Nr. 1 JAARVERSLAG VAN HET MINISTERIE VAN DEFENSIE (X)

Gerealiseerde uitgaven en ontvangsten verdeeld over de beleidsartikelen en de niet-beleidsartikelen

A. ALGEMEEN

1. AANBIEDING VAN HET JAARVERSLAG EN VERZOEK TOT DECHARGEVERLENING

AANBIEDING EN VERZOEK TOT DECHARGEVERLENING

Aan de voorzitters van de Eerste en de Tweede Kamer van de Staten-Generaal.

Hierbij bied ik, mede namens de Staatssecretaris van Defensie, het departementale jaarverslag van het Ministerie van Defensie over het jaar 2017 aan.

Onder verwijzing naar de artikelen 2.37, tweede en derde lid, en 2.40 van de Comptabiliteitswet 2016 verzoek ik de beide Kamers van de Staten-Generaal de Minister van Defensie decharge te verlenen over het in het jaar 2017 gevoerde financiële beheer.

Voor de oordeelsvorming van de Staten-Generaal over dit verzoek tot dechargeverlening stelt de Algemene Rekenkamer als externe controleur op grond van artikel 7.14, eerste lid, van de Comptabiliteitswet 2016 een rapport op. Dit rapport wordt separaat door de Algemene Rekenkamer aan de Staten-Generaal aangeboden. Het rapport bevat de bevindingen en het oordeel van de Rekenkamer op basis van artikel 7.12, van de Comptabiliteitswet 2016, over:

• a. de financiële verantwoordingsinformatie in de jaarverslagen, bedoeld in artikel 3.8 van de Comptabiliteitswet 2016;

• b. de totstandkoming van de niet-financiële verantwoordingsinformatie in de jaarverslagen, bedoeld in artikel 3.9 van de Comptabiliteitswet 2016;

• c. de financiële verantwoordingsinformatie in het Financieel jaarverslag van het Rijk, bedoeld in artikel 2.35 van de Comptabiliteitswet 2016;

• d. het gevoerde begrotingsbeheer, het financieel beheer en de materiële bedrijfsvoering, bedoeld in de artikelen 3.2 tot en met 3.4 van de Comptabiliteitswet 2016 en de daartoe bijgehouden administraties van het Rijk;

• e. de centrale administratie van de schatkist van het Rijk van het Ministerie van Financiën.

Bij het besluit tot dechargeverlening worden verder de volgende, wettelijk voorgeschreven, stukken betrokken:

• a. het Financieel jaarverslag van het Rijk over 2017;

• b. het voorstel van de slotwet dat met het onderhavige jaarverslag samenhangt;

• c. het rapport van de Algemene Rekenkamer over het onderzoek van de centrale administratie van de schatkist van het Rijk en van het Financieel jaarverslag van het Rijk;

• d. de verklaring van goedkeuring van de Algemene Rekenkamer over de in het Financieel jaarverslag van het Rijk opgenomen rijksrekening van uitgaven en ontvangsten over 2017, alsmede over de rijkssaldibalans over 2017 (de verklaring van goedkeuring, bedoeld in artikel 7.14, tweede lid, van de Comptabiliteitswet 2016).

Het besluit tot dechargeverlening kan niet worden genomen, voordat de betrokken slotwet is aangenomen en voordat de verklaring van goedkeuring van de Algemene Rekenkamer is ontvangen.

De Minister van Defensie, A.Th.B. Bijleveld-Schouten

2. LEESWIJZER

Opzet jaarverslag

In het jaarverslag 2017 wordt verantwoording afgelegd over de gerealiseerde uitgaven ten opzichte van de begroting 2017 (Kamerstuk 34 550 X). Het jaarverslag bestaat uit een deel algemeen (incl. de aanbieding en het verzoek tot dechargeverlening, de leeswijzer), het beleidsverslag (incl. de beleidsprioriteiten, de (niet-) beleidsartikelen, de bedrijfsvoeringsparagraaf), de jaarrekening (incl. departementale verantwoordingsstaat, samenvattende verantwoordingsstaat agentschappen, jaarverantwoording agentschappen per 31 december 2017, saldibalans en WNT-verantwoording 2017 Ministerie van Defensie) en een aantal bijlagen. In het jaarverslag wordt onderscheid gemaakt tussen financiële en niet-financiële informatie. De financiële informatie valt onder de reikwijdte van de door de Auditdienst Rijk afgegeven controleverklaring. De focusonderwerpen voor de verantwoording van het Rijk over 2017 zijn toetsbare beleidsplannen en verplichtingen: pijler van het budgetrecht. Aandacht aan toetsbare beleidsplannen (het moet duidelijk zijn welke doelen met het beleid worden nagestreefd, wat de financiële gevolgen zijn, en, waar mogelijk, welke doelmatigheid wordt verwacht) zal in de ontwerpbegroting 2019 en in bijlage 2: overzicht met afgerond evaluatie- en overig onderzoek worden besteed. Voor de verplichtingen wordt een casus (Chinook) uitgewerkt die in het Financieel jaarverslag van het Rijk 2017 zal terugkomen.

