EU-lidstaten. De EU heeft in januari van dit jaar de EU 5G Toolbox aangenomen om te zorgen voor een veilige uitrol van het 5G netwerk.3 De discussie in EU verband vindt plaats in de het periodiek overleg dat plaats vindt in het kader van de Network and Information Security Directive.
Ook de NAVO heeft aandacht voor de veiligheid van telecommunicatienetwerken, waaronder 5G.4 De verantwoordelijkheid ligt bij de individuele landen.
Over de aard en de inhoud van contacten met andere inlichtingendiensten kunnen in de openbaarheid geen mededelingen worden gedaan.

Vraag 8

Wanneer verwacht u de ministeriële regelingen af te kondigen om nader invulling te geven aan het «Besluit veiligheid en integriteit telecommunicatie» van 5 december 2019? Op welke basis wordt besloten welke leveranciers gelden als vertrouwde leveranciers?

Er wordt momenteel een concept ministeriële regeling opgesteld waarin de technische en organisatorische beveiligingsmaatregelen worden opgenomen. Deze zal vervolgens worden geconsulteerd. Daarna zal de conceptregeling moeten worden genotificeerd bij de Europese Commissie. Na afloop van deze notificatieprocedure zal de regeling worden vastgesteld en worden gepubliceerd. Dit zal naar verwachting begin 2021 geschieden.
Op grond van het Besluit veiligheid en integriteit telecommunicatie is de Minister van Economische zaken, in overleg met de Minister van Justitie en Veiligheid bevoegd, een aanbieder van een openbaar elektronisch communicatienetwerk of -dienst een verplichting op te leggen om in de daarbij aangewezen onderdelen van diens netwerk of bijbehorende faciliteiten, uitsluitend gebruik te maken van producten of diensten van anderen dan de daarbij door de Minister genoemde partij.
Dit kan alleen indien dat noodzakelijk is om risico’s voor de veiligheid en integriteit van diens netwerk of dienst die de nationale veiligheid of de openbare orde raken te beheersen. De criteria hiervoor staan opgenomen in de AMvB.5 Er wordt op basis hiervan bepaald of er niet-vertrouwde leveranciers zijn. Het proces is niet gericht op het selecteren van vertrouwde leveranciers.

Vraag 9

Vormen de recente ontwikkelingen met betrekking tot Hong Kong en deNational Security Law, die via Artikel 38 ook een extraterritoriale component heeft, reden om het vertrouwen in Chinese bedrijven met nauwe banden met de Chinese overheid te herzien?

Er is niet een direct verband tussen de invoering van de Nationale Veiligheidswet in Hongkong en het vertrouwen in Chinese bedrijven met nauwe banden met de Chinese overheid.

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «Cyberbeveiliger Fox-IT schorst drie directieleden»?1

Ja.

Vraag 2

Kunt u nader ingaan op de situatie bij Fox-IT en de mogelijke gevolgen voor de dienstverlening aan de overheid op het gebied van cyberveiligheid en de versleuteling van staatsgeheimen?

De samenwerking tussen de overheid en Fox-IT is vooralsnog onveranderd, wel houden wij de situatie nauwlettend in de gaten. Er is regulier en goed contact tussen Fox-IT, Fox Crypto BV en de relevante overheidsonderdelen.
Toen Fox-IT in 2015 werd overgenomen door de Britse NCC-Group zijn er speciale afspraken gemaakt zodat de specialistische dienstverlening van Fox-IT voor de Nederlandse overheid niet in gevaar zou komen. Hierover is uw Kamer meermaals geïnformeerd2 Deze afspraken berusten op een aantal voorwaarden zoals het onderbrengen van alle crypto-gerelateerde opdrachten bij een apart bedrijfsonderdeel Fox Crypto BV en het scheiden van ICT-systemen van Fox Crypto BV en de andere onderdelen van Fox-IT. Zolang aan deze voorwaarden wordt voldaan, zien wij geen reden dat de versleuteling van staatsgeheimen, gebruikmakend van de producten van Fox Crypto, in gevaar komt.
Fox Crypto BV, waarbinnen beveiligingsproducten voor staatsgeheime informatie worden ontwikkeld, is een in Nederland ingeschreven BV. Voor zowel personen, materieel, informatie als de fysieke locatie is het VIRBI 2013 (Besluit Voorschrift Informatiebeveiliging Rijksdienst Bijzondere Informatie) onverkort van toepassing.

Vraag 3

Deelt u de mening dat met name de cryptografische afdeling van Fox-IT van essentieel belang is voor de Nederlandse overheid?

Ja, het is essentieel dat de overheid toegang heeft tot hoogwaardige
cryptologische toepassingen. Fox Crypto BV. levert dergelijke toepassingen en is daarmee een belangrijke partner van en voor de rijksoverheid.

Vraag 4

Ziet u risico’s in de ontstane situatie bij Fox-IT voor de doorgang van dergelijke cruciale diensten aan de overheid? Zo ja, welke stappen neemt u deze risico’s te ondervangen?

Het is essentieel dat de overheid toegang heeft en blijft houden tot hoogwaardige cryptologische toepassingen. Het vervaardigen van dergelijke producten vindt plaats in een uiterst kleine markt, met een beperkt aantal afnemers. De hiervoor benodigde kennis en techniek is slechts bij enkele gespecialiseerde bedrijven aanwezig. Vanuit de rijksoverheid wordt gewerkt aan de Nationale Cryptostrategie. Het uitvoeren daarvan moet dit risico verkleinen.

Vraag 1

Ben u bekend met het bericht «Onderzoeksinstituut Wetsus in Leeuwarden gehackt, hacker betaald in bitcoins»?1

Ja.

Vraag 2

Wat heeft er precies plaatsgevonden bij het onderzoeksinstituut Wetsus met betrekking tot de ransomeware-aanval?

Op maandag 3 februari heeft een niet geïdentificeerde hacker een ransomeware-aanval uitgevoerd op Wetsus. Door de cyberaanval was tot en met 11 februari het netwerk en de e-mailserver van Wetsus niet toegankelijk. Wetsus heeft op 3 februari direct actie ondernomen en het incident gemeld bij de aangewezen instanties: de politie, de Autoriteit Persoonsgegevens en het Nationaal Cyber Security Center. Na overleg met cybersecurity experts heeft Wetsus de afweging gemaakt om losgeld te betalen.

Vraag 3

Worden er minimale veiligheidseisen gesteld op het gebied van cyberveiligheid bij onderzoeksinstituten die een financiering vanuit de overheid ontvangen? Zo ja, wat zijn die eisen? Zo nee, waarom niet?

Het borgen van de (cyber)veiligheid is primair een verantwoordelijkheid van onderzoeksinstituten zelf, uiteraard met inachtneming van de relevante wet- en regelgeving. Afhankelijk van het onderzoeksinstituut kunnen er specifieke aanvullende eisen aan de (cyber)veiligheid gesteld worden. Zo zijn de onderzoeksinstituten die onderzoek doen voor het Ministerie van Defensie onderworpen aan de Algemene Beveiligingseisen Defensieopdrachten 2019 (ABDO 2019), waarin een heel hoofdstuk is gewijd aan cyberveiligheid. Deze eisen gelden bijvoorbeeld voor de TO2-instellingen TNO, Marin en NLR.

Vraag 4

Ziet u aanleiding om voortaan minimale cyberveiligheideisen te stellen aan onderzoeksinstituten die financiering ontvangen vanuit nationale of Europese instellingen? Zo nee, waarom niet?

Nee. Cyberveiligheid is een verantwoordelijkheid van de onderzoeksinstituten zelf en dient binnen de eigen bedrijfsvoering geregeld te worden. Defensie-gerelateerd onderzoek vormt hierop een uitzondering. Via de Algemene Beveiligingseisen Defensieopdrachten (ABDO) bestaat er een minimale set van eisen voor kennisinstellingen die onderzoek doen voor het Ministerie van Defensie. Mijn ministerie is naar aanleiding van de incidenten bij de Universiteit Maastricht en Wetsus in gesprek gegaan met de TO2-federatie en andere onderzoeksinstituten om het veiligheidsbewustzijn te vergroten en de samenwerking op het gebied van cyberveiligheid te verbeteren. Daarnaast zijn de gesprekken bedoeld om verder te bezien hoe de rijksoverheid kan faciliteren dat onderzoeksinstellingen ook in de toekomst beschermd blijven tegen cyberaanvallen en cybercriminaliteit.

Vraag 5

Heeft de ransomeware-aanval gevolgen voor de gelden die ontvangen worden uit Europese programma’s, zoals Horizon 2020? Kennen deze programma’s minimale eisen van cyberveiligheid die gevraagd worden aan ontvangers?

Horizon 2020 kent geen specifieke eisen met betrekking tot cyberveiligheid. Wel kent het Kaderprogramma bepalingen rondom data-management (zoals de bescherming van persoonsgegevens) en ethiek. Subsidieontvangers zijn verplicht persoonlijke data te verwerken onder de geldende EU- en nationale databeschermingswetgeving. Een cyberaanval zelf heeft geen directe gevolgen voor de bijdragen verkregen uit Horizon 2020-projecten. In de projectrapportage zal de begunstigde moeten aangeven hoe is voldaan aan de geldende voorwaarden en bepalingen. Er wordt van begunstigden verwacht dat zij in de rapportage aan de Europese Commissie aangeven hoe zij met de gevolgen van een dergelijk incident zijn omgegaan, met name in de context van bescherming van persoonlijke data. Wanneer een beneficiant gebleken nalatigheid is te verwijten, heeft de Europese Commissie de mogelijkheid over te gaan tot vermindering van de subsidie en/of beëindiging van de Grant Agreement van de betrokken deelnemer.

Vraag 6

Wanneer en op welke manier bent u op de hoogte gesteld van de ransomeware-aanval van onderzoeksinstituut Wetsus?

Op woensdag 5 februari heeft de directie van Wetsus telefonisch contact gelegd met het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Gedurende de cyberaanval is er regelmatig contact geweest.

Vraag 7

Op welke manier heeft u het onderzoeksinstituut Wetsus ondersteuning geboden bij het verhelpen van de ransomeware-aanval?

Mijn ministerie heeft de directie van Wetsus direct geïnformeerd over de instanties die kunnen adviseren in het geval van een cyberaanval. Wetsus heeft in dit gesprek aangegeven de verantwoordelijke instanties benaderd te hebben en met politie en cybersecurity experts reeds te werken aan een oplossing.

Vraag 8

Op welke manier heeft de ransomware-aanval van het onderzoeksinstituut Wetsus overeenkomsten met die van de Universiteit Maastricht eind vorig jaar?

In beide gevallen is het netwerk ontoegankelijk gemaakt door een onbekende hacker die het netwerk pas vrij gaf na betaling van losgeld.

Vraag 9

Hoeveel losgeld is er uiteindelijk aan de criminelen betaald? Hoe beoordeelt u de keuze dat dit heeft plaatsgevonden? Van welke geld wordt dit betaald? Komt dit geld direct uit de verstrekte subsidies?

Het kabinet is van mening dat er geen geld naar (cyber)criminelen toe moet vloeien. Het is echter een eigen afweging van Wetsus geweest om losgeld te betalen. In overleg met de politie heeft Wetsus verder geen details gegeven over de hoogte van het betaalde bedrag. Wetsus heeft het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat geïnformeerd dat het losgeld is gefinancierd uit het eigen vermogen en niet uit ontvangen subsidies.

Vraag 10

Deelt u de mening dat het betalen van criminelen alleen maar hun businessmodel van ransomeware steunt en dat overheidsgeld niet gebruikt moet worden om criminelen te financieren? Zo ja, welke maatregelen gaat u nemen om herhaling te voorkomen? Hoe wordt hierbij rekening gehouden bij een eventuele aanvraag voor financiering van onderzoeksinstituut Wetsus voor het jaar 2021? Zo nee, welke maatregelen gaat u desondanks nemen om herhaling te voorkomen?

Het kabinet is van mening dat er geen losgeld aan (cyber)criminelen zou moeten vloeien. Het borgen van de cyberveiligheid is echter een verantwoordelijkheid van kennisinstellingen zelf. Desondanks zien we dat kennisinstellingen in toenemende mate worden geconfronteerd met geavanceerde cyberdreigingen. Na het incident bij de Universiteit Maastricht heeft het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen aangegeven te verwachten dat hoger onderwijsinstellingen zich bewust zijn van kwetsbaarheden en zo veel mogelijk kennis delen, periodiek hun eigen systemen door experts laten controleren en bij een effectieve aanpak van de digitale veiligheid rekenschap geven van de risico’s van hun aanpak, zoals de risico’s bij een vergaande decentralisatie van de ICT-systemen.
Hogeronderwijsinstellingen zijn momenteel concreet bezig met maatregelen om dit te realiseren. Naar aanleiding van de incidenten bij de Universiteit Maastricht en Wetsus is mijn ministerie in gesprek gegaan met de TO2-federatie en andere kennisinstellingen om te bezien hoe de samenwerking tussen kennisinstellingen kan worden verbeterd en of er een rol ligt voor het ministerie om te faciliteren dat kennisinstellingen in de toekomst beter beschermd zijn tegen cyberaanvallen en cybercriminaliteit.

Vraag 11

In hoeverre kan de hack van het onderzoeksinstituut Wetsus worden gelieerd aan de waarschuwing van de AIVD dat het veiligheidsbewustzijn en de weerbaarheid van Nederlandse kennisinstellingen onvoldoende zijn tegen risico’s van diefstal van onderzoeksbevindingen vanuit landen zoals China?

Nederlandse kennisinstellingen zijn zich er van bewust dat naast de voordelen van internationale samenwerking er ook risico’s bestaan op ongewilde kennisoverdracht en de negatieve gevolgen hiervan. Het veiligheidsbewustzijn en de weerbaarheid van Nederlandse universiteiten en hogescholen wordt gestimuleerd in het platform Integraal Veilig Hoger Onderwijs. Dit platform is met steun van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen ingericht door de Vereniging van Nederlandse Universiteiten en de Vereniging Hogescholen. Hierin werken bestuurders en veiligheidsexperts van hoger onderwijsinstellingen samen aan het stimuleren van veiligheidsbewustzijn door het uitwisselen van kennis en kunde en het ontwikkelen van tools en handreikingen.
Op verzoek van de ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen en Buitenlandse Zaken ontwikkelde het The Hague Centre for Strategic Studies de «Checklist voor Samenwerking met Chinese Academische en Kennisinstellingen». Daarnaast is het Ministerie van Buitenlandse Zaken een traject gestart om te onderzoeken in hoeverre aanvullende maatregelen gewenst zijn om ongewenste kennis- en technologieoverdracht in brede zin via academisch onderwijs en onderzoek te voorkomen. In dit traject wordt onder andere onderzocht of en zo ja op welke manier een brede kennisregeling kan worden opgezet. Verder is mijn ministerie in gesprek gegaan met de TO2-federatie en andere kennisinstellingen om te kijken hoe het veiligheidsbewustzijn en de samenwerking tussen kennisinstellingen kan worden verbeterd en of er een rol ligt voor het ministerie om te faciliteren dat kennisinstellingen in de toekomst beter beschermd zijn tegen cyberaanvallen en cybercriminaliteit.

Vraag 12

Is er volgens u binnen kennisinstituten voldoende bewustzijn over het plaatsvinden van spionage door China? Zo nee, wat gaat u doen om dit bewustzijn te vergroten? Zo ja, welke maatregelen worden binnen deze instituten genomen?

De TO2- en NWO-instituten zijn zich er van bewust dat naast de voordelen van internationale samenwerking er ook risico’s bestaan op ongewilde kennisoverdracht en de negatieve gevolgen hiervan. Zowel de TO2-instituten als NWO (en KNAW) volgen daarom actief de ontwikkelingen en de informatie van de rijksoverheid ten aanzien van kennisveiligheid. NWO-I, de institutenorganisatie van NWO, neemt bijvoorbeeld deel aan het overleg van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen met het kennisveld over de kennisveiligheid en mogelijke maatregelen. De door het Ministerie van Buitenlandse Zaken en het The Hague Centre for Strategic Studies ontwikkelde Checklist voor Samenwerking met Chinese Academische en Kennisinstellingen is hierbij zeer behulpzaam.

Vraag 13

Hoe helpt de Nederlandse regering kennisinstituten met het beschermen van hun kennis, patenten, octrooien etc.? Wordt hier voorlichting over gegeven aan kennisinstituten? Bestaan er, net zoals hij het MKB, subsidies voor cyberweerbaarheid voor onderzoeksinstituten? Zo nee, waarom niet?

Kennisinstituten kunnen gebruik maken van het juridisch instrumentarium om kennis te beschermen en doen dat in de praktijk ook. Daarbij kan gedacht worden aan de octrooiwetgeving en de wetgeving voor de bescherming van bedrijfsgeheimen. Bij gelegenheid van het van kracht worden van de Wet bescherming bedrijfsgeheimen (2018) heeft ook een voorlichtingscampagne over het belang van een adequate bescherming van bedrijfsvertrouwelijke informatie plaatsgevonden. Momenteel worden er geen subsidies voor cyberweerbaarheid verstrekt aan kennisinstellingen. Uit de gesprekken met de kennisinstellingen zal moeten blijken of deze meerwaarde zouden kunnen hebben.

Vraag 14

Op welke manier ontvangt het onderzoeksinstituut Wetsus financiering van de lokale, nationale en Europese overheid? Hoe hoog zijn deze bedragen? Klopt het ook dat onderzoeksinstituut Wetsus nog opzoek is naar financiering voor het jaar 2021? Wat gaat u (daarmee) doen?

In de periode 2016–2020 ontving Wetsus financiering vanuit het bedrijfsleven (3,5 miljoen per jaar), universiteiten (3 miljoen per jaar), NWO (0,5 miljoen per jaar) en subsidies vanuit de rijkoverheid en de regio (6,5 miljoen per jaar, waarvan 4,75 uit de Zuiderzeelijnmiddelen). Daarnaast wordt jaarlijks ongeveer 1,5 miljoen aan Europese middelen ingezet.
Het klopt dat Wetsus op zoek is naar financiering vanaf 2021, omdat de financiering vanuit de zogenaamde Zuiderzeelijnmiddelen in 2021 ophoudt. Voor het bedrijfsleven, de universiteiten, de regio en het Rijk is Wetsus een belangrijk kennisinstituut dat toonaangevend onderzoek verricht op het gebied van watertechnologie en een belangrijke bijdrage kan leveren aan het missiegedreven innovatiebeleid, met name binnen het maatschappelijke thema Landbouw, Water Voedsel. In de in januari 2019 door NWO uitgevoerde evaluatie van Wetsus wordt dit bevestigd. Vanwege het belang van Wetsus heb ik een groep van experts en stakeholders ingesteld. Over hun advies heb ik uw Kamer op 4 juni jl. geïnformeerd.2 Ik heb hierin aangekondigd dat met de bij dit advies betrokken stakeholders afspraken zijn gemaakt over een overbruggingsfinanciering voor de jaren 2021 en 2022. Voor de jaren na 2021 wordt door de expertgroep een aantal kansrijke routes geschetst die de komende tijd door Wetsus verder uitgewerkt zullen worden.

Vraag 15

Klopt het dat uit onderzoek, dat is uitgevoerd in opdracht van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), is gebleken dat het financieringsmodel van onderzoeksinstituut Wetsus niet duurzaam is en dat een onafhankelijke commissie heeft geadviseerd om het financieringsmodel minder afhankelijk te maken overheidsfinanciën? Welke oplossing ziet u daarvoor, aangezien Wetsus is een belangrijk kennisinstituut is?

Zie antwoord op vraag 14.

Vraag 16

Kunt u deze vragen afzonderlijk beantwoorden?

Ja. Enkel de beantwoording van vragen 14 en 15 is samengenomen.

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «VWS zet maaltijdbezorgers onder druk om corona-app»?1

Vraag 2

Is het waar dat vanuit het ministerie een beroep is gedaan op de Nederlandse Vereniging van Maaltijdbezorgers (NLVVM) om bezorgers te vragen de corona-app te installeren, en dat daarbij niet is vermeld dat gebruik van de applicatie altijd vrijwillig is? Wanneer is het beroep op de NLVVM gedaan? Was dit voor of na het Kamerdebat van woensdag 2 september jongstleden?

Vraag 3

Hoe is het mogelijk dat in communicatie niet wordt vermeld dat gebruik van de applicatie vrijwillig is?

Vraag 4

Is ook op andere verenigingen, beroepsgroepen of andere partijen een dergelijk beroep gedaan? Zo ja, welke partijen betrof het en wanneer?

Vraag 5

Wat is de taakomschrijving van de «manager partnerships coronavirus app»? Op welke wijze komt het uitgangspunt van absolute vrijwilligheid zonder enige vorm van dwang of drang tot uiting in deze taakomschrijving en de daarbijbehorende werkzaamheden, juist wanneer sprake is van een ongelijke relatie (werkgever/werknemer)?

Vraag 1

Bent u bekend met het artikel «Een tablet of laptop eisen van leerlingen – het mag niet, maar scholen komen ermee weg»?1

Vraag 2

Wat vindt u ervan dat scholen de grenzen opzoeken om leerlingen alsnog een laptop of tablet te laten aanschaffen – die vaak honderden euro’s kosten – terwijl dit vrijwillig zou moeten zijn? En wat betekent dit volgens u voor gezinnen die dit geld niet zomaar klaar hebben liggen? Welke consequentie heeft dit voor de schoolkeuze?

Vraag 3

Wat vindt u ervan dat een steeds groter deel van het budget van Stichting Leergeld opgaat aan laptops en tablets voor gebruik in het onderwijs? En bent u het ermee eens dat deze gelden niet bedoeld zouden moeten zijn voor reguliere leermiddelen, zoals Stichting Leergeld stelt? Kunt u uw antwoord toelichten?

Vraag 4

Deelt u de mening dat het eisen van een laptops of tablets door scholen laat zien dat deze devices meer zijn dan enkel informatiedragers en daardoor niet bekostigd zouden moeten worden door leerlingen en hun ouders? Kunt u uw antwoord toelichten?

Vraag 5

Bent u het eens met de voorzitter van de VO-raad die zegt dat het «kulargument» is om te beweren dat een laptop enkel een informatiedrager is en er wordt gewerkt met een «definitie uit de vorige eeuw»? Kunt u uw antwoord toelichten?

Vraag 6

Wat vindt u van het standpunt van de Groep Educatieve Uitgeverijen (GEU), de branchevereniging van aanbieders van leermiddelen, dat een device geen leermiddel is, maar een platform waarop je leermiddelen kunt gebruiken?2

Vraag 7

Acht u het wenselijk dat scholen extra geld kwijt zijn aan leermiddelen en hardware, vanwege hun digitale ambities, en dat dit betekent dat schoolbesturen onder andere deze materiële uitgaven deels financieren met de personele component van de lumpsumfinanciering, zoals wordt gesteld in het rapport van McKinsey naar de doelmatigheid en toereikendheid van de bekostiging in het onderwijs? Kunt u uw antwoord toelichten?3

Vraag 8

Welke andere conclusies trekt u op basis van het rapport van McKinsey als het gaat om digitalisering van het onderwijs en de bekostiging die daarmee gepaard gaat?

Vraag 9

Klopt het dat de grootste barrière om digitale devices anders dan informatiedragers te bestempelen via de wet Gratis schoolboeken de financiering is? Kunt u uw antwoord toelichten?

Vraag 10

Heeft u naar aanleiding van de aangenomen motie van het lid Westerveld aan het begin van dit schooljaar in kaart gebracht hoeveel schoolbesturen zelf niet kunnen voorzien in devices? Zo ja, kunt u de resultaten delen met de Kamer? Zo nee, waarom niet?4

Vraag 11

Vindt u het gezien de digitalisering op scholen niet tijd om devices, zoals laptops en tablet, als nieuwe categorie aan te merken in de wet Gratis schoolboeken en de daarbij behorende financiering te regelen? Zo ja, op welke termijn gaat u dit regelen? Zo nee, waarom niet?

Vraag 12

Wat is de stand van zaken van de evaluatie van de wet Gratis schoolboeken en meer specifiek die van de uitwerking van de motie van het lid Westerveld c.s.? Wanneer kan de Kamer deze verwachten?5

Vraag 13

Deelt u de mening dat de coronacrisis en de noodzaak tot het volgen van afstandsonderwijs, de urgentie benadrukt om devices toegankelijk te maken voor alle kinderen?

Vraag 1

Kent u het bericht «VWS zet maaltijdbezorgers onder druk om corona-app»?1

Vraag 2

Deelt u de mening dat het zowel tegen de letter, als wel tegen de geest van de Tijdelijke wet notificatieapplicatie covid-19 is als werkgevers hun medewerkers vragen om de CoronaMelder te gebruiken? Zo ja, waarom? Zo nee, waarom niet?

Vraag 3

Deelt u de mening dat er sprake is van het gebruiken van een gezagsverhouding als een werkgever zijn medewerkers vraagt om de CoronaMelder te installeren? Zo ja, waarom? Waarom zetten uw ambtenaren dan toch werkgevers aan om dit te doen? Zo nee, waarom niet? Hoe verhoudt zich dat dan tot uw antwoord gegeven in de nota naar aanleiding van het verslag bij genoemde wet, dat ook niet indirect een werkgever door middel van het gebruik van een gezagsverhouding iemand mag vragen de CoronaMelder te gebruiken?2

Vraag 4

Deelt u de mening dat doordat de «op de branche [drukt], de branche op het bedrijf, het bedrijf op het personeel» en omdat «zo’n branche of bedrijf graag weer een opdracht van het ministerie [wil]», dat dit ten koste gaat van de vrijwilligheid? Zo nee, waarom niet?

Vraag 5

Kan ook het aandringen door het Ministerie van VWS bij een organisatie om zijn werknemers te vragen de CoronaMelder te gebruiken, een strafbaar feit opleveren bijvoorbeeld omdat door middel van gebruik van een gezagsverhouding die organisatie en indirect de werknemers aangezet worden tot het gebruik van de CoronaMelder? Zo ja, waarom? Zo nee, waarom niet?

Vraag 6

Herinnert u zich uw antwoord in de genoemde nota naar aanleiding van het verslag waaruit blijkt dat «de ambtenaar – waaronder ook een Minister wordt verstaan – die door misbruik van gezag iemand dwingt iets te doen, zich schuldig [maakt] aan het ambtsmisdrijf van artikel 365 van het Wetboek van Strafrecht»? Acht u het mogelijk dat uw ambtenaren zich door het aanzetten tot het gebruik van de CoronaMelder zich schuldig hebben gemaakt aan een strafbaar feit te weten het overtreden van de antimisbruikbepaling? Zo ja, waarom? Zo nee, waarom niet?

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «Netwerk Caiway opnieuw getroffen door DDoS-aanval»?1

Vraag 2

Kunt u aangeven, door middel van een overzicht, hoeveel DDoS-aanvallen op internetproviders of andere bedrijven in de vitale digitale infrastructuur er over de afgelopen jaren hebben plaatsgevonden? Hoeveel DD0S-aanvallen hebben er op het brede midden- en klienbedrijg (mkb) plaatsgevonden over de afgelopen jaren?

Vraag 3

Welke impact hebben dergelijke DDoS-aanvallen op internetgebruikers en het bedrijfsleven? Is een inschatting te maken van de economische schade als gevolg van de verstoring van het internet die DDoS-aanvallen veroorzaken?

Vraag 4

Welke rol speelt het Digital Trust Center (DTC) in het voorkomen van DDOS-aanvallen en het beperken van de gevolgen van DDOS aanvallen voor het brede mkb? In hoeverre helpt het NCSC het brede mkb hierbij? Welke mogelijkheden bestaan er om het brede mkb hier bij te helpen?

Vraag 5

Hoe duidt u het feit dat, volgens cijfers van onder andere de nationale anti-DDoS-coalitie, de complexiteit en intensiteit van DDoS-aanvallen toeneemt? Welke consequenties voor de manier waarop er wordt samengewerkt om DDoS-aanvallen af te slaan dient deze observatie volgens u te hebben?

Vraag 6

Kunt u aangeven of de wijze waarop er op dit moment tussen providers kennis gedeeld wordt over het afslaan van DDoS-aanvallen naar behoren functioneert?

Vraag 7

Op welke wijze zijn overheidsinstellingen, zoals het NCSC, betrokken bij het tegengaan van DDoS-aanvallen? Welke instrumenten heeft het NCSC om DDoS-aanvallen te voorkomen en de gevolgen te verkleinen? Welke verbeterpunten signaleert u hierbij?

Vraag 8

Deelt u de mening dat samenwerkingsverbanden gericht op het tegengaan van DDoS-aanvallen een belangrijke rol hebben in het versterken van onze digitale weerbaarheid? Op welke wijze neemt u deel aan dergelijke samenwerkingsverbanden?

Vraag 9

Deelt u de mening dat het wenselijk is als, naast internetproviders met een landelijk netwerk, ook regionale providers, zoals Caiway of Delta, toetreden tot (publiek-private) samenwerkingsverbanden gericht op het afslaan van DDoS-aanvallen? Zo ja, bent u bereid deze providers hiertoe aan te sporen?

Vraag 10

Wordt er, bijvoorbeeld in het kader van de stresstest digitale ontwrichting, geoefend op scenario’s van (grootschalige) verstoring van het internetverkeer als gevolg van DDoS-aanvallen? Op welke wijze komen de lessen die uit deze oefeningen getrokken worden terecht bij de providers?

Vraag 11

Worden «normale» internetgebruikers op dit moment voldoende voorgelicht over de noodzaak beschermingsmaatregelen te nemen om daarmee te voorkomen dat hun apparaten misbruikt worden voor het uitvoeren van een DDoS-aanval?

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «Hack bij Apollo Vredestein toont zwakke cyberbeveiliging Nederlandse bedrijven»1 en het bericht «Overheid wist wie kwetsbaar was, maar liet bedrijven toch gehackt worden»?2

Vraag 2

In hoeverre deelt u de zorgen van IT-experts over de informatiebeveiliging bij Nederlandse bedrijven? Klopt het dat veel bedrijven nog onvoldoende zijn beschermd tegen cybercriminaliteit en kwetsbaar zijn voor bijv. hacks en gijzelsoftware? Hoezeer ziet u daarbij verschil tussen grote, middelgrote (tot 250 werknemers) en kleine bedrijven (minder dan 25 werknemers)?

Vraag 3

Welke kwetsbaarheden t.a.v. cyberbeveiliging komen bij bedrijven het meest voor? Deelt u de analyse van Deloitte Cyber Risk Services dat cybercriminelen «hun doelwit vaak niet kiezen aan de hand van de branche waarin een bedrijf zit, maar aan de hand van de gebruikte technologie»? Hoe kan in uw ogen het bedrijfsleven zich hier het beste tegen beschermen? Zijn er sectoren waarin het aantal cyberaanvallen (of pogingen daartoe) groter is dan in andere sectoren? Indien ja, welke?

Vraag 4

Is bekend hoeveel (cyber)veiligheidsincidenten bij bedrijven zich dit jaar in Nederland hebben voorgedaan? Geldt hiervoor een meldplicht? Zo ja, hoe krijgt een dergelijke melding opvolging en wordt er lering uit getrokken? Zo nee, denkt u dat een meldplicht meerwaarde kan hebben? Hoe vaak is het tot dusver voorgekomen dat de overheid heeft ingegrepen ingeval bedrijven kwetsbaar bleken op het gebied van (cyber)beveiliging, en op welke manieren?

Vraag 5

Wat zijn de redenen waarom veel bedrijven nog onvoldoende zijn beschermd tegen cybercriminelen? Heeft dit in uw ogen te maken met bewustzijn, liggen hier financiële motieven aan ten grondslag, of anderszins?

Vraag 6

Welke maatregelen neemt het kabinet om de cyberbeveiliging bij Nederlandse bedrijven te verhogen? Betreft dit dwingende of vrijwillige maatregelen? Hoe kan de overheid ondernemers helpen de juiste maatregelen te nemen? Past dit binnen de reikwijdte van het MKB-Actieplan? Bent u over dit thema in gesprek met ondernemers(organisaties)?

Vraag 7

Klopt de berichtgeving dat een cybercrimineel eerder dit jaar verschillende Nederlandse bedrijven en buitenlandse organisaties heeft gehackt, waardoor wachtwoorden van medewerkers op straat zijn komen te liggen, het Ministerie van Justitie en Veiligheid hier van tevoren voor was gewaarschuwd, maar niets deed omdat het Nationaal Cyber Security Center (NCSC) organisaties buiten het wettelijk mandaat ligt, t.w. de rijksoverheid en bedrijven in «vitale sectoren», niet kan informeren? Hoezeer deelt u de mening met de Stichting Digitale Infrastructuur Nederland dat de nationale veiligheid niet wordt gediend met dit beleid?

Vraag 8

In hoeverre onderkent u het risico dat cybercriminelen ook niet-vitale bedrijven grote schade kunnen toebrengen en deze als leveranciers van de vitale sector ook weer vitale bedrijven kunnen beschadigen? Wat kunt en gaat u doen om dit risico te mitigeren?

Vraag 9

Hoe gaat u ervoor zorgen dat cyberbeveiliging zowel in het vitale als niet-vitale bedrijfsleven, maar ook binnen de overheid, structureel geborgd wordt én blijft?

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «Amazon: wolf in wolfskleren voor start-ups»?1

Vraag 2

Deelt u de mening dat het zeer onwenselijk is dat grote techreuzen het overnameproces misbruiken om waardevolle informatie van start-ups te achterhalen en dit gebruiken om zelf een concurrerend product op de markt te brengen?

Vraag 3

In hoeveel Nederlandse start-ups heeft Amazon belang en/of een plek in de directie? Is het bekend of Nederlandse start-ups ook slachtoffer zijn geworden van het investerings- en transactieproces dat Amazon lijkt te gebruiken om concurrerende producten te ontwikkelen? Zo ja, hoe vaak leidde dit tot het einde van een bedrijf en welke stappen zijn genomen om dit tegen te gaan en de start-ups te hulp te schieten? Zo nee, bent u bereid om te anticiperen op de mogelijkheid dat dit in Nederland kan gaan gebeuren?

Vraag 4

Indien er nog geen Nederlandse start-ups slachtoffer zijn geworden van informatiemisbruik waarbij Amazon concurrerende producten op de markt brengt: hoe groot acht u de kans dat Amazon deze praktijken ook zal doorvoeren in Nederland? Deelt u de mening dat Nederlandse start-ups moeten worden beschermd tegen informatiemisbruik van techreuzen? Welke stappen bent u van plan te ondernemen om informatiemisbruik te voorkomen? Hoe zorgt u ervoor dat Nederlandse start-ups worden behoed voor informatiemisbruik van Amazon?

Vraag 5

Herinnert u zich dat u in uw antwoord op de schriftelijke vragen van leden Wiersma en Aartsen over het bericht «hoe de Facebook-CEO zichzelf zou inperken»2 aangaf een moreel appel te doen op grote techbedrijven? Hoe heeft dit vorm gekregen? Heeft u het idee dat de grote techbedrijven voldoende verantwoordelijkheid nemen en bij hun handelen oog hebben voor het publieke belang? Zo nee, welke stappen bent u voornemens te zetten om dit toch te realiseren?

Vraag 6

Hoe vaak komt het voor dat een start-up dreiging ervaart van een techreus? Wat is de huidige stand van zaken ten aanzien van uw inzet in Europa om de huidige meldingdrempels, die op het moment gebaseerd zijn op omzet, aan te passen Zou het aanpassen van de meldingsdrempel volgens u helpen om informatiemisbruik tegen te gaan of zijn er extra toezichtregels nodig voor overnames van start-ups om dergelijk misbruik van bijvoorbeeld Amazon tegen te gaan? Wat zou de Europese Unie volgens u verder kunnen doen om de strategie van Amazon waarbij zij door start-ups gedeelde informatie gebruikt om concurrerende producten aan te bieden tegen te gaan?