Beleidsprioriteiten

De kern van het jaarverslag wordt gevormd door het beleidsverslag (deel B).

Beleidsartikelen

Bij de beleidsartikelen zijn algemene doelstellingen geformuleerd en de financiële gevolgen van de beleidsmatige verschillen (grensbedrag van € 5 miljoen voor artikel 1, 2, 4, 5, 7 en € 10 miljoen voor de artikelen 3, 6, 8) worden per defensieonderdeel toegelicht bij de tabellen «Budgettaire gevolgen van beleid». Voor technische mutaties worden de grensbedragen verdubbeld. Daarnaast kunnen waar nodig (los van de grensbedragen) opmerkelijke verschillen nader zijn toegelicht.

Informatie over de inzetbaarheid en gereedheid van een krijgsmacht is operationeel gevoelig. Potentiële tegenstanders zijn actief op zoek naar dergelijke informatie en kunnen er misbruik van maken. Enige terughoudendheid is dus geboden. Dit mag echter geen belemmering vormen voor de informatiepositie van de Eerste en Tweede Kamer. Om die reden is de gevoelige informatie over inzetbaarheid en gereedheid gebundeld in een vertrouwelijke bijlage die tegelijkertijd met het jaarverslag aan de Kamer zal worden aangeboden.

Bij beleidsartikel 1 Inzet wordt de inzet voor de krijgsmacht verantwoord. Dit betreft de bijdragen van Defensie aan crisisbeheersingsoperaties, contributies aan common funded NAVO- en EU-operaties, inzet voor nationale en Koninkrijkstaken en overige inzet. Het artikel bevat ook een overzicht van de structurele inzet die in andere beleidsartikelen is verantwoord, bijvoorbeeld door de Koninklijke Marechaussee, de Explosieven Opruimingsdienst Defensie en de Kustwachten.

In de beleidsartikelen 2 tot en met 5 wordt de taakuitvoering verantwoord voor Zeestrijdkrachten, Landstrijdkrachten, Luchtstrijdkrachten, Marechaussee en de inzet waartoe zij gemandateerd zijn, voor zover deze niet valt onder artikel 1.

In beleidsartikel 6 zijn de investeringen verantwoord voor de krijgsmacht, te weten investeringen in materieel, infrastructuur en IT. Daarnaast zijn de verkoopopbrengsten van afstoting van materieel en infrastructuur bij dit beleidsartikel verantwoord.

Bij de beleidsartikelen 7 Ondersteuning door Defensie Materieel Organisatie en 8 Ondersteuning door Commando DienstenCentra zijn de uitgaven en verplichtingen verantwoord voor de ondersteunende en dienstverlenende defensieorganisaties.

Niet-beleidsartikelen

Bij de niet-beleidsartikelen worden de financiële gevolgen van de opmerkelijke verschillen (grensbedrag van € 2 miljoen voor artikel 9, van € 10 miljoen voor artikel 10) per niet-beleidsartikel toegelicht. Daarnaast kunnen waar nodig (los van de grensbedragen) opmerkelijke verschillen nader zijn toegelicht. Verschillen in niet-beleidsartikel 11 Geheime uitgaven worden aan de president van de Algemene Rekenkamer toegelicht. Niet-beleidsartikel 12 Nog onverdeeld wordt altijd toegelicht.

In het niet-beleidsartikel 9 Algemeen worden de niet specifiek aan een defensieonderdeel toe te wijzen programma-uitgaven opgenomen. In het niet-beleidsartikel 10 Apparaat Kerndepartement worden de uitgaven ten behoeve van het centrale apparaat van Defensie verantwoord. Hieronder vallen de uitgaven voor de Bestuursstaf, de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) en pensioenen en uitkeringen, wachtgelden, inactiviteitswedden en Sociaal Beleidskader (SBK)-gelden. Ten slotte worden in de niet-beleidsartikelen 11 en 12 de Geheime uitgaven en de verantwoording voor Nog onverdeeld opgenomen.

Bedrijfsvoeringparagraaf

De bedrijfsvoeringsparagraaf bestaat uit drie paragrafen, een uitzonderingsrapportage, rijksbrede bedrijfsvoeringsonderwerpen en belangrijke ontwikkelingen en verbeteringen in de bedrijfsvoering.

Jaarrekening

In dit hoofdstuk zijn opgenomen de verantwoordingsstaat en de saldibalans van het Ministerie van Defensie. Ook is de verantwoording van de agentschappen opgenomen. Tenslotte is de rapportage over de Wet Normering Topinkomens opgenomen als onderdeel van de Jaarrekening.

Bijlagen

Als bijlagen zijn opgenomen een overzicht met toezichtrelaties en ZBO’s en RWT’s (bijlage 1), een overzicht met afgerond evaluatie- en overig onderzoek (bijlage 2), een overzicht van inhuur externen (bijlage 3), een overzicht van het Budget Internationale Veiligheid (BIV) (bijlage 4), een overzicht van integriteitsmeldingen (bijlage 5), een rapportage burgerbrieven (bijlage 6) en een lijst met afkortingen (bijlage 7). De vertrouwelijke inzetbaarheidsrapportage wordt separaat aangeboden.