Vraag 7

Hoe wordt er in Nederland omgegaan met techreuzen, zoals Amazon, die zich terugtrekken uit investeringen om vervolgens de opgedane kennis te gebruiken om een concurrerend product op de markt te brengen? Welke consequenties kunnen deze bedrijven hieraan ondervinden in Nederland? Is er volgens u voldoende zicht op dit soort praktijken? Hebben toezichthouders voldoende mogelijkheden om dergelijke praktijken te bestraffen? Hebben rechters voldoende handvatten om schadevergoeding af te dwingen indien er sprake is van inbreuk op intellectueel eigendom?

Vraag 1

Deelt u de mening dat het risico vermeden moet worden dat nieuwe technologische ontwikkelingen op o.a. het terrein van kunstmatige intelligentie, internet en datavergaring, al of niet door tussenkomst van derden, in handen komen van dictaturen?1

Vraag 2

Deelt u ook de mening dat China technologische ontwikkelingen regelmatig inzet op een manier die leidt tot onderdrukking van mensen?

Vraag 3

Deelt u voorts de mening dat het denkbaar is dat ook ontwikkelingen op het gebied van zoektechnologie door een dictatuur kunnen worden ingezet om ongewenste ontwikkelingen, gebeurtenissen en personen (beter) op het spoor te komen, te intimideren en te onderdrukken?

Vraag 4

Deelt u tenslotte de mening dat Nederlandse onderzoeksinstellingen zich niet moeten laten verleiden door het grote geld afkomstig uit China?

Vraag 5

Vindt u ook dat niet van hen mag worden verwacht dat zij zelf beoordelen of samenwerking met (organisaties en personen uit) dictaturen tot schadelijke gevolgen voor mensenrechten kunnen leiden, doch dat die beoordeling een taak van de overheid is?

Vraag 6

Hoe beoordeelt u in het licht van het voorgaande de samenwerking tussen de Amsterdamse universiteiten en Huawei om nieuwe zoektechnologie te ontwikkelen en bent u bereid om een streep door dat project te zetten? Zo nee, waarom niet?

Vraag 7

Wilt u deze vragen separaat en volledig beantwoorden?

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «Amsterdamse universiteiten gaan samenwerken met Huawei»?1

Vraag 2

Klopt het dat de Nederlandse veiligheidsdiensten goedkeuring hebben gegeven aan deze samenwerking? In hoeverre is hierbij meegewogen dat er bij AI sprake is van dual-use technologie?

Vraag 3

Is het standaard dat u, de Minister van OCW, universiteiten die samen willen werken met Chinese bedrijven, organisaties en overheden doorverwijst naar de AIVD? Zo nee, wat is de aanleiding om dit in dit specifieke geval te doen? Op welke gronden heeft u de samenwerking beoordeeld en goedgekeurd? Welke rol speelt de nationale veiligheid hierbij? In hoeverre is hierbij meegewogen dat er bij AI sprake is van dual-use technologie? Kunt u aangeven of hier een vaste procedure voor afgesproken is en kunnen de relevante documenten met betrekking tot de beoordeling met de Kamer worden gedeeld?

Vraag 4

Op welke gronden heeft u, de Staatssecretaris van EZK, de samenwerking beoordeeld en goedgekeurd? Welke rol speelt de nationale veiligheid hierbij? In hoeverre is hierbij meegewogen dat er bij AI sprake is van dual-use technologie? Kunt u aangeven of hier een vaste procedure voor afgesproken is en kunnen de relevante documenten met betrekking tot de beoordeling met de Kamer worden gedeeld?

Vraag 5

Wat zou u (de AIVD, de Staatssecretaris van EZK en de Minister van OCW) kunnen doen indien een hoger onderwijsinstelling een ongewenste samenwerking in het kader van de nationale veiligheid aangaat?

Vraag 6

Wat geeft Huawei aan als belang om te investeren in kennis op het gebied van AI als zij noch over de data noch over een exclusiviteitsrecht zou beschikken?

Vraag 7

Welke garanties zijn er getroffen op het vlak van academische vrijheid in de overeenkomst tussen instellingen en Huawei? Kan de overeenkomst openbaar worden gemaakt en met de Kamer worden gedeeld?

Vraag 8

Waarom geeft u, de Minister van OCW, aan dat de verantwoordelijkheid voor de samenwerking en het beheersen van risico’s bij de onderwijsinstellingen ligt? Bent u het met de mening eens dat het van belang is om kaders op te stellen voor als een samenwerking van universiteiten met een buitenlandse partij de nationale veiligheid kan raken?

Vraag 9

Herinnert u, de Minister van OCW, zich de toezegging die u heeft gedaan naar aanleiding van het onderzoek van Nieuwsuur naar falend toezicht op Chinese militaire wetenschappers in Nederland? Wanneer kan de Kamer deze brede kennisregeling waarmee de overheid duidelijker kaders schept voor kennisinstellingen verwachten?2

Vraag 10

Wanneer gaat u, in lijn met de met algemene stemmen aangenomen motie van de leden Van der Molen en Wiersma, het advies «kennis in vizier» van het Rathenau Instituut uitwerken en aan de Kamer aanbieden? Bent u voornemens om daarin het vraagstuk onder welke voorwaarden samenwerkingsverbanden met Chinese bedrijven, overheden en organisaties plaats dienen te vinden daarin mee te nemen?3

Vraag 11

Heeft u zicht op welke plekken in het hoger onderwijs en wetenschap Chinezen bedrijven, organisaties en overheden nog meer investeren? Zo ja, op welke plekken is dit? Zo nee, bent u voornemens om dit mee te nemen in de uitvoering van de motie van het lid Westerveld c.s., die verzoekt om onafhankelijk onderzoek te laten verrichten naar de beïnvloeding van de derde geldstroom op wetenschappelijk onderzoek?4

Vraag 12

Wat is uw reactie op de uitspraak van de heer Kok, voormalig hoofd van de Militaire Inlichtingendienst, in Elsevier Weekblad, waarin hij stelt dat het niet uitsluiten van Huawei bij de aanleg van 5G «veiligheidsrisico’s oplevert die niet kunnen worden onderschat en die onacceptabel zijn»? Hoe consequent is het dat Huawei geweerd wordt uit onze telecom infrastructuur aan de ene kant maar er wel akkoord gegeven is om samen te werken met de UvA en VU?5

Vraag 13

Bent u bereid om de vragen één voor één te beantwoorden?

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «Paspoort blijft op zak. Controle op schiphol verdwijnt»?1

Ja.

Vraag 2

Kunt u een overzicht geven van alle technologieën, dataverzameling en sensoren die betrokken zijn bij het toekomstbeeld dat de Koninklijke Marechaussee (KMar) schets, namelijk de «gang waarin je met technische hulpmiddelen wordt gecontroleerd zonder dat je hoeft te stoppen of je paspoort te laten zien»? Welke concrete stappen zijn reeds genomen om tot dit toekomstbeeld te komen?

Nederland zet zich, conform het Regeerakkoord,2 in voor technologische vernieuwing en digitalisering op de grens, zodat het grenstoezicht effectiever en efficiënter ingericht wordt. Het in toenemende mate gebruik maken van techniek voor routinehandelingen komt ten goede aan het reisgemak van bonafide reizigers, het tegengaan van illegale migratie en draagt bij aan de veiligheid van Nederland en het Schengengebied.
Naast huidige en toekomstige verplichtingen die voortvloeien uit (Europese) wet- en regelgeving, zoals het Europese In- en uitreissysteem (EES),3 werkt de Nederlandse overheid momenteel mee aan de ontwikkeling van twee innovatieve grensprojecten waarbij onder andere gebruik wordt gemaakt van gezichtsherkenning. Dit zijn het Seamless Flow Programma en de pilot Known Traveller Digital Identity (KTDI).
Voor de ontwikkeling van Seamless Flow werkt de Nederlandse overheid onder andere samen met Schiphol en KLM. Het programma stelt passagiers in staat om op basis van vrijwilligheid middels hun biometrische kenmerken herkend te worden bij verschillende processtappen op de luchthaven. In de praktijk betekent dit dat passagiers, onder toezicht van de KMar, bij een zuil in de vertrekhal hun gezicht en paspoort kunnen scannen. Het systeem controleert de identiteit en verstuurt deze gegevens aan relevante partijen die de vluchtgegevens en individuele passagiersinformatie nodig hebben voor hun luchtvaartprocessen. Camera’s van Seamless Flow die bij de betreffende controlepunten staan herkennen de passagier, zonder dat de passagier opnieuw zijn paspoort of boardingpass hoeft te laten zien. Hierdoor kan de KMar zich meer focussen op gerichte controles. Hierover is uw Kamer tevens geïnformeerd in de concept-Luchtvaartnota 2020–2050 daterende 15 mei 2020.4 Er wordt nog gewerkt aan de ontwikkeling van de technologie en waarborgen om het bovenstaande geschetste beeld te kunnen realiseren.
Samen met o.a. Canada, Schiphol en KLM neemt de Nederlandse overheid deel aan een pilotproject om het KTDI-concept in de praktijk te toetsen. Hierbij kunnen passagiers tussen Canada en Nederland vliegen met een digitale representatie van hun paspoort. De KTDI-pilot ziet op het gehele passagiersproces; van vertrek tot en met aankomst in het land van bestemming. De kern van het idee is dat het passagiersproces vergemakkelijkt wordt doordat een burger zich op basis van vrijwilligheid en op digitale wijze, op een manier die betrouwbaar en door de overheid gevalideerd is, met behulp van biometrische gegevens kan identificeren en de grens kan passeren. Hierover is uw Kamer tevens geïnformeerd middels de beantwoording van de vragen van Kamerleden Den Boer en Verhoeven daterende 4 mei 2020.5 Ook hier gaat het om een pilot.
Voorwaarde voor deze technologische vernieuwing is dat dit aansluit bij Europese en nationale wet- en regelgeving. Binnen deze kaders wordt bekeken op welke wijze innovatie kan bijdragen aan het verwezenlijken van deze ambities, waarbij oog is voor aspecten als risico- en securitymanagement waaronder cybersecurity en de privacy van reizigers. Analyses op het gebied van privacy zijn onderdeel van de bovengenoemde innovatieve grensprojecten. Momenteel bevinden zowel Seamless Flow als de KTDI-pilot zich in de concept- en pilotfase, waarbij de operationele en technische aspecten getest worden met inachtneming van de relevante juridische kaders. Een besluit over de definitieve en/of structurele implementatie van beide concepten is nog niet genomen. Indien het kabinet het voornemen heeft één van deze of beide concepten in het reguliere grenstoezicht te implementeren, zal de Kamer over het voorgenomen besluit geïnformeerd worden, inclusief over de waarborgen met betrekking tot privacy.

Vraag 3

Betreft het ook de toepassing van gezichtsherkenning? Klopt het dat hiervoor databases met gedetailleerd fotografisch materiaal van elke reiziger aangelegd moeten worden? Welke plannen bestaan hiervoor? Bestaan reeds dergelijke databases of pilots daartoe? Kunt u de juridische kaders hiervoor uiteenzetten?

Voor het Seamless Flow programma is het voornemen dat een platform wordt ingericht waarin de passagiersgegevens en dus ook een gezichtsopname na uitdrukkelijke toestemming van de passagier gedurende maximaal 24 uur bewaard blijven. Voor de KTDI-pilot zal gebruik worden gemaakt van een door de KMar gevalideerde, digitale representatie van het paspoort, zoals nu gebruikt bij het grensproces binnen het reeds bestaande Privium6-proces. Deze digitale representatie van het paspoort wordt, met uitdrukkelijke toestemming van de passagier, opgeslagen in een beveiligde database die beheerd wordt door de Rijksdienst van Identiteitsgegevens (RvIG) van het Ministerie van BZK.7 Deze gegevens blijven bewaard voor de duur van de pilot. De passagier bepaalt zelfstandig of hij aan de pilot deel wil nemen en of hij zijn persoonsgegevens wil delen via de KTDI mobiele applicatie en met welke partij. Zie hiervoor ook de beantwoording van de Kamervragen over KTDI.8
Het juridisch kader wordt gevormd door Europese wet- en regelgeving, zoals de Schengengrenscode en de EES-verordening. Bij de verwerking van (biometrische) persoonsgegevens van passagiers in het kader van grenstoezicht moet ook voldaan worden aan de strikte eisen die de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) en de Uitvoeringswet AVG (UAVG) stellen. Verder worden de kaders bepaald door de bevoegdheden van de KMar zoals deze volgen uit onze nationale wet- en regelgeving, waaronder de Vreemdelingenwet 2000 en het Vreemdelingenbesluit 2000. Op basis van artikel 46 van de Vreemdelingenwet 2000 is de grenswachter (de KMar) belast met toezicht op de naleving en de uitvoering van de Schengengrenscode en de wettelijke voorschriften met betrekking tot de grensbewaking.

Vraag 4

Wat is de reden dat de KMar het idee heeft dat dit toekomstbeeld sowieso werkelijkheid zal worden? Kunt u alle communicatie tussen uw ministerie en de KMar hierover naar de Kamer sturen? Klopt het dat «de neuzen in dezelfde richting staan»? Waarom heeft u aan de KMar te kennen gegeven dit ingrijpende toekomstbeeld te ondersteunen zonder debat hierover in de Tweede Kamer?

Zie antwoord vraag 2.

Vraag 5

Wat is het beoogde doel van deze technologie?

Zie antwoord vraag 2.

Vraag 6

Welke voordelen verwacht u? Welke risico’s verwacht u? Hoe wegen de voordelen op tegen de risico’s?

Zie antwoord vraag 2.

Vraag 7

Kunt u gemaakte analyses op het gebied van privacy, eventuele Data Privacy-Impact-Assessments (DPIA’s), juridische analyses met betrekking tot het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens (EVRM) en eventuele andere privacy gerelateerde analyses naar de Kamer sturen?

Zie antwoord vraag 2.

Vraag 8

Vindt u de inzet van dergelijke ingrijpende surveillance technologie op een zeer groot deel van de bevolking wenselijk, noodzakelijk en proportioneel? Kunt u antwoord geven op elk van de drie kwalificaties?

Zoals ook hierboven beschreven heeft Nederland de ambitie om de effectiviteit en efficiëntie van het grensbeheer te vergroten, dat ten goede komt aan het reisgemak van de reizigers met een laag risico, illegale migratie tegengaat en bijdraagt aan de veiligheid in Nederland en het Schengengebied. Vanuit dit oogpunt is het wenselijk te bezien op welke wijze technologie hieraan kan bijdragen. Uiteraard, mede bezien vanuit proportionaliteit, dient dit uitsluitend op een veilige manier te gebeuren in lijn met nationale en Europese wet- en regelgeving, en mag dit niet ten koste gaan van bijvoorbeeld cybersecurity en de privacy van burgers.

Vraag 9

Kunt u een overzicht geven van alle innovatieprojecten, pilots, of andere initiatieven van alle opsporingsdiensten die voorzien in de toepassing van gezichtsherkenning, sensortechnologie, (big) data-analyses en andere ingrijpende digitale surveillance technologie?

De Kamer is met de brief van de Minister van Justitie en Veiligheid van 20 november 2019 geïnformeerd over de toepassing van gezichtsherkenningstechnologie in het kader van de opsporing door de politie.9 In het kader van de grenscontroles van personen aan de Nederlandse buitengrens wordt bij gebruik van de automatische grenspassage (e-gates) de gezichtsopname gemaakt en vindt verificatie plaats met de gezichtsopname op de chip van het reisdocument. Met de implementatie van het Europees in- en uitreissysteem (EES) aan de buitengrenzen van de Schengenlidstaten wordt het mogelijk dat de gezichtsopname van derdelanders in het grenscontroleproces worden vastgelegd en opgeslagen ter verificatie van de identiteit van de betrokken derdelander.
Ter ondersteuning van de ambitie van de KMar om informatie gestuurd optreden te vergroten zijn de afgelopen jaren enkele kleinschalige plannen uitgewerkt waarbij gebruik zou worden gemaakt van gezichtsherkenning. In een project (proeftuin Camera en Sensoren) is daadwerkelijk gewerkt met vrijwilligers als proefpersoon, maar dit project is in een oriënterende fase gestopt.
De Minister voor Rechtsbescherming heeft de Kamer toegezegd na te gaan of er een jaarlijks overzicht kan worden gegeven van de lopende initiatieven op het gebied van nieuwe surveillancetechnieken en de Kamer daarover voor deze zomer te informeren.10 Inmiddels is duidelijk dat deze inventarisatie meer tijd vergt en is aangegeven dat de Kamer dit najaar hierover zal worden geïnformeerd.

Vraag 10

Hoe verloopt de controle van dergelijke projecten en de uiteindelijke toepassing van dergelijke technologie? Meer specifiek, hoe worden algoritmes gecontroleerd op goede werking en eventuele vooringenomenheden?

Voor het antwoord op deze vraag verwijs ik u graag naar de brief van de Minister van Justitie en Veiligheid van 20 november 2019 over waarborgen en kaders bij het gebruik van gezichtsherkenningstechnologie.11
Daarnaast verwijs ik u naar de brief van de Minister voor Rechtsbescherming van 8 oktober 2019, waarbij richtlijnen voor het toepassen van algoritmes door overheden met uw Kamer zijn gedeeld.12 Voor de stand van zaken met betrekking tot de doorontwikkeling van de richtlijnen die op dit moment gaande is, zie de brief van de Minister voor Rechtsbescherming van 20 april 2020 over de Initiatiefnota «Menselijke grip op algoritmen» en het onderzoek »Toezicht op gebruik van algoritmen door de overheid, in het bijzonder Bijlage 2 bij deze brief alsmede de Antwoorden van de Minister voor Rechtsbescherming van 20 mei 2020 op vragen van de vaste commissie voor Justitie en Veiligheid.13

Vraag 1

Heeft u kennisgenomen van het bericht «Huawei alsnog weg uit Brits 5G»?1

Ja.

Vraag 2

Deelt u de mening dat de Britse inlichtingendiensten een bijzondere kennispositie over Huawei op hebben kunnen bouwen de afgelopen jaren vanwege hun nauwe samenwerking met het bedrijf in de Huawei Cyber Security Evaluation Centre (HCSEC), dat in 2010 is opgezet?

Het VK doet al sinds 2010 onderzoek naar de kwaliteit van de producten van Huawei in het Huawei Cyber Security Evaluation Centre. Over deze onderzoeken brengt het VK geregeld openbare rapporten naar buiten. Over de kennispositie van inlichtingendiensten worden in het openbaar geen uitspraken gedaan.

Vraag 3

Wat is uw reactie op de recente verandering van het Britse beleid ten aanzien van het gebruik van Huawei apparatuur in het Britse 5G-netwerk?

Ik volg de ontwikkelingen in het beleid ten aanzien van het 5G-netwerk in het Verenigd Koninkrijk op de voet, inclusief de overwegingen om Huawei volledig uit te sluiten van het Britse 5G-netwerk.
Ik wil benadrukken dat Nederland een eigenstandige afweging maakt met betrekking tot de veiligheid en integriteit van de telecomnetwerken. Eén van de maatregelen die het kabinet heeft genomen naar aanleiding van deze risicoanalyse is het inrichten van een structureel proces waar nieuwe informatie over dreiging en technologie wordt beoordeeld door overheid en de telecomsector.2 Indien nodig worden op basis hiervan aanvullende maatregelen genomen. Op deze manier worden de telecomnetwerken ook in de toekomst beschermd tegen dreigingen. Binnen dit structurele proces worden alle relevante ontwikkelingen rondom de telecomnetwerken meegenomen.

Vraag 4

Wat is uw reactie op de stelling van de Britse Minister van Digitalisering Oliver Dowden, dat de Amerikaanse sancties Huawei dwingen om uit te wijken naar Aziatische toeleveranciers en op zijn uitspraak geen vertrouwen te hebben in die alternatieven? Heeft u dat vertrouwen wel? Zo ja, op welke basis? Zo nee, wat betekent dat voor het Nederlandse beleid ten aanzien van het gebruik van Huawei-apparatuur in het 5G-netwerk?

Zie antwoord vraag 3.

Vraag 5

Kunt u een overzicht geven van alle Amerikaanse sancties die zijn ingesteld tegen Huawei sinds begin 2019? Welke effecten hebben die maatregelen nu al op de bedrijfsvoering en welke effecten zijn te verwachten voor de toekomst?

Voor zover bekend wordt Huawei geraakt door de volgende sinds begin 2019 afgekondigde sancties en andersoortige beperkende maatregelen:
Mei 2019 – plaatsing Huawei op de zgn. Entity List: deze lijst wordt door de VS gebruikt om export naar op de lijst geplaatste entiteiten en individuen onder controle te brengen en de facto te blokkeren tenzij een licentie wordt verleend door de VS. Er geldt momenteel alleen nog een tijdelijke licentie uitzondering voor beperkt typen transacties aan Huawei gericht op onderzoek en het verantwoord ontsluiten van cybersecurity kwetsbaarheden.
Mei en augustus 2020 – Amendementen op de Foreign-Produced Direct Product Rule. Deze regel beschrijft een breed spectrum aan transacties die de VS onder controle brengt met het doel Huawei de mogelijkheid te ontzeggen gebruik te maken van high-end chip sets die zijn ontwikkeld dan wel geproduceerd m.b.v. Amerikaanse technologie of software. Vanaf 15 september a.s. treedt de regel in werking waarna organisaties en bedrijven die transacties aangaan die (in)direct in verband staan met Huawei, verplicht worden een licentie aan te vragen bij het Commerce Department.
Juli 2020 – Visa Restrictions on Certain Employees of Chinese Technology Companies that Abuse Human Rights. Het gaat hier om visabeperkingen voor specifieke werknemers van een aantal Chinese technologiebedrijven waaronder Huawei.
De mobiele netwerkaanbieders geven aan dat de maatregelen vooralsnog een beperkte invloed op de bedrijfsvoering hebben en dat zij maatregelen nemen om de impact te minimaliseren.

Vraag 6

Heeft u de Taskforce Economische Veiligheid gevraagd om de nationale risicoanalyse 5G te actualiseren naar aanleiding van de recente ontwikkelingen in de wereldwijde technologiemarkt, zoals de Amerikaanse sancties tegen Huawei en andere Chinese bedrijven? Zo nee, bent u bereid om dat alsnog te doen?

De huidige internationale ontwikkelingen worden scherp in de gaten gehouden en gemonitord op de eventuele effecten voor de sector. Zoals aangegeven bij antwoord 4 is één van de maatregelen die het kabinet heeft genomen het inrichten van een structureel proces. Daarbij vindt continue beoordeling plaats van ontwikkelingen in dreiging en technologie. Hierbij wordt het effect op de weerbaarheid van de telecomnetwerken in kaart gebracht. Dit kan aanleiding zijn voor het nemen van aanvullende beveiligingsmaatregelen.
Geopolitieke en technologische ontwikkelingen worden hierin, net als alle andere ontwikkelingen, meegenomen.

Vraag 7

Heeft u ten aanzien van andere EU-lidstaten aanwijzingen ontvangen over een mogelijke herziening in de besluitvorming over samenwerking met Huawei in de uitrol van het 5G-netwerk? Kunt u daarbij toelichten hoe deze discussie in de EU en de NAVO verloopt en of er eventuele gevolgen zijn verbonden aan het besluit van het Verenigd Koninkrijk voor wat betreft de onderlinge samenwerking op het gebied van inlichtingen en veiligheid?

Net als Nederland volgen de andere EU-lidstaten de recente ontwikkelingen in de wereldwijde technologiemarkt, zoals de Amerikaanse sancties tegen Huawei en andere Chinese bedrijven. We hebben geen aanwijzingen ontvangen over een mogelijke herziening in de besluitvorming over samenwerking met Huawei in de uitrol van het 5G-netwerk in andere EU-lidstaten. De EU heeft in januari van dit jaar de EU 5G Toolbox aangenomen om te zorgen voor een veilige uitrol van het 5G netwerk.3 De discussie in EU verband vindt plaats in de het periodiek overleg dat plaats vindt in het kader van de Network and Information Security Directive.
Ook de NAVO heeft aandacht voor de veiligheid van telecommunicatienetwerken, waaronder 5G.4 De verantwoordelijkheid ligt bij de individuele landen.
Over de aard en de inhoud van contacten met andere inlichtingendiensten kunnen in de openbaarheid geen mededelingen worden gedaan.

Vraag 8

Wanneer verwacht u de ministeriële regelingen af te kondigen om nader invulling te geven aan het «Besluit veiligheid en integriteit telecommunicatie» van 5 december 2019? Op welke basis wordt besloten welke leveranciers gelden als vertrouwde leveranciers?

Er wordt momenteel een concept ministeriële regeling opgesteld waarin de technische en organisatorische beveiligingsmaatregelen worden opgenomen. Deze zal vervolgens worden geconsulteerd. Daarna zal de conceptregeling moeten worden genotificeerd bij de Europese Commissie. Na afloop van deze notificatieprocedure zal de regeling worden vastgesteld en worden gepubliceerd. Dit zal naar verwachting begin 2021 geschieden.
Op grond van het Besluit veiligheid en integriteit telecommunicatie is de Minister van Economische zaken, in overleg met de Minister van Justitie en Veiligheid bevoegd, een aanbieder van een openbaar elektronisch communicatienetwerk of -dienst een verplichting op te leggen om in de daarbij aangewezen onderdelen van diens netwerk of bijbehorende faciliteiten, uitsluitend gebruik te maken van producten of diensten van anderen dan de daarbij door de Minister genoemde partij.
Dit kan alleen indien dat noodzakelijk is om risico’s voor de veiligheid en integriteit van diens netwerk of dienst die de nationale veiligheid of de openbare orde raken te beheersen. De criteria hiervoor staan opgenomen in de AMvB.5 Er wordt op basis hiervan bepaald of er niet-vertrouwde leveranciers zijn. Het proces is niet gericht op het selecteren van vertrouwde leveranciers.

Vraag 9

Vormen de recente ontwikkelingen met betrekking tot Hong Kong en deNational Security Law, die via Artikel 38 ook een extraterritoriale component heeft, reden om het vertrouwen in Chinese bedrijven met nauwe banden met de Chinese overheid te herzien?

Er is niet een direct verband tussen de invoering van de Nationale Veiligheidswet in Hongkong en het vertrouwen in Chinese bedrijven met nauwe banden met de Chinese overheid.

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «Cyberbeveiliger Fox-IT schorst drie directieleden»?1

Ja.

Vraag 2

Kunt u nader ingaan op de situatie bij Fox-IT en de mogelijke gevolgen voor de dienstverlening aan de overheid op het gebied van cyberveiligheid en de versleuteling van staatsgeheimen?

De samenwerking tussen de overheid en Fox-IT is vooralsnog onveranderd, wel houden wij de situatie nauwlettend in de gaten. Er is regulier en goed contact tussen Fox-IT, Fox Crypto BV en de relevante overheidsonderdelen.
Toen Fox-IT in 2015 werd overgenomen door de Britse NCC-Group zijn er speciale afspraken gemaakt zodat de specialistische dienstverlening van Fox-IT voor de Nederlandse overheid niet in gevaar zou komen. Hierover is uw Kamer meermaals geïnformeerd2 Deze afspraken berusten op een aantal voorwaarden zoals het onderbrengen van alle crypto-gerelateerde opdrachten bij een apart bedrijfsonderdeel Fox Crypto BV en het scheiden van ICT-systemen van Fox Crypto BV en de andere onderdelen van Fox-IT. Zolang aan deze voorwaarden wordt voldaan, zien wij geen reden dat de versleuteling van staatsgeheimen, gebruikmakend van de producten van Fox Crypto, in gevaar komt.
Fox Crypto BV, waarbinnen beveiligingsproducten voor staatsgeheime informatie worden ontwikkeld, is een in Nederland ingeschreven BV. Voor zowel personen, materieel, informatie als de fysieke locatie is het VIRBI 2013 (Besluit Voorschrift Informatiebeveiliging Rijksdienst Bijzondere Informatie) onverkort van toepassing.

Vraag 3

Deelt u de mening dat met name de cryptografische afdeling van Fox-IT van essentieel belang is voor de Nederlandse overheid?

Ja, het is essentieel dat de overheid toegang heeft tot hoogwaardige
cryptologische toepassingen. Fox Crypto BV. levert dergelijke toepassingen en is daarmee een belangrijke partner van en voor de rijksoverheid.

Vraag 4

Ziet u risico’s in de ontstane situatie bij Fox-IT voor de doorgang van dergelijke cruciale diensten aan de overheid? Zo ja, welke stappen neemt u deze risico’s te ondervangen?

Het is essentieel dat de overheid toegang heeft en blijft houden tot hoogwaardige cryptologische toepassingen. Het vervaardigen van dergelijke producten vindt plaats in een uiterst kleine markt, met een beperkt aantal afnemers. De hiervoor benodigde kennis en techniek is slechts bij enkele gespecialiseerde bedrijven aanwezig. Vanuit de rijksoverheid wordt gewerkt aan de Nationale Cryptostrategie. Het uitvoeren daarvan moet dit risico verkleinen.

Vraag 1

Bent u bekend met het jaarrapport van de Internet Watch Foundation (IWF)?1

Ja.

Vraag 2

Deelt u de conclusie van de IWF dat 71% van de wereldwijde kinderpornografische afbeeldingen in Nederland worden gehost? Zo ja, hoe komt het dat dit percentage zo sterk is gestegen het afgelopen jaar?

Nee, IWF concludeert dat 71% van het door hun gevonden kinderpornografisch materiaal wordt gehost in Nederland. Dit percentage wordt beïnvloed door meldingen die ze van burgers ontvangen, eigen zoekgedrag en (instellingen van) crawlers. De cijfers kunnen niet één op één worden door vertaald naar een mondiaal beeld.
De cijfers van IWF geven een slecht en zorgelijk beeld van Nederland op het gebied van het hosten van kinderpornografisch materiaal. Ik deel het beeld dat Nederland geen klein land is wat betreft de hosting van kinderpornografische afbeeldingen. Eén van de redenen is onze grote en aantrekkelijke hostingmarkt, met het snelle internetnetwerk, de aanwezigheid van internetknooppunten en een relatief lage prijsstelling. Het Ministerie van Justitie en Veiligheid, het Expertisebureau Online kinderporno (EOKM), de hosting sector en andere partijen werken in publiek-privaat verband samen om de hosting van kinderpornografische afbeeldingen in Nederland te verminderen.

Vraag 3

In hoeverre werkt Nederland samen met de IWF bij het tegengaan van hosten van kinderporno?

Het IWF is de Britse tegenhanger van het Nederlandse Meldpunt Kinderporno van het Expertisecentrum Online Kindermisbruik (EOKM). Beiden zijn aangesloten bij koepelorganisatie INHOPE, dat meldpunten wereldwijd onderling verbindt. Het Ministerie van Justitie en Veiligheid heeft ambtelijk contact gehad met managers van IWF om, onder andere, meer achtergrondinformatie te verkrijgen bij de aantallen die IWF jaarlijks publiceert en bij haar werkwijze. Verder werkt het Ministerie van JenV nauw samen met het EOKM, dat hiervoor ook wordt gesubsidieerd. Onderdeel van de uitvoerende taken van het EOKM is de samenwerking met buitenlandse meldpunten, via INHOPE en rechtstreeks. Het gaat dan niet alleen om het doorgeven van meldingen voor verwijderverzoeken, maar ook om ontwikkelingen, instrumenten en het uitwisselen van best practices.

Vraag 4

Welke maatregelen heeft u getroffen om de identiteit van de makers van deze abeeldingen te achterhalen, alsmede het land van herkomst?

Meldingen waarvan het IWF ziet dat ze in Nederland worden gehost, worden doorgezet naar het Nederlandse Meldpunt Kinderporno (onderdeel van het Expertisecentrum Online Seksueel Kindermisbruik). Daarnaast ontvangt het Meldpunt meldingen van vele andere organisaties, bedrijven en burgers. Het Meldpunt beoordeelt of de content daadwerkelijk kinderporno is of niet. Wanneer het kinderporno betreft wordt vervolgens bepaald of het om oud of nieuw kinderpornografisch materiaal gaat.
Bij nieuw materiaal geeft het Meldpunt dat direct door aan de politie. Achter nieuw materiaal kan een situatie van actueel seksueel kindermisbruik schuilgaan en is een strafrechtelijk onderzoek naar de identiteit van makers en slachtoffers geboden. Het Openbaar Ministerie bepaalt of opsporing en vervolging opportuun is. Het opsporen van misbruikers en vervaardigers van seksueel beeldmateriaal en het uit de misbruik situatie ontzetten van slachtoffers heeft prioriteit. Dit is tevens neergelegd in de in de Veiligheidsagenda gemaakte afspraken over de aanpak van online seksueel misbruik.
De maatregelen waar u naar vraagt worden binnen dit strafrechtelijke kader ingezet. Denk hierbij aan specialistisch recherchewerk van de Teams ter Bestrijding van Kinderporno en Kindersekstoerisme gericht op de identificatie en lokalisatie van slachtoffers en verdachten. Over de prestaties van politie en Openbaar Ministerie heb ik u op 30 april jl. een brief gestuurd.2
Wanneer het Meldpunt oud kinderpornografisch materiaal aantreft, zet het een Notice and Takedown procedure in gang om dit te verwijderen van Internet. Bedrijven achter websites of hosters krijgen daartoe een verwijderverzoek.
Het hier beschreven proces zorgt ervoor dat meldingen op de goede plaats terecht komen, zodat de opvolging in de juiste volgorde kan plaatsvinden: opsporen én schonen. De samenwerking tussen Meldpunt en politie verloopt goed.

Vraag 5

Vindt er reeds overleg plaats in EU-verband om gezamenlijk op te treden tegen webhosters die onvoldoende doen om kinderporno te verwijderen? Zo nee, bent u bereid afspraken te maken met EU-collega’s om dit aan te pakken?

In EU-verband vindt er regelmatig gezamenlijk overleg plaats in de strijd tegen online seksueel kindermisbruik.
Op 8 oktober 2019 zijn Raadsconclusies aangenomen die expliciet aandacht hebben voor de aanpak van online seksueel kindermisbruik. Het voorzitterschap geeft navolging aan de Raadsconclusies door de nationale prioriteiten en de prioriteiten binnen de EU te identificeren. Het voorzitterschap zal de Commissie verzoeken een actieplan op EU-niveau op te stellen ter ondersteuning van de lidstaten bij de uitvoering van de Raadsconclusies op nationaal niveau. De strijd tegen online seksueel kindermisbruik is een internationale uitdaging, waarbij samenwerking tussen landen noodzakelijk is. Nederland ondersteunt daarom de oproep aan lidstaten om verder in te zetten op het verstevigen van de internationale samenwerking in het kader van de bestrijding van online seksueel kindermisbruik.
Nederland levert input aan de hand van de uitgangspunten van mijn nationale programma aanpak kinderporno. Nederland pleit ervoor dat elke lidstaat een nationaal Meldpunt opricht die notificaties van online seksueel kindermisbruik naar bedrijven stuurt met het verzoek om verwijdering van het materiaal. Na het versturen van een notificatie naar een bedrijf moet worden gecontroleerd of de inhoud al dan niet binnen een korte termijn wordt verwijderd. Daarom pleit Nederland voor het gebruik van een monitor. Een monitor kan de notificatie volgen om te controleren of de bedrijven het materiaal wel of niet actief verwijderen of niet op tijd verwijderen. Het inzicht van een monitor dwingt tot een dialoog met het bedrijfsleven over overheidsactiviteiten.
Op 9 juni jl. heb ik deelgenomen aan een webinar van het Europees parlement over de bestrijding van seksueel kindermisbruik. In mijn toespraak heb ik de Nederlandse publiek-private samenwerking voor een schoon en veilig internet toegelicht en heb ik het belang benadrukt om onze krachten in de EU te bundelen in de strijd tegen online seksueel kindermisbruik.

Vraag 6

Deelt u de opvatting dat bedrijven die willens en wetens onvoldoende investeren in maatregelen om systematisch te controleren of zij onbedoeld digitale ruimte verhuren waar zich kinderporno bevindt daarvan de gevolgen moeten ondervinden?

Ja, ik vind dat er consequenties moeten zijn voor de niet-meewerkende of lakse bedrijven. Van alle bedrijven verwacht ik dat ze kinderporno, na een melding daarover, direct van hun servers verwijderen. Slordig of niet reageren mag geen optie meer zijn. Tegen bedrijven die (ongewild) kinderporno op hun servers hebben staan en nalaten dit accuraat te verwijderen, wil ik in de toekomst middels een bestuursrechtelijk instrumentarium gaan optreden. Dit moet ervoor zorgen dat de hosters die niet meedoen aan de zelfregulering, gedwongen worden om kinderpornografisch materiaal alsnog tijdig te verwijderen. Een wetgevingstraject voor bestuursrechtelijke handhaving heb ik daarvoor in voorbereiding genomen.3 Daarnaast moeten hosters ook maatregelen gaan implementeren om het hosten van kinderpornografisch materiaal waar mogelijk te voorkomen.

Vraag 7

Bent u bereid voor de zomer de namen bekend te maken van webhosters die niet of onvoldoende doen tegen het weren van kinderporno? Zo nee, waarom niet?

Nee, de bekendmaking van de namen van webhosters zal naar verwachting snel na de zomer plaatsvinden. De monitor van de TU Delft zal de aankomende maanden verder worden uitgebreid om te kunnen meten hoe lang hosters na het ontvangen van een melding van het EOKM erover doen om content te verwijderen. Wanneer de TU Delft haar complete meting in een rapport heeft opgeleverd, ben ik voornemens deze aan de Tweede Kamer te zenden en daarmee namen en prestaties van bedrijven transparant te maken.

Vraag 8

Kunt u bij het aanschrijven van deze webhosters concrete eisen stellen en sancties benoemen wanneer zij niet aantonen alles te doen om webhosting van kinderporno tegen te gaan?

Bij het aanschrijven van de webhosters worden bedrijven aangesproken op hun verantwoordelijkheid voor een schoon internet vrij van kinderporno. Hierbij worden voorbeelden van maatregelen aangedragen om kinderporno op hun servers tegen te gaan. Als voorbeeld van een preventieve maatregel wordt verwezen naar de ontwikkelde HashCheckService. Voor repressieve maatregelen wordt verwezen naar de «Gedragscode Notice and Takedown» die door de hostersbranche is opgesteld. Daarin staat opgenomen dat deelnemers zich moeten houden aan de 24-uursnorm om kinderpornografisch materiaal te verwijderen nadat zij een melding van hebben ontvangen.
In de brief wordt benadrukt dat de metingen van de monitor blijven plaatsvinden en verder wordt uitgebouwd. De TU Delft gaat de monitor uitbreiden met het inzichtelijk maken hoe vaak hostingproviders de genoemde 24-uurs-verwijderingsnorm halen. Deze resultaten gaan op termijn ook meewegen in de ranglijst. Daarnaast wordt vermeld dat de rapportage van de TU Delft in de toekomst aan de Tweede Kamer worden aangeboden. Daarmee worden namen en prestaties van bedrijven in het kader van de bestrijding van kinderpornografisch materiaal openbaar.

Vraag 9

Welke bestuursrechtelijke bevoegdheden en sancties gebruikt u op dit moment om deze webhosters aan te pakken?

Zie antwoord vraag 10.

Vraag 10

Bent u bereid de aangekondigde «notice and takedown» procedure voor de zomer in te voeren zodat bestuurlijke boetes en dwangsommen nog dit jaar kunnen worden opgelegd? Zo nee, waarom niet?

Er zijn op dit moment geen bestuursrechtelijke bevoegdheden specifiek gericht op webhosters die online kinderpornografisch materiaal hebben opgeslagen. In mijn brief van 3 juli 2019 heb ik de contouren geschetst van een bestuursrechtelijke aanpak van online seksueel kindermisbruik.4 Het in die brief aangekondigde wetsvoorstel schept een bestuursrechtelijk instrumentarium, specifiek gericht op de aanpak van online kinderpornografisch materiaal. Een dergelijk omvangrijk wetstraject verdient een zorgvuldige uitwerking en voorbereiding. Het is daarom niet mogelijk dit wetsvoorstel nog voor de zomer in werking te laten treden.

Vraag 11

Welke civielrechtelijke mogelijkheden zijn er om deze webhosters aan te pakken?

En zijn geen civielrechtelijke mogelijkheden specifiek gericht op het aanpakken van webhosters. Slachtoffers kunnen (groepsgewijs) een civielrechtelijke zaak aanspannen, maar of dit kansrijk is is van veel aspecten afhankelijk. In de aanpak van deze webhosters gaat mijn voorkeur uit naar een combinatie van zelfregulering, bestuursrechtelijke handhaving en, als sluitstuk, een strafrechtelijke aanpak. Het is de rol van de overheid om online seksueel kindermisbruik aan te pakken, in alle facetten waar dit speelt, op een actieve manier. Hier ligt een maatschappelijke verantwoordelijkheid. Het is simpelweg niet passend om de bestrijding van online seksueel kindermisbruik te laten afhangen van slachtoffers die al genoeg te verduren hebben en hebben gehad.

Vraag 12

Kan de monitor die is ontwikkeld door de TU Delft met urgentie worden doorontwikkeld en verder worden geïmplementeerd?

Zoals ik in de Kamerbrief van 30 april jl. heb aangegeven zijn de eerste resultaten van de monitor van de TU Delft bekend. De hostingbedrijven die in deze rapportage van de TU Delft voorkomen zijn in mei hiervan op de hoogte gesteld. Na deze eerste ronde is het voornemen om de periodieke rapportages van TU Delft monitor met daarin een ranking en presentaties van bedrijven openbaar te maken. De implementatie van de monitor is dan compleet.
De TU Delft is druk bezig met het door ontwikkelen van de monitor. Het gaat hierbij om het automatiseren van de monitor, waardoor de monitor in gebruiksgemak vooruit gaat en het kunnen meten van de uptime. De werkzaamheden van de TU Delft zijn in volle gang.

Vraag 13

Welke instrumenten worden gebruikt om de effectiviteit van de monitor te meten?

De effectiviteit van de monitor in de strijd tegen kinderporno wordt gemeten aan de hand van het totaal aantal meldingen door het Meldpunt kinderporno en het aantal meldingen per hosters. Als er een duidelijke daling is van het aantal meldingen van kinderporno dan zou de monitor effectief kunnen worden genoemd.
Dit effect zal echter pas op de langere termijn zichtbaar worden. De TU Delft monitor is één van meerdere maatregelen. Het is daarom niet mogelijk om een tendens in het aantal meldingen van kinderporno toe te schrijven aan de effectiviteit van enkel de monitor. De gewenste effectiviteit van de monitor op korte termijn is dat bedrijven zich actief gaan inzetten om kinderpornografisch materiaal op hun servers te voorkomen en actief te verwijderen.

Vraag 1

Hebt u kennisgenomen van het rapport van de Algemene Rekenkamer van 20 april 2020 «Digitalisering aan de grens; Cybersecurity van het grenstoezicht door de Koninklijke Marechaussee op Schiphol»?1

Ja.

Vraag 2

Kunt u een korte schets geven van de drie IT-systemen die onderwerp van onderzoek van de Algemene Rekenkamer waren? Kunt u daarbij aangeven met wat voor soort informatie, op welke wijze en door wie deze IT-systemen gevoed worden, maar ook wat voor soort informatie en ten behoeve van wie deze IT-systemen data opleveren? Wilt u bij de beantwoording van deze vraag ook duiden onder welk privacyregime (Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) of Wet politiegegevens (Wpg)) deze gegevens verwerkt worden?

De Algemene Rekenkamer heeft onderzoek gedaan naar drie systemen.
Ten eerste het systeem voor pre-assessment van personen op vluchten van buiten het Schengengebied. Persoonsgegevens van de passagiers en bemanningsleden worden door luchtvaartmaatschappijen aangeleverd en in het systeem vergeleken met politieregisters en profielen. Als het systeem aangeeft dat sprake is van een positieve vergelijking, wordt deze handmatig gevalideerd. De gegevensverwerkingen van passagiers binnen dit systeem vallen in beginsel onder de AVG. Bij een verdenking van een strafbaar feit, komen diens persoonsgegevens te vallen onder de Wpg. De gegevens uit de politieregisters vallen standaard onder de Wpg.
Ten tweede het systeem voor controle van reisdocumenten. Dit systeem wordt in de manuele balies gebruikt en daarbij worden de politieregisters geautomatiseerd geraadpleegd. Met een sensor worden uit het reisdocument van de reiziger persoonsgegevens verzameld. Naam, geboortedatum en documentnummer worden vervolgens door het systeem getoetst aan de politieregisters. Daarnaast vindt een echtheidscontrole van het reisdocument plaats, waarbij het systeem de handmatige controle door de KMar-medewerker ondersteunt door ook (bij de meeste, modernere reisdocumenten) de elektronische chip van het document te controleren. De gegevens vallen in beginsel onder de AVG, totdat een verdenking van een strafbaar feit ontstaat of wordt geconstateerd. Dan is de Wpg van toepassing. De gegevens uit de politieregisters vallen standaard onder de Wpg.
Ten derde het selfservicesysteem voor grenscontroles in de e-gates van Schiphol. Hiermee worden grenscontroles automatisch uitgevoerd in plaats van handmatig. Het systeem kan niet automatisch een negatieve beslissing nemen. Het systeem beslist positief of verwijst door naar de grenswachters van de KMar. In dit systeem is sprake van verwerking van nagenoeg dezelfde persoonsgegevens als bij de echtheidscontrole. Tevens wordt een live foto van de reiziger geverifieerd met de foto in het aangeboden paspoort. Het systeem kent een automatische koppeling met dezelfde politieregisters als de andere systemen. Ook hier is de AVG van toepassing op de verwerkingen van persoonsgegevens, met uitzondering van de gegevens uit de politieregisters en de gevallen waarin uit die registers een hit volgt.

Vraag 3

Kunt u aangeven wie eigenaar is van de data die worden verzameld via de IT-systemen die gebruikt worden voor grenstoezicht? Is dat in het geval van het selfservicesysteem de eigenaar, te weten Schiphol N.V.? Wat is in dat verband de reden dat het eigenaarschap van het selfservicesysteem wordt overgedragen aan Schiphol N.V.?

Voor verwerkingen in het kader van de uitoefening van de publiekrechtelijke taak van de Koninklijke Marechaussee is de Minister van Defensie de verwerkingsverantwoordelijke, zoals bepaald in artikel 4 lid 7 AVG. Dit geldt ook voor de persoonsgegevens verwerkt in de systemen voor grenstoezicht. In de Regeling AVG Defensie (art 1.3) is de Commandant van de Koninklijke Marechaussee aangewezen als AVG-beheerder; de AVG-beheerder is het diensthoofd dat namens de Minister belast is met de zorg voor de naleving van de AVG en de wet ten aanzien van verwerkingen die gevoerd worden binnen het dienstonderdeel.
Het Ministerie van Justitie en Veiligheid is momenteel eigenaar van het selfservicesysteem. In het najaar van 2020 is besluitvorming voorzien of het eigenaarschap van de selfservicesysteem wordt overgedragen. Zoals aangegeven in de beantwoording van vragen van de leden Bosman en Yeşilgöz-Zegerius, wordt de Tweede Kamer geïnformeerd over de redenen en de voorwaarden voor de veiligheid waaronder dit gebeurt indien besloten wordt tot overdracht van het eigenaarschap aan Schiphol. Ook indien het eigenaarschap van het selfservicesysteem wordt overgedragen, blijft de verwerkingsverantwoordelijkheid van de data overigens bij de Minister van Defensie. Ook verandert een overdracht niets aan de bestaande wettelijke verantwoordelijkheden inzake de uitvoering van het grenstoezicht.

Vraag 4

Acht u het wenselijk dat er geen wettelijke beperkingen gelden voor het overdragen van IT-eigenaarschap bij vitale overheidstaken, zoals grenstoezicht, aan partijen met commerciële belangen?

Zo’n 80% van de Nederlandse vitale processen is in handen van private partijen. In het algemeen geldt dat vitale aanbieders verantwoordelijk zijn voor de continuïteit en weerbaarheid van vitale processen. Daarbij hoort het verkrijgen van inzicht in dreigingen, kwetsbaarheden en risico’s en het ontwikkelen en onderhouden van capaciteiten waarmee de weerbaarheid van vitale processen wordt verhoogd en geborgd.2 Ook bij het overdragen van eigenaarschap is het de verantwoordelijkheid van de vitale aanbieder om de risico’s voor de nationale veiligheid in kaart te brengen en te mitigeren. Door middel van toezicht wordt gecontroleerd of vitale aanbieders hiertoe de juiste maatregelen nemen.
Het kabinet is waakzaam op de aantasting van continuïteit van dienstverlening van vitale diensten en processen. De Minister van Justitie en Veiligheid heeft uw Kamer reeds geïnformeerd over de aanvullende maatregelen die het kabinet hiertoe neemt, zoals maatregelen ter bescherming van nationale veiligheid bij inkoop en aanbesteding en bij overnames en investeringen.3 Daarnaast bekijkt het kabinet hoe huidige wet- en regelgeving ter bescherming van nationale veiligheidsrisico’s bij private ondernemingen beter benut en aangescherpt kan worden.4

Vraag 5

Op welke wijze is het proces van implementatie van het nieuwe selfservicesysteem ingericht zodat er voldoende waarborgen bestaan dat commerciële belangen niet zomaar de overhand krijgen boven de veiligheid van een dergelijk systeem?

Zie antwoord vraag 3.

Vraag 6

Welke gegevensverwerking is toegestaan ten aanzien van de verzamelde gegevens via het grenstoezicht? Mogen verzamelde gegevens ook privaat en/of commercieel gebruikt worden?

De via het grenstoezicht verkregen persoonsgegevens worden onder de AVG slechts verwerkt ten behoeve van een deugdelijke uitvoering van het grenstoezicht. Wanneer bij grenstoezicht sprake is van een positieve vergelijking uit de politieregisters, kunnen politiegegevens onder de voorwaarden van de Wpg worden verstrekt aan de in die wet aangewezen (publiekrechtelijke) partijen. Commercieel en/of privaat gebruik van de persoonsgegevens is niet toegestaan.

Vraag 7

Worden passagiersgegevens (PNR-gegevens) gebruikt voor het uitvoeren van het grenstoezicht? Mogen deze gegevens verwerkt worden door partijen met een commercieel belang in het kader van het uitvoeren van grenstoezicht?

PNR-gegevens worden verwerkt door de Passagiersinformatie-eenheid Nederland (Pi-NL), ten behoeve van het voorkomen, opsporen, onderzoeken en vervolgen van terroristische misdrijven en ernstige criminaliteit, op grond van de PNR-wet. De Pi-NL valt onder de verantwoordelijkheid van de Minister van Justitie en Veiligheid en is ondergebracht bij de Koninklijke Marechaussee. Pi-NL kan aan bevoegde instanties op hun verzoek PNR-gegevens verstrekken, niet aan commerciële partijen.
PNR-gegevens van luchtvaartpassagiers worden tevens gebruikt door de Douane ten behoeve van de controles in het kader van douanetoezicht op de door deze passagiers meegevoerde goederen, op grond van het Douanewetboek van de Unie en de Algemene Douanewet. De Douane valt onder de verantwoordelijkheid van het Ministerie van Financiën.

Vraag 8

Wie ziet er toe op de goedkeuringsprocedure voor het IT-systeem voor de selfservice op Schiphol? Wat is de reden dat het Defensiebeveiligingsbeleid niet is doorlopen bij de goedkeuringsprocedure?

Nadat twee keer een tijdelijke goedkeuring voor het selfservicesysteem is gegeven, is gekozen om in het vervolg slechts goedkeuring te geven wanneer de doorontwikkeling van de software gereed is. Dan kan een definitieve goedkeuring gegeven worden.
Deze doorontwikkeling duurt langer dan voorzien. De goedkeuringsprocedure voor het selfservicesysteem is echter reeds gestart. De ministeries van Defensie, Justitie en Veiligheid en Schiphol NV hebben gezamenlijk de te treffen maatregelen geïdentificeerd en werken momenteel aan de implementatie van deze maatregelen. Dit gebeurt conform het Defensieveiligheidsbeleid. Het streven is om alle voor goedkeuring noodzakelijke maatregelen dit jaar te implementeren. Momenteel houdt het Ministerie van Justitie en Veiligheid toezicht op het doorlopen van de goedkeuringsprocedure.
Conform de informatiebeveiligingsrichtlijnen van de rijksoverheid zijn verschillende maatregelen genomen ten behoeve van de veiligheid. Het gaat bijvoorbeeld om de fysieke beveiliging, maar ook het opzetten van een firewall. Er kunnen altijd kwetsbaarheden zijn die nog niet bekend zijn. Er worden echter continu verbeteringen doorgevoerd om de beveiliging te versterken.
Voor het systeem voor de pre-assessment, waar u ook om vraagt, is een goedkeuring voor ingebruikname afgegeven.

Vraag 9

Kunt u aangeven of van het selfservicesysteem en het IT-systeem voor de pre-assessment de veiligheid gegarandeerd kan worden nu niet de gehele goedkeuringsprocedure is doorlopen?

Zie antwoord vraag 8.

Vraag 10

Hoe kan het dat er tweemaal een tijdelijke goedkeuring is afgegeven voor het selfservicesysteem, waarvan de laatste in 2018 is afgegeven, waardoor er al twee jaar geen goedkeuring van het systeem is afgegeven?

Zie antwoord vraag 8.

Vraag 11

Welke kaders bestaan er ten aanzien van het gebruik van IT-systemen bij grenstoezicht indien deze niet (meer) zijn goedgekeurd? Hoe lang is een tijdelijke goedkeuring geldig?

Defensie hanteert voor haar systemen een goedkeuringsproces voor ingebruikname. Afhankelijk van de inschatting van de impact van eventuele gebreken, worden afspraken gemaakt over een verbetertraject. Bij een tijdelijke goedkeuring wordt een tijdstermijn afgesproken over de noodzakelijke verbeteringen waarna een terugkoppeling moet worden gegeven over de afwikkeling van deze verbeteringen. In principe wordt maximaal een jaar aan een dergelijke goedkeuring gegeven, waarna een herbeoordeling plaatsvindt.

Vraag 12

Waarom wordt er maar eens per drie jaar een beveiligingstest uitgevoerd op grote systemen? Acht u deze termijn wenselijk in de huidige tijd waar (cyber)beveiliging steeds wendbaarder moet worden om alle dreigingen het hoofd te bieden?

In het cyberdomein ontstaan voortdurend nieuwe kwetsbaarheden, dreigingen en aanvalsscenario’s. Op basis van de inlichtingencapaciteit treft Defensie gericht beveiligingsmaatregelen. Daarnaast is het patchmanagementproces (het regelmatig doorvoeren van belangrijke softwareupdates) belangrijk voor het beperken van risico's van kwetsbaarheden in systemen. Reguliere beveiligingstesten zijn dus niet het enige middel om de weerbaarheid van de IT-systemen te waarborgen. Zoals aangegeven in de reactie op het rapport van de Algemene Rekenkamer beschikt Defensie momenteel niet over de personele capaciteit om de frequentie te verhogen. Het verhogen van de testfrequentie van alle kritieke systemen naar één keer per jaar betekent dat de huidige personele en materiële cybersecurityonderzoekscapaciteit nagenoeg moet worden verdubbeld. Omdat Defensie concurreert met andere partijen op de arbeidsmarkt bij de werving van dit specialistisch personeel is dat niet haalbaar.

Vraag 13

Is het staand beleid dat de IT-systemen van grenstoezicht niet aangesloten zullen worden op de detectiecapaciteit van het Security Intelligence Operations Center (SIOC)?

Essentiële processen en systemen voor het kunnen inzetten van militaire eenheden worden aangemerkt als kritiek. In verband met veiligheidsoverwegingen kan ik hier ze niet allemaal noemen.
Nog niet alle kritieke systemen zijn aangesloten op het SOC. Bij het aansluiten van systemen op het SOC geeft Defensie voorrang aan de IT-systemen die voor de krijgsmacht de hoogste prioriteit hebben. Na een zorgvuldige risicoanalyse is voorrang gegeven aan de laag gerubriceerde infrastructuur, de defensiebrede P&O-, financiële en logistieke applicaties en de Hoog Gerubriceerde systemen. Het systeem dat wordt gebruikt bij het pre-assessment, wordt volgens planning in 2021 aangesloten.
Het baliesysteem staat niet op de lijst van kritieke systemen en is daarom voorlopig nog niet in de planning opgenomen. Voor zowel het systeem van het pre-assessment als het systeem in de balie geldt dat zij draaien op de laag gerubriceerde infrastructuur waarop reeds wordt gemonitord. Hiermee ondervangt Defensie een groot gedeelte van de risico’s bij deze systemen.

Vraag 14

Volstaat het voor u dat het selfservicesysteem aangesloten zal worden op het Security Operations Center (SOC) van Schiphol N.V en niet op bijvoorbeeld het SIOC?

De ministeries van Defensie en Justitie en Veiligheid en Schiphol NV onderzoeken hoe de eis van veiligheidsmonitoring effectief ingevuld kan worden. De verwachting is dat het SOC van Schiphol NV voldoende waarborgen biedt.

Vraag 15

Welke kwetsbaarheden ziet u in de huidige systematiek waarbij grenstoezicht niet is aangesloten op het SIOC?

De systemen voor pre-assessment documentcontrole in de manuele balie zijn ingebed op de netwerkstructuur van Defensie. Dit netwerk is alleen toegankelijk voor geautoriseerde medewerkers van Defensie. Dat wordt door het SOC gemonitord. Daarnaast heeft alleen geautoriseerd grensbewakingspersoneel via de netwerkstructuur toegang tot de genoemde systemen. Daarmee zijn de risico’s op misbruik beperkt. Omdat de systemen zelf niet worden gemonitord, is het evenwel mogelijk dat een systeemincident niet direct gedetecteerd wordt. Daarom worden de kritieke systemen op het SOC aangesloten, waarbij wordt opgemerkt dat de schaarse aansluitcapaciteit bij het SOC initieel wordt ingezet om de belangrijkste kritieke systemen aan te sluiten.

Vraag 16

Kunt u inzichtelijk maken welke stappen er worden doorlopen op het moment dat gesignaleerd wordt door het Ministerie van Defensie en/of het SIOC dat er een digitale aanval op het grenstoezicht plaatsvindt?

Indien het SOC (onderdeel van het Defensie Cyber Security Centrum (DCSC)) een digitale aanval signaleert, start het DCSC het incident responseproces op. Daartoe beschikt het DCSC over een incidentcoördinator die met een team van cyberspecialisten het zogenaamde triageproces uitvoert. Tijdens de triage worden de aard en oorzaak van het incident geanalyseerd en de te nemen maatregelen vastgesteld. Daarvoor beschikt het DCSC ook over forensisch onderzoekscapaciteit. In nauw overleg met de lokale commandant en de lokale IT-beheerorganisatie worden de maatregelen uitgevoerd om de schade voor de eenheid zoveel mogelijk te voorkomen dan wel te beperken. Daarbij adviseert het DCSC de beheerorganisatie op welke wijze zij herhaling van het cyberincident kunnen voorkomen. In algemene zin geldt verder dat bij een mogelijk strafbaar feit de KMar wordt geïnformeerd en bij de betrokkenheid van een statelijke actor de MIVD wordt ingelicht. Als dat vanuit veiligheidsoverwegingen mogelijk is, worden ook andere organisaties (zoals het NCSC, NATO, EU) geïnformeerd over de cyberaanval.

Vraag 17

Zijn er evaluatierapporten uitgebracht door het Defensie Computer Emergency Response Team (DefCERT) ten aanzien van de cyberveiligheid van de IT-systemen voor het grenstoezicht op Schiphol? Kunt u de resultaten van gedane beveiligingstesten delen met de Kamer?

Het DefCERT (onderdeel van het Defensie Cyber Security Centrum (DCSC)) heeft op beide KMar-systemen een cybersecurityonderzoek uitgevoerd; op het baliesysteem in 2016 in opdracht van de KMar en op het pre-assessmentsysteem in 2019 op verzoek van de Algemene Rekenkamer. De onderzoeksresultaten van het baliesysteem zijn gerubriceerd en kunnen daarom niet gedeeld worden. De resultaten van het onderzoek naar het pre-assessmentsysteem door de Algemene Rekenkamer zijn tevens gerubriceerd. De bevindingen die zijn opgelost zijn opgenomen in het ARK-rapport. Verder is het DCSC op dit moment betrokken bij het cybersecurityonderzoek van het systeem waarmee automatische grenscontroles worden uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Justitie en Veiligheid. Dit onderzoek is nog niet afgerond.

Vraag 18

Bestaat er een risicoanalyse of een cybercriminaliteitsbeeldanalyse ten aanzien van vitale ICT-systemen op en rond Schiphol, in het bijzonder daar waar het gaat om veiligheid en grenstoezicht? In welke mate wordt er aan dit onderwerp aandacht besteed in het kader van Beveiliging en Publieke Veiligheid Schiphol (BPVS)? Wat zijn in BPVS-verband de meest recente ontwikkelingen op het vlak van cyberveiligheid, inclusief de preparatie op hack- en andere cyberdreigingen?

In BPVS-verband is op structurele basis aandacht voor het thema cybersecurity. Tussen de luchtvaartpartijen op en rond Schiphol en in verschillende samenwerkingsverbanden worden op reguliere basis actuele ontwikkelingen en trends gedeeld. Hierbij wordt specifiek aandacht besteed aan actuele dreigingsbeelden en het inzichtelijk maken van risico’s voor de luchtvaartsector. Ook toepasselijke nationale- en internationale cyber security wet- en regelgeving komen hier aan de orde. Gelet op de vertrouwelijkheid van de informatie kan ik inhoudelijk niet ingaan op de specifieke ontwikkelingen en concrete ondernomen acties rondom cyberveiligheid.

Vraag 1

Kunt u aangeven wanneer u van plan bent de goedkeuringsprocedure conform het defensiebeveiligingsbeleid voor de IT-systemen van de balie en de self-service op orde te hebben? Deelt u de mening dat het belangrijk is dit op korte termijn op orde te hebben en hierbij tenminste een duidelijke streefdatum en planning te hebben om naartoe te werken?

Voor zowel het IT systeem van de balie als de self-serviceportal geldt dat de goedkeuringsprocedure inmiddels loopt. De betrokken partijen hebben (gezamenlijk) de aanvullende beveiligingsmaatregelen geïdentificeerd die noodzakelijk zijn voor een (hernieuwde) goedkeuring en implementeren die momenteel. De aansluiting van het selfservicesysteem op het Security Operations Center (SOC) van Schiphol is onderdeel van de maatregelen die worden getroffen in het kader van de goedkeuringsprocedure en geschiedt bij de beslissing tot overdracht van het self-servicesysteem aan Schiphol (zie ook het antwoord op vraag 8). De volledige implementatie van de maatregelen is voorzien eind 2020, waarna de goedkeuringsprocedure kan worden afgerond.

Vraag 2

Bent u het met de Algemene Rekenkamer eens dat alle kritieke systemen van Defensie eigenlijk jaarlijks een beveiligingstest moeten doorlopen, gezien de snelle veranderingen van digitale dreigingen? Indien hiervoor de middelen ontbreken, kunt u dan aangeven welke middelen er nodig zijn om binnen afzienbare tijd wel dergelijke testen jaarlijks uit te voeren?

In het cyberdomein ontstaan voortdurend nieuwe kwetsbaarheden, dreigingen en aanvalsscenario’s. Op basis van de inlichtingencapaciteit treft Defensie gericht beveiligingsmaatregelen. Daarnaast is het patchmanagementproces (het regelmatig doorvoeren van belangrijke softwareupdates) belangrijk voor het beperken van risico's van kwetsbaarheden in systemen. Reguliere beveiligingstesten zijn dus niet het enige middel om de weerbaarheid van de IT-systemen te waarborgen. Zoals ook aangegeven in de reactie op het rapport van de Algemene Rekenkamer beschikt Defensie momenteel niet over de personele capaciteit om de frequentie te verhogen. Het verhogen van de testfrequentie van alle kritieke systemen naar één keer per jaar betekent dat de huidige personele en materiële cybersecurityonderzoekscapaciteit nagenoeg moet worden verdubbeld. Omdat Defensie concurreert met andere partijen op de arbeidsmarkt bij de werving van dit specialistisch personeel is dat niet haalbaar.

Vraag 3

Kunt u aangeven per wanneer het self-servicesysteem is aangesloten op de detectiecapaciteit van het Security Operations Center van Schiphol?

Zie antwoord vraag 1.

Vraag 4

Kunt u ook aangeven per wanneer het baliesysteem en het systeem voor pre-assesment zijn aangesloten op het Security Operations Center van Defensie?

Processen en systemen die essentieel zijn voor het kunnen inzetten van militaire eenheden, worden aangemerkt als kritiek. In verband met veiligheidsoverwegingen kan ik hier ze niet allemaal noemen.
Nog niet alle kritieke systemen zijn aangesloten op het SOC. Bij het aansluiten van systemen op het SOC geeft Defensie voorrang aan de IT-systemen die voor de krijgsmacht de hoogste prioriteit hebben. Na een zorgvuldige risicoanalyse is voorrang gegeven aan de laag gerubriceerde infrastructuur, de defensiebrede P&O-, financiële en logistieke applicaties en de Hoog Gerubriceerde systemen. Het systeem dat wordt gebruikt bij het pre-assessment, wordt volgens planning in 2021 aangesloten.
Het baliesysteem staat niet op de lijst van kritieke systemen en is daarom voorlopig nog niet in de planning opgenomen. Voor zowel het systeem van het pre-assessment als het systeem in de balie geldt dat zij draaien op de laag gerubriceerde infrastructuur waarop reeds wordt gemonitord. Hiermee ondervangt Defensie reeds een groot gedeelte van de risico’s bij deze systemen.

Vraag 5

Kunt u aangeven wat de 14 kritieke ICT-systemen van Defensie zijn? Kunt u tevens aangeven of deze allemaal zijn aangesloten op het Security Operations Center?

Zie antwoord vraag 4.

Vraag 6

Wanneer kunt u de Kamer informeren over de uitkomst van het overleg met ketenpartners om te oefenen op crisisbeheersing als gevolg van een cyberaanval op Schiphol? Deelt u de mening dat een dergelijke oefening binnen afzienbare tijd gehouden dient te worden en daarna ook periodiek herhaald dient te worden?

Inmiddels vinden gesprekken plaats over hoe een zinvolle oefening kan worden ingevuld. Daarbij wordt ook bekeken in hoeverre aansluiting bij bestaande oefeningen zoals ISIDOOR en gebruikmaking van documenten zoals het Nationaal Crisisplan Digitaal mogelijk is. Uw Kamer wordt hierover dit jaar geïnformeerd. Leerpunten uit oefeningen worden meegenomen in de actualisatie van richtlijnen over de omgang met bepaalde scenario’s. Deze oefeningen dienen inderdaad periodiek herhaald te worden.

Vraag 7

Kunt u in samenhang met de oefening ook richtlijnen opstellen over de omgang met voorstelbare scenario’s, zoals de besmetting van systemen met «ransomware»?

Zie antwoord vraag 6.

Vraag 8

Herkent u het door de Algemene Rekenkamer geschetste probleem van tegengestelde belangen, waarbij Defensie meer oog heeft voor veiligheid en Schiphol systemen snel wil implementeren om zo de doorstroming van passagiers te versnellen? Welke waarborgen gaat u inbouwen rond de overdracht van het self-service systeem aan Schiphol? Kunt u de Kamer over deze waarborgen informeren voordat overdracht plaatsvindt?

Voor zowel Schiphol als de ministeries van Defensie en Justitie en Veiligheid heeft veiligheid bij het grenstoezicht de hoogste prioriteit. Schiphol en de betrokken ministeries werken nauw samen om de veiligheid te verzekeren. Alvorens te besluiten tot overdracht van het eigenaarschap van het selfservicesysteem aan Schiphol wordt bekeken hoe de veiligheid het effectiefst kan worden gewaarborgd. Dit sluit aan op het goedkeuringsproces volgens het Defensieveiligheidsbeleid. Het voltooien van het goedkeuringsproces en het blijvend voldoen aan de functionele en beveiligingseisen vanuit het Ministerie van Defensie zijn voorwaarden voor een overdracht van het systeem aan Schiphol. Het kabinet zal de Kamer nader informeren over het voorgenomen besluit en de voorwaarden waaronder dit gebeurt voordat overdracht plaatsvindt.

Vraag 1

Bent u ook van mening dat alleen social distancing onvoldoende is om verspreiding van het covid-19 virus te voorkomen en maatregelen af te schalen?

Vraag 2

Heeft u al alternatieven voor corona-apps bestudeerd? Zo ja, welke? Zo nee, waarom niet?

Vraag 3

Bent u ook van mening dat, zeker gezien de resultaten van de appathon en de mening van deskundigen hierover, nu al intensief gekeken moet worden naar alternatieve methoden om verspreiding van het virus te voorkomen? Zo nee, waarom niet? Zo ja, wat gaat u hiervoor de komende dagen precies doen?

Vraag 4

Bent u op de hoogte van het systeem van «contact tracing», zoals in Massachusetts in de Verenigde Staten is begonnen, waarbij geprobeerd wordt social distancing te verminderen en de economie weer op te starten, niet met behulp van digitale apps maar met getrainde contact tracers? Vindt u dit een goede aanpak voor Nederland? Zo nee, waarom niet?1

Vraag 5

Hoeveel getrainde personen zouden nodig zijn om tot een effectieve «tracking» en «tracing» in Nederland te komen?

Vraag 6

Hoe zouden deze personen geworven en getraind kunnen worden? Hoe snel kan dat, welke stappen zijn daarvoor noodzakelijk, wanneer kan hiermee worden gestart?

Vraag 7

Kunt u deze vragen vóór aanvang van het plenaire debat over de ontwikkelingen rondom het coronavirus van woensdag 22 april 2020 beantwoorden?

Vraag 1

Kent u het bericht «Ook ondernemingsraad politie slaat alarm over nieuw communicatienetwerk»?1

Ja.

Vraag 2

Deelt u de mening dat een goed functionerend communicatienetwerk voor politiemedewerkers en andere hulpdiensten van levensbelang is?

Ja. Zoals ik in mijn brieven van 26 april 2019 en 14 februari 20202 heb aangegeven, heeft bij de vernieuwing van het communicatienetwerk C2000 de veiligheid van hulpverleners steeds de hoogste prioriteit. Vanzelfsprekend blijft dit het geval, en daar hoort een goed functionerend communicatienetwerk bij.

Vraag 3

Klopt het dat er nog steeds sprake is van situaties waarin politieagenten de meldkamer of collega’s niet of onvoldoende kunnen bereiken, al dan niet in noodsituaties?

Vanaf de periode kort na de migratie nacht van 27 januari jl. rapporteren brandweer, ambulancediensten en Defensie een consistent en ongewijzigd beeld: in het algemeen kunnen zij goed werken met het nieuwe netwerk.
Bij de politie is het beeld anders. In bepaalde situaties doen zich verbindingsproblemen voor die te maken (lijken te) hebben met een nog niet goed functionerend netwerk. Dat deze problematiek met name bij de politie speelt, heeft te maken met de intensiteit waarmee de politie gebruik maakt van het spraaknetwerk van C2000 en de snelheid van verplaatsen. Politiemensen zijn in die situaties geconfronteerd met het verlies van de verbinding of slechte audiokwaliteit. Goede en betrouwbare verbindingen zijn voor politiemensen van levensbelang. Op het moment dat men daar niet op kan vertrouwen, geeft dat aanleiding tot onzekerheid en onrust. In de tussentijd is binnen de politie voorzien in alternatieve manieren van communicatie.
De Centrale Ondernemingsraad van de politie heeft dit per brief indringend bij mij en de korpschef onder de aandacht gebracht. Bijgaand doe ik u mijn reactie op de brief van de COR toekomen.
Overigens merk ik op dat ook als het netwerk stabiel is, er zich situaties kunnen voordoen, waarbij hulpverleners de meldkamer of collega’s niet kunnen bereiken. Dat was zo met het oude netwerk en zal met het nieuwe netwerk ook zo zijn. Dit is inherent aan het gebruik van radionetwerken. Dit moet echter wel tot een minimum beperkt worden. Daar zijn alle inspanningen op gericht.

Vraag 4

Hoe kan het dat, terwijl politievakbond ACP al op 5 februari had gemeld dat collega’s geen of onvoldoende bereik hebben in bepaalde delen van het land, dit nog steeds niet is opgelost, gezien het levensgrote belang van een goed functionerend communicatienetwerk?

In de nacht van 27 januari jl. is C2000 in heel Nederland van het oude naar het nieuwe netwerk gemigreerd. Het is onvermijdelijk en was voorzien dat zich na migratie problemen zouden kunnen voordoen. Vanaf de migratie is er onmiddellijk gestart met het oplossen van deze problemen.
Zoals ik heb aangegeven in mijn brief van 14 februari jl. 3 is daartoe een nazorgteam ingericht van specialisten van het meldkamerdienstencentrum, de Landelijke Meldkamersamenwerking, het programmateam Implementatie Vernieuwing C2000 en de leveranciers. Dit team zet zich elke dag maximaal in om het netwerk zo snel mogelijk te verbeteren. Problemen die vanuit het perspectief van de gebruiker – op straat of op de meldkamer – het meest urgent zijn krijgen daarbij de meeste prioriteit. In het licht van de gemelde problematiek bij de politie is het nazorgteam uitgebreid en zijn extra experts ingeschakeld. Alle inspanningen ten spijt kan het tijd kosten voordat de oorzaak van een gemeld probleem is achterhaald. Als de oorzaak bekend is moet een oplossing worden ontwikkeld, getest en uitgerold. Naar het zich nu laat aanzien zijn de afgelopen week voor de problemen met de bezettoon en een groot deel van de verbindingsproblematiek voor de hulpverlener op straat oplossingen gevonden.

Vraag 5

Herinnert u zich dat u op vragen van de PVV hieromtrent tijdens het debat met de leden van de commissie voor Justitie en Veiligheid op 20 februari 2020, antwoordde: «De intensieve nazorgfase loopt nog tot 27 maart aanstaande en het oude systeem «staat er nog.» Er wordt hard gewerkt om eventuele aanloopproblemen te verhelpen.»? Deelt u de mening dat, gezien de reactie van de ondernemingsraad van de politie, er toch meer problemen zijn dan tijdens het debat zijn vermeld?

Tijdens het algemeen overleg waaraan de vraag refereert, heb ik gezegd dat de nazorgfase in elk geval tot 27 maart 2020 loopt en dat dan bezien zal worden of er inderdaad sprake is van aanloopproblemen of dat er meer aan de hand is. De kwalificatie aanloopprobleem laat onverlet dat gebruikers van die aanloopproblemen flinke hinder kunnen ondervinden. Met de Centrale Ondernemingsraad van de politie stel ik vast dat het vernieuwde netwerk met name bij de politie nog niet overal naar tevredenheid functioneert en ik begrijp ook dat met het verstrijken van de tijd de ongerustheid hierover toeneemt en de tolerantie afneemt.

Vraag 6

Deelt u de mening dat er dus meer moet worden gedaan om dergelijke nieuwe (nood)situaties te voorkomen? Zo ja, wat gaat u nu doen, aangezien er meer urgentie is dan tijdens het debat op 20 februari is vermeld?

De veiligheid van hulpverleners heeft mijn absolute prioriteit, en ik trek daarbij samen op met de korpschef. Er wordt met man en macht gewerkt om de problemen op te lossen. Het nazorgteam is uitgebreid en er zijn extra experts ingeschakeld. Dit heeft mijn volle aandacht. Ik laat mij persoonlijk dagelijks informeren over de stand van zaken, het aantal meldingen, het aantal op te lossen problemen en de acties die daarop door het nazorgteam worden ondernomen. Onder regie van de Landelijke Meldkamersamenwerking is een besturing ingericht om de operationele en technische knelpunten bij elkaar te brengen om het spraaknetwerk C2000 gericht stabieler te maken. De nazorgfase loopt in elk geval tot 27 maart. Die periode, en zo nodig daarna, blijft het nazorgteam met maximale inzet werken aan het verbeteren van het netwerk.

Vraag 1

Bent u bekend met de berichten «Cruciaal IT-project bij Defensie dreigt te mislukken»1 en «In een digitale oorlog doet de Nederlandse krijgsmacht er nu niet toe»?2

Ja.

Vraag 2

Klopt het dat Defensie aan de mogelijke partners een plafondprijs van 1,3 miljard euro heeft medegedeeld?

Tijdens de aanbesteding doe ik geen uitspraken over commercieel vertrouwelijke informatie. In het DPO van september 2019 heb ik u geïnformeerd over de financiële bandbreedte van het programma GrIT (Kamestuk 27 839, nr. 292). In het Algemeen Overleg van 4 september 2019 (Kamerstuk 31 125, nr. 107) heb ik toegezegd dat Defensie bereid is de stand van zaken van de uitgewerkte scenario’s, inclusief de risico’s, toe te lichten in een, vanwege de commerciële vertrouwelijkheid, besloten technische briefing. Deze heeft plaatsgevonden op 12 maart jl.

Vraag 3

Deelt u de twijfels over de vraag of Defensie voor 14,5 miljoen euro het exclusieve gebruiksrecht van het technisch ontwerp van IBM/Atos voorGrensverleggende IT heeft gekocht?

Defensie heeft het exclusieve gebruiksrecht van het technisch ontwerp (TO) van het consortium gekocht, zoals ik u met de brief van 25 februari 2019 (Kamerstuk 31 125, nr. 101) heb bericht. Verder wil ik zolang de aanbesteding loopt dan ook niet vooruitlopen op het proces.

Vraag 4

Kunt u uiteenzetten wat de mogelijke gevolgen zijn indien Defensie deze exclusieve gebruiksrechten niet in bezit heeft?

Zie antwoord vraag 3.

Vraag 5

Wat vindt u van de berichtgeving over het dreigement dat het consortium onder leiding van IBM/Atos honderden miljoenen euro’s aan gemaakte kosten op u gaat verhalen in het geval van een geweigerde gunning voor het projectGrensverleggende IT?

Tijdens de lopende aanbesteding doet Defensie geen uitspraken over commercieel vertrouwelijke informatie. In het Algemeen Overleg van 4 september 2019 (Kamerstuk 31 125, nr. 107) heb ik toegezegd dat Defensie bereid is de stand van zaken van de uitgewerkte scenario’s, inclusief de risico’s, toe te lichten in een, vanwege de commerciële vertrouwelijkheid, besloten technische briefing. Deze heeft inmiddels plaatsgevonden op 12 maart jl.

Vraag 6

In hoeverre heeft u het consortium onder leiding van IBM/Atos betrokken bij uw afweging om de aanbesteding tijdelijk stil te leggen?

Het consortium is niet betrokken geweest bij de afweging.

Vraag 7

Wat is uw appreciatie van de twijfels bij juridische aanbestedingsexperts die geciteerd zijn in de berichtgeving over de vraag of Defensie de aanbesteding nog kan stoppen zonder een groot verlies te nemen?

De mogelijkheden om een aanbesteding te stoppen hangen mede af van de specifieke voorwaarden waaronder de desbetreffende aanbesteding op de markt is gezet. In deze aanbesteding is in iedere fase overeengekomen dat Defensie deze kan stopzetten zonder een vergoeding verschuldigd te zijn. Verder wil ik hier zolang de aanbesteding loopt niet op vooruitlopen.

Vraag 8

Kunt u, gelet op uw melding van afgelopen september dat de continuïteit gewaarborgd is tot de periode 2020–2022, aangeven hoe deze uitspraak zich verhoudt tot uw uitspraak dat u op de «pauzeknop» heeft gedrukt van het aanbestedingstraject en het scenario onderzoekt om de aanbesteding aan te passen?

Zoals ik u liet weten in de brief van 18 februari jl. (Kamerstuk 31 125, nr. 110) is de IT-infrastructuur van Defensie nog steeds op haar taak berekend. De continuïteit van de IT komt niet in het geding. Daarvoor zijn de afgelopen jaren bewust reguliere, voor lifecycles benodigde investeringen gedaan en zijn ook belangrijke extra investeringen gedaan om de continuïteit van de IT te borgen.
Het BIT concludeerde in een derde toets over het programma GrIT (brief van 2 juli 2019, Kamerstuk 31 125, nr. 104) dat Defensie nog niet klaar was om tot gunning over te gaan. Als antwoord op de conclusies van het BIT heb ik een pauze ingelast van het programma GrIT en ben ik een heroverwegingstraject gestart. Omdat GrIT nog niet is gestart wordt jaarlijks bezien welke aanvullende maatregelen nodig zijn voor de continuïteit.

Vraag 9

Wat vindt u ervan dat uit interne bronnen blijkt dat Defensie de greep op het project lijkt te verliezen door met één partij in zee te gaan?

De veronderstelling dat werken met één partij leidt tot het verlies van grip is onjuist. Wel is de belangrijkste aanbeveling van het BIT dat dit goed moet worden georganiseerd. Dat is mogelijk, mits aan bepaalde voorwaarden voldaan wordt, zoals in het tweede en derde BIT-advies is aangegeven (Kamerstukken 31 125, respectievelijk nr. 84 en nr. 104).

Vraag 10

Kunt u aangeven wat tot nu is ondernomen om tegemoet te komen aan de adviezen uit het laatste BIT-rapport?

Zoals ik u heb laten weten in de brief van 18 februari jl. (Kamerstuk 31 125, nr. 110), heeft Defensie de afgelopen tijd in het kader van het heroverwegingstraject twee hoofdscenario’s uitgewerkt en door een externe partij laten valideren. Daarnaast heb ik onderzoek verricht dat heeft geleid tot een beter inzicht in de mogelijkheden om opvolging te geven aan de aanbevelingen van de derde BIT-toets en de gesprekken met de overgebleven partij in de aanbesteding. Defensie laat het aangepaste plan nogmaals valideren door een extern bureau. Het scenario dat wordt gekozen zal de gebruikelijke interne controlemechanismen doorlopen. Dat betekent onder meer dat de contractdocumenten getoetst worden door de ADR. Daarnaast laat ik een BIT-toets uitvoeren op het uiteindelijke scenario.

Vraag 11

Gaat u de deadline van het projectGrensverleggende IThalen? Zo nee, wat gaat u doen om de gevolgen hiervan te beperken?

Ik verwacht dat ik de resultaten van de BIT-toets op zijn allervroegst kort voor het zomerreces aan uw Kamer kan aanbieden.

Vraag 12

In hoeverre is de continuïteit van IT bij Defensie in gevaar door het stilleggen en mogelijk stoppen van het aanbestedingstraject?

Zie het antwoord op vraag 8.

Vraag 13

Hoe gaat u ervoor zorgen dat de continuïteit ook na de periode 2020–2022 gewaarborgd is?

Zie het antwoord op vraag 8.

Vraag 14

Tijdens het algemeen overleg IT Defensie van 4 september jongstleden hebt u de toezegging gedaan om de twee scenario’s, de ICT-aanbesteding in één keer in de markt zetten of de aanbesteding te faseren, inclusief de schets van de belangrijkste risico’s, waaronder langer doorgaan met de huidige systemen, naar de Kamer te sturen. Wanneer kan de Kamer deze scenario’s verwachten?

Zoals ik u heb laten weten in de brief van 18 februari jl. (Kamerstuk 31 125, nr. 110), heeft Defensie de afgelopen tijd in het kader van het heroverwegingstraject twee hoofdscenario’s uitgewerkt en door een externe partij laten valideren. Daarnaast heb ik onderzoek verricht dat heeft geleid tot een beter inzicht in de mogelijkheden om opvolging te geven aan de aanbevelingen van de derde BIT-toets en de gesprekken met de overgebleven partij in de aanbesteding. Defensie laat het aangepaste plan nogmaals valideren door een extern bureau. Dit proces loopt nu en is naar verwachting binnenkort afgerond. In de besloten technische briefing van 12 maart jl. heeft Defensie de stand van zaken van de uitgewerkte scenario’s toegelicht. Nadat deze validatie is afgerond zal ik u de hoofdlijnen van de hoofdscenario’s aanbieden in een commericeel vertrouwelijke brief.
Het scenario dat wordt gekozen zal de gebruikelijke interne controlemechanismen doorlopen. Dat betekent onder meer dat de contractdocumenten getoetst worden door de ADR. Daarnaast laat ik een BIT-toets uitvoeren op het uiteindelijke scenario. Naar verwachting zullen de resultaten daarvan niet eerder dan in het derde kwartaal van 2020 beschikbaar komen. Zodra dat het geval is zal ik uw Kamer informeren.

Vraag 15

Hoe gaat u ervoor zorgen dat de mogelijkheid van een claim van het consortium IBM/Atos een mogelijke herstart van de aanbestedingsprocedure niet verhindert?

Defensie volgt een zorgvuldig proces. Ik zal het proces volgen zoals aan u geschetst in de Kamerbrief van 18 februari jl (Kamerstuk 31 125, nr. 110).

Vraag 16

Deelt u de mening dat aanbestedingsprocedures zorgvuldig en doelmatig dienen te verlopen?

Ja.

Vraag 17

Kunt u alle vragen afzonderlijk beantwoorden?

De vragen heb ik zoveel als mogelijk apart behandeld.

Vraag 18

Kunt u de vragen zo spoedig mogelijk en in ieder geval in het eerste kwartaal van 2020 beantwoorden, en de bij het AO IT Defensie van 4 september 2019 toegezegde brief aan de Kamer doen toekomen?3

Ja.

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «Defensie kan nog jaren wachten op «wapensysteem van de toekomst»»?1

Ja.

Vraag 2

Hoe staat het met de door u toegezegde ontwikkeling van scenario’s voor de toekomst van het project GrIT? Wanneer verwacht u deze scenario’s aan de Kamer voor te kunnen leggen?

Zoals ik u heb laten weten in de brief van 18 februari jl. (Kamerstuk 31 125, nr. 110), heeft Defensie de afgelopen tijd in het kader van het heroverwegingstraject twee hoofdscenario’s uitgewerkt en door een externe partij laten valideren. Daarnaast heb ik onderzoek verricht dat heeft geleid tot een beter inzicht in de mogelijkheden om opvolging te geven aan de aanbevelingen van de derde BIT-toets en de gesprekken met de overgebleven partij in de aanbesteding. Defensie laat het aangepaste plan nogmaals valideren door een extern bureau. Dit proces loopt nu en is naar verwachting binnenkort afgerond. In de besloten technische briefing van 12 maart jl. heeft Defensie de stand van zaken van de uitgewerkte scenario’s toegelicht. Nadat deze validatie is afgerond zal ik u de hoofdlijnen van de hoofdscenario’s aanbieden in een commericeel vertrouwelijke brief.
Het scenario dat wordt gekozen zal de gebruikelijke interne controlemechanismen doorlopen. Dat betekent onder meer dat de contractdocumenten getoetst worden door de ADR. Daarnaast laat ik een BIT-toets uitvoeren op het uiteindelijke scenario. Naar verwachting zullen de resultaten daarvan niet eerder dan in het derde kwartaal van 2020 beschikbaar komen. Zodra dat het geval is zal ik uw Kamer informeren.

Vraag 3

Gaat u, als onderdeel van de scenario’s die u aan de Kamer gaat doen toekomen, in kaart brengen welke additionele kosten elk scenario met zich meebrengt, bijvoorbeeld waar het gaat om gederfde investeringen en te verwachten schadeclaims? Zo nee, waarom niet?

Tijdens de aanbesteding doet Defensie geen uitspraken over commercieel vertrouwelijke informatie. In het Algemeen Overleg van 4 september 2019 (Kamerstuk 31 125, nr. 107) heb ik toegezegd dat Defensie bereid is de stand van zaken van de uitgewerkte scenario’s, inclusief de risico’s, toe te lichten in een, vanwege de commerciële vertrouwelijkheid, besloten technische briefing. Deze vond plaats op 12 maart jl. Nadat de validatie van het plan door een extern bureau is afgerond zal ik u de hoofdlijnen van de hoofdscenario’s aanbieden in een commericeel vertrouwelijke brief. Voordat tot de beoogde gunning wordt overgegaan, wordt de definitieve businesscase vertrouwelijk aan de Kamer voorgelegd.

Vraag 4

Klopt het dat IBM u heeft gedreigd met een schadeclaim van «vele honderden miljoenen» bij het afbreken van de aanbesteding van GrIT? Zo ja, hoe apprecieert u dit dreigement? Zo nee, kunt u dit mediabericht verklaren?

Zie het antwoord op vraag 3.

Vraag 5

Kunt u uitsluiten dat de veiligheid of lopende operaties bij Defensie ten nadele kunnen worden beïnvloed door deze vertraging in het GrIT-project?

Defensie is op dit moment in staat aan haar verplichtingen te voldoen voor eigen bedrijfsvoering, de operationele inzet en de samenwerking met Defensiepartners.

Vraag 6

Welke acties onderneemt uw ministerie om de huidige IT van Defensie na 2022 te laten draaien zonder risico’s voor de veiligheid of operationaliteit van Defensie? Hebt u zicht op de kosten van deze acties? Zo ja, kunt u deze met de Kamer delen? Zo nee, wanneer krijgt u hier zicht op?

De IT-infrastructuur van Defensie is nog steeds op haar taak berekend. Daarvoor zijn de afgelopen jaren bewust reguliere, voor lifecycles benodigde investeringen gedaan en zijn ook belangrijke extra investeringen gedaan om de continuïteit van de IT te borgen.
Omdat GrIT nog niet is gestart wordt jaarlijks bezien welke aanvullende maatregelen nodig zijn voor het borgen van de continuïteit. Deze kosten zijn opgenomen in het programma GrIT.

Vraag 7

Staat u met terugwerkende kracht nog achter uw besluit om de aanbesteding van het GrIT door te zetten met slechts één partij, in weerwil van het advies van het Bureau ICT-toetsing?

Ja, daar sta ik nog achter. In de voorbereiding van de aanbesteding heeft Defensie een zorgvuldig traject doorlopen, waarvan het uitgangspunt was dat Defensie ontzorgd zou worden door één hoofdaannemer. De veronderstelling dat het BIT van oordeel is dat Defensie niet mag werken met één hoofdaannemer is overigens onjuist. Het BIT is van mening dat dat mogelijk is, mits aan bepaalde voorwaarden voldaan wordt, zoals in het tweede en derde BIT-advies is aangegeven (Kamerstukken 31 125, respectievelijk nr. 84 en nr. 104).

Vraag 8

Hoe beoordeelt u het risico dat het Athena-consortium het ongelimiteerde gebruiksrecht van het tot nu toe ontwikkelde technisch ontwerp van defensie zal miskennen indien de aanbesteding wordt afgebroken? Welke gevolgen zal dit hebben?

Defensie heeft het exclusieve gebruiksrecht van het technisch ontwerp (TO) van het consortium gekocht, zoals ik u met de brief van 25 februari 2019 (Kamerstuk 31 125, nr. 101) heb bericht. Verder wil ik zolang de aanbesteding loopt dan ook niet vooruitlopen op het proces.

Vraag 9

Hoe beoordeelt u achteraf bezien de aansturing van dit project tot nu toe?

Per brief van 18 februari jl. (Kamerstuk 31 125, nr. 110), heb ik u het rapport van ABDTOPconsult over de governance van GrIT toegezonden. De hoofdlijn van het rapport is dat de governance beter moest worden ingericht. Zoals ik tevens heb toegelicht in die brief volg ik de aanbevelingen van ABDTOPconsult op.

Vraag 10

Kunt u een limiet aangeven voor de maximale kosten van het GrIT-project, waarop de Kamer u vanuit budgettaire controle kan afrekenen? Zo nee, waarom niet?

Tijdens de aanbesteding doe ik geen uitspraken over commercieel vertrouwelijke informatie. In het DPO van september 2019 heb ik u geïnformeerd over de financiële bandbreedte van het programma GrIT (Kamestuk 27 839, nr. 292). In het Algemeen Overleg van 4 september 2019 (Kamerstuk 31 125, nr. 107) heb ik toegezegd dat Defensie bereid is de stand van zaken van de uitgewerkte scenario’s, inclusief de risico’s, toe te lichten in een, vanwege de commerciële vertrouwelijkheid, besloten briefing. Deze heeft plaatsgevonden op 12 maart jl.

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «Cruciale vernieuwing ICT bij Defensie «compleet mislukt»«?1

Ja.

Vraag 2

Herinnert u zich uw belofte om de Kamer medio begin januari te informeren over de stand van zaken rondom het GrIT fiasco? Kunt u aangeven waarom u de Kamer nog steeds niet heeft geïnformeerd? Bewijst dit wederom dat u wanordelijkheden maar al te graag onder de pet houdt? Zo nee, waarom niet?

In het Algemeen Overleg van 4 september (Kamerstuk 31 125, nr. 107) heb ik toegezegd de twee scenario’s na uitwerking naar verwachting op z’n vroegst begin 2020 aan de Kamer te zullen toesturen, inclusief de schets van de belangrijkste risico’s, waaronder langer doorgaan met de huidige systemen.

Vraag 3

Kunt u aangeven welke (mogelijke) gevolgen (zoals o.a. veiligheidsrisico’s, schadeclaims en kosten) het uitstel en een eventueel afstel teweegbrengen? Zo nee, waarom niet?

Tijdens de aanbesteding doe ik geen uitspraken over commercieel vertrouwelijke informatie. In het DPO van september 2019 heb ik u geïnformeerd over de financiële bandbreedte van het programma GrIT (Kamerstuk 27 839, nr. 292). In het Algemeen Overleg van 4 september 2019 (Kamerstuk 31 125, nr. 107) heb ik toegezegd dat Defensie bereid is de stand van zaken van de uitgewerkte scenario’s, inclusief de risico’s, toe te lichten in een, vanwege de commerciële vertrouwelijkheid, besloten technische briefing. Deze heeft plaatsgevonden op 12 maart jl.

Vraag 4

In hoeverre klopt de berichtgeving dat u niet wenst te reageren op de berichten in de media over het GrIT fiasco? Bent u bereid om alle onderliggende stukken van het GrIT fiasco openbaar te maken, zodat de Kamer, de media en de belastingbetaler volledige openheid van zaken krijgen in uw geldverspillend gepruts? Zo nee, waarom niet en hoe verhoudt zich dit met uw inlichtingenplicht ex artikel 68 van de Grondwet?

Defensie beantwoordt wel degelijk vragen van journalisten en burgers, ook als het om GrIT gaat. Ik breng hierbij geen financiële gegevens naar buiten, vanwege de vertrouwelijkheid van deze informatie. Bovendien betreft dit een aanbesteding die nog steeds loopt. Over een lopende aanbesteding doe ik nooit uitspraken over kosten, omdat de kosten pas bij de gunning bekend zijn en om onze onderhandelingspositie niet te ondermijnen, zoals ik heb toegelicht in mijn brief van 18 februari jl. (Kamerstuk 31 125, nr. 110).

Vraag 5

Migrantengeweld, aanbestedingsfiasco’s (zoals o.a. GrIT, vervanger van de Walrusklasse), chroom-6, CARC, PX10, burnpits, hitteletsels, bliksemletsel, eigenvuurincidenten, ziekmakende radartoren, oorverdovende laagvliegroutes, onveilig materiaal en vreselijke gewelds- en misbruikincidenten: hoeveel wantoestanden moeten er nog gebeuren voordat u eindelijk eens orde op zaken gaat stellen?

Ik neem afstand van het in de vraag geschetste beeld. Defensie geeft de komende jaren prioriteit aan zaken die te maken hebben met het verder realiseren van een veilige werkomgeving voor ons personeel. De focus ligt hierbij op het creëren van de randvoorwaarden om een professionele taakuitvoering voor iedereen mogelijk te maken. Hier wordt uw Kamer met de reguliere rapportages over geinformeerd. Met de Defensienota 2018 zijn we begonnen met de organisatie op orde te brengen. Dit zal stap voor stap moeten gebeuren en een lange tijd duren.

Vraag 6

Schaamt u zich niet voor het feit dat uw wanbeleid wekelijks (de afgelopen tijd welhaast dagelijks) de krantenkoppen haalt? Zo nee, waarom niet?

Zie het antwoord op vraag 5.

Vraag 7

Kunt u bovenstaande vragen apart en tijdig beantwoorden, ook indien samenhang bestaat tussen de vragen? Zo nee, waarom niet?

De vragen heb ik zo snel mogelijk en zoveel als mogelijk apart behandeld.

Vraag 1

Bent u bekend met het bericht «Hoe de Facebook-CEO zichzelf zou inperken»?1

Ja, hiermee ben ik bekend.

Vraag 2

Hoe staat u tegenover de uitspraken van Věra Jourová, voormalig Europees Commissaris voor Justitie, dat algoritmes onderworpen moeten worden aan een audit en dat academici meer toegang moeten krijgen om algoritmes beter te begrijpen? In hoeverre gebeurt dit al in Nederland?

Onderzoek naar algoritmes is belangrijk om grip te blijven houden op AI-toepassingen. Kennis uit verschillende wetenschapsgebieden is van belang om te kunnen beoordelen waaraan algoritmes kunnen voldoen. Naast de technische aspecten is er ook kennis nodig uit de sociale en geesteswetenschappen om bijvoorbeeld te beoordelen wanneer er sprake is van bias of andere onwenselijke gevolgen van bepaalde algoritmes. Onderzoekers hebben toegang tot algoritmes voor zover deze openbaar zijn of indien er toegang wordt gegeven door de rechthebbende van het algoritme. Het kabinet juicht, zoals beschreven in het Strategisch Actieplan AI, toe dat marktpartijen hun verantwoordelijkheid nemen in aanvulling op bestaande wettelijke vereisten. Er zijn verschillende initiatieven die hier invulling aan geven, zoals vertrouwde derde partijen die audits uitvoeren op algoritmes.2
Naast de kennis die academici gaan inbrengen zal er ook behoefte zijn aan toezichthouders die erop toezien, en indien nodig handhavend optreden, wanneer men algoritmes ontwikkelt en in gebruik neemt die mogelijke ongewenste effecten tot gevolg kunnen hebben. Daarom werken de Nederlandse toezichthouders nauw met elkaar samen om kennis te delen. Zo is bijvoorbeeld de Inspectieraad met alle Rijksinspecties bezig met het ontwikkelen van een programma waarin ze uitdagingen omtrent algoritmes en toezicht willen adresseren en samen tot gepaste oplossingen willen komen.

Vraag 3

Hoe staat u tegenover hervorming van de manier waarop technologiebedrijven belasting betalen in Nederland? Hoe zoekt Nederland de samenwerking op dit terrein binnen de OESO en bijvoorbeeld met Frankrijk?

Bij de OESO vinden binnen het Inclusive Framework (waaronder OESO-leden en niet-leden) discussies plaats over een nieuw internationaal stelsel voor belastingheffing in een digitaliserende economie (Pijler 1, zie brief Staatssecretaris van Financiën van 10 oktober 2019) en over internationale afspraken om een minimumniveau van winstbelasting te waarborgen (Pijler 2, zie brief Staatssecretaris van Financiën van 14 november 2019).3 Voor de laatste stand van zaken verwijs ik u graag naar de Staatssecretaris van Financiën – Fiscaliteit en Belastingdienst, en zijn brief van 10 februari 2020 met zijn reactie in het kader van twee schriftelijke overleggen hieromtrent.

Vraag 4

Wat vindt u ervan dat Facebook elke vorm van overheidsregulering tegenwerkt en dit verdedigt door te zeggen dat de gebruiker instemt met de gebruikersvoorwaarden? Hoe omzeilt Facebook op dit moment de nationale wetgeving? Welke andere techreuzen omzeilen nationale of Europese wetgeving? Wat is uw inzet hierop? Zijn er lopende onderzoeken vanuit het Nederland naar techreuzen?

Ik begrijp dat u zich afvraagt of grote techbedrijven, zoals Facebook, strategisch opereren. De nieuwe dienstverlening die dit soort ondernemingen biedt, en de wijze waarop ze dat doen, leidt soms tot de vraag welke wet- of regelgeving van toepassing is. Dit kan ertoe leiden dat er verschillen van mening ontstaan over de toepasselijkheid van wet- of regelgeving. Uiteraard zullen bedrijven daarbij de voor hen meest gunstige uitleg daarvan bepleiten, hetgeen kan betekenen dat zij zich op het standpunt stellen dat bepaalde wet- of regelgeving niet op hen van toepassing is. In dit kader is het positief om te zien dat deze vraagstukken worden voorgelegd aan de rechterlijke macht zodat die daar een oordeel over kan vellen en duidelijkheid kan verschaffen. Zie bijvoorbeeld de recente uitspraak van de rechter Amsterdam in de zaak tussen Facebook en John de Mol, of de uitspraken van het Hof van Justitie van de EU inzake UberPop en Airbnb. Dit soort uitspraken verduidelijkt welke wet- en regelgeving voor dit soort ondernemingen van toepassing is voor de diensten die zij bieden. Zodra deze duidelijkheid er is, dienen deze ondernemingen zich uiteraard daarnaar te voegen en zo nodig hun handelen daarop aan te passen.4 Hoewel het natuurlijk ondernemingen vrij staat om wetgeving op de voor hen meest gunstige wijze uit te leggen, doe ik een moreel appel op grote techbedrijven om hun verantwoordelijkheid proactief te nemen gegeven hun sterke positie en bij hun handelen oog te hebben voor het publieke belang.

Vraag 5

Hoe ondervinden Nederlandse bedrijven oneerlijke concurrentie van deze techreuzen? Hoe gaat u dit tegen? Welke hulp biedt u aan deze bedrijven?

Nederlandse bedrijven kunnen oneerlijke concurrentie van techreuzen ondervinden doordat deze bedrijven hun machtspositie misbruiken. Via bestaande mededingingsregelgeving wordt via toezicht achteraf (ex post) opgetreden tegen ondernemingen die misbruik maken van een economische machtspositie. Zo heeft de Europese Commissie in de afgelopen jaren in verschillende zaken waarin grote platforms betrokken waren boetes opgelegd voor het overtreden van de mededingingsregels. Tevens ondervinden Nederlandse bedrijven dat in de digitale economie het risico bestaat dat grote platforms een dusdanig belangrijke marktpositie hebben dat consumenten en ondernemers hier niet of nauwelijks meer omheen kunnen (en dus een poortwachtersfunctie hebben). Ondanks dat er geen sprake hoeft te zijn van machtsmisbruik, wordt toetreding door nieuwe ondernemingen hierdoor nagenoeg onmogelijk. In deze situatie is alleen achteraf toezicht zoals in het huidige mededingingsrecht onvoldoende.
Om ervoor te zorgen dat de concurrentie ook in de digitale economie wordt geborgd, pleit ik in Europa dat er in specifieke situaties, in ieder geval op Europees niveau, ook vooraf (ex ante) maatregelen moeten kunnen worden gesteld om de concurrentiemogelijkheden te versterken en bewaken. Een voorbeeld van zo’n maatregel kan zijn dat een platform specifieke data moet delen. Op 17 mei 2019 heb ik hierover een brief met mijn beleidsinzet naar de Kamer gestuurd waarin drie maatregelen, waaronder het ex ante instrument, worden beschreven.5 Deze maatregelen moeten er samen voor zorgen dat consumenten en ondernemers hun keuzevrijheid behouden en die kunnen benutten om de kansen die de platformeconomie biedt optimaal te verzilveren.
De Europese Commissie heeft op 19 februari 2020 haar digitale strategie gepubliceerd en kondigt daarin aan om de mogelijkheid om vooraf (ex ante) in te kunnen grijpen bij platforms met een poortwachtersfunctie te gaan verkennen en eind 2020 met een voorstel te komen.6 Dit is in lijn met mijn beleidsinzet. Ik ben verheugd dat het uitdragen van deze beleidsinzet bij verschillende gelegenheden effect heeft gehad en dat de Europese Commissie ook het belang inziet van een gezamenlijke aanpak op Europees niveau voor het borgen van de concurrentie in onze digitale economie. Uw Kamer wordt nader geïnformeerd over de digitale strategie van de Europese Commissie middels een BNC-fiche.

Vraag 6

Heeft de sterke marktpositie van techreuzen gevolgen voor innovatie, bijvoorbeeld doordat innovatieve bedrijven en/of concurrenten worden opgekocht door grote techbedrijven? Zo ja, wat kan hier aan worden gedaan? Zo nee, waarom denkt u dat? Kunt u in dat verband ook toelichten wat een land als Nederland meer zou kunnen doen bij dit soort risico’s?

Grote platforms hebben binnen de digitale economie op verschillende manieren invloed op innovatie in de markt. Aan de ene kant kunnen ze een positieve invloed hebben op innovatie, omdat het ervoor kan zorgen dat bij de overname van een startup een bepaalde innovatie waar de startup aan werkt, wordt doorontwikkeld door een kapitaalkrachtig bedrijf. Om die reden is het bedrijfsmodel van sommige startups ook om een innovatie op de markt te zetten en vervolgens te worden overgenomen door een groot platform. Aan de andere kant komt het ook voor dat grote bedrijven concurrenten overnemen die een potentiële bedreiging voor ze vormen. Vooral bedrijven met marktmacht kunnen een prikkel hebben om toekomstige concurrenten over te nemen en hun innovaties stop te zetten. Een bedrijf met een duurzame machtspositie ervaart immers minder druk om te investeren in innovatie.
Op dit moment zijn de meldingsdrempels in het concentratietoezicht gebaseerd op omzet. Overnames van relatief kleine innovatie startups, die te weinig omzet maken om boven de meldingsdrempels uit te komen, blijven nu buiten het zicht van toezichthouders. Deze overnames kunnen de mededinging en daarmee de innovatie toch significant beperken. Om ervoor te zorgen dat zowel de potentiële beperking van de mededinging als de mogelijke voordelen voor bijvoorbeeld innovatie en daarmee consumenten beoordeeld kunnen worden, is het belangrijk dat de toezichthouder ook deze fusies of overnames in het vizier krijgt. Daarom pleit ik in Europa voor aanpassing van de huidige meldingsdrempels voor fusies – bijvoorbeeld door ze te baseren op de transactiewaarde van een fusie of de verhouding tussen de omzet en transactiewaarde. Op die manier zullen ook deze fusies en overnames van bedrijven die (nog) geen hoge omzet hebben, maar wel ingrijpende mededingingseffecten kunnen hebben, in het vizier van de toezichthouder komen.
Daarnaast zet ik me in voor de aanpassing van de Europese richtsnoeren waar de toepassing van mededingingsregels in is vastgelegd. Zo kan bijvoorbeeld worden verduidelijkt hoe kan worden beoordeeld of bij een overname door een groot platform sprake is van een potentiële concurrent. In haar digitale strategie heeft de Europese Commissie aangekondigd de mededingingsregels te evalueren en een mogelijke aanpassing van de mededingingsregels te verkennen om te zorgen dat de toepassing van de regels nog effectief blijft in een digitaliserende wereld.

Vraag 7

Hoeveel werkgelegenheid heeft Nederland te danken aan grote techbedrijven zoals Google, Amazon, Facebook, Apple en Netflix? Hoeveel is dit in vergelijking met andere sectoren?

De werkgelegenheid die techbedrijven voor Nederland opleveren bestaat allereerst uit directe werkgelegenheid, zoals de ruim 5.000 medewerkers die voor Booking.com in Amsterdam werken. Techbedrijven zijn geen aparte bedrijfstak in de officiële statistieken, dus de werkgelegenheid die deze bedrijven opleveren wordt niet bijgehouden. Ook de werkgelegenheid dit indirect tot stand komt als gevolg van de aanwezigheid van kantoren van techbedrijven in Nederland wordt niet bijgehouden. Daarnaast werkt ongeveer 0,4% van de beroepsbevolking via techbedrijven in de «kluseconomie»: maaltijdbezorging, huishoudelijke dienstverlening. Hierbij is het de vraag in hoeverre dit additionele werkgelegenheid is, en welk deel ervan slechts vervanging van reeds bestaande werkgelegenheid is. Het CBS is verder bezig om te kijken naar mogelijkheden om platformen in Nederland te meten.