Groeiparagraaf

Voor het opstellen van het departementaal jaarverslag gelden de Rijksbegrotingsvoorschriften (RBV) van de Minister van Financiën. Als gevolg van wijzigingen in deze voorschriften en door ontwikkelingen bij Defensie zijn de volgende veranderingen doorgevoerd ten opzichte van het jaarverslag 2016:

• • De cirkeldiagrammen die inzicht bieden in de realisatie op artikelniveau zijn gewijzigd naar staafdiagrammen. Daarmee wordt visueel meer inzicht geboden in de uitgaven en ontvangsten per beleidsartikel, die daarmee onderling beter vergelijkbaar worden;

• • Art. 10 Centraal apparaat is conform RBV gewijzigd in art. 10 Apparaat Kerndepartement en art. 12 Nominaal en onvoorzien wordt art. 12 Nog onverdeeld;

• • Voor de verantwoording 2017 heeft de Tweede Kamer «toetsbare beleidsplannen» als focusonderwerp aangewezen. Gevolg hiervan is dat in de bijlage «Afgerond evaluatie en overig onderzoek» is aangegeven bij welke nieuwe beleidsplannen in 2017 op voorhand (ex ante) doelen en financiële consequenties helder waren en op voorhand inzicht bestond in doeltreffendheid en doelmatigheid. Met dit nieuwe focusonderwerp is het focusonderwerp «beleidsdoorlichtingen» van vorig jaar komen te vervallen. Belangrijkste gevolg is dat in de tabel «Realisatie beleidsdoorlichtingen» niet langer de geplande en behandelde beleidsdoorlichtingen worden opgenomen;

• • Op 1 juli 2017 is de Evaluatiewet WNT in werking getreden. De Evaluatiewet WNT regelt onder meer dat de openbaarmakingsverplichtingen niet langer bij wet, maar in de nieuwe artikelen 5, 5a en 5b van Uitvoeringsregeling WNT zijn geregeld (Staatscourant 2017, nr. 23427). De openbaarmakingsverplichtingen zijn daarbij op enkele onderdelen vereenvoudigd. Model 3.70 voor de WNT-verantwoording 2017 sluit aan bij de nieuwe verplichtingen en is daarom ten opzichte van de WNT-verantwoording 2016 op enkele onderdelen gewijzigd;

• • Commando DienstenCentra (CDC) is in 2017 veranderd in Defensie Ondersteuningscommando (DOSCO). Voor de leesbaarheid ten opzichte van de begroting 2017 wordt in het jaarverslag CDC aangehouden;

• • Op grond van het overgangsrecht in artikel 10.2 van de Comptabiliteitswet 2016 blijven voor de jaarverslagen en slotwetten over 2017 de bepalingen uit de Comptabiliteitswet 2001 en de daarop berustende bepalingen van toepassing, zoals deze golden voor de inwerkingtreding van de Comptabiliteitswet 2016 per 1 januari 2018. Om die reden moet telkens bij de verwijzingen naar de bepalingen van de Comptabiliteitswet 2016 worden gelezen de artikelen van de Comptabiliteitswet 2001 conform de transponeringstabel bij de Comptabiliteitswet 2016, Stb. 2017, 139. Het betreft met name de volgende artikelen:

  Artikelen in CW 2016 en CW 2001

  Art. in CW 2016	Art. in CW 2001
  3.2 – 3.4	19, eerste lid; 21, eerste en tweede lid
  3.5	22, eerste lid; 26, eerste lid
  3.8	58, eerste lid, onderdeel a, en derde lid; 61, derde lid
  3.9	58, eerste lid, onderdeel b en c
  2.37	60, tweede en derde lid; 63, eerste en vierde lid
  2.35	61, tweede tot en met vierde lid
  2.40	64
  7.12	82, eerste lid; 83, eerste lid
  7.14	82, vijfde lid; 83, tweede tot en met vierde lid

B. BELEIDSVERSLAG

Inleiding

Defensie beschermt wat ons dierbaar is en oefent haar grondwettelijke taken uit in een veiligheidsomgeving die sterk aan verandering onderhevig is, ook in 2017. Binnenlandse en internationale veiligheidsproblemen grijpen steeds meer in elkaar en steeds vaker zijn instabiele landen rondom Europa daarvan de oorzaak. Met het regeerakkoord «Vertrouwen in de toekomst» (oktober 2017) heeft dit kabinet het belang onderstreept van een veelzijdig inzetbare krijgsmacht. Nederland heeft een dergelijke krijgsmacht harder nodig dan ooit om zijn belangen en waarden te beschermen in binnen- en buitenland. Daarom investeert dit kabinet ongeveer € 1,5 miljard in de mensen en de middelen van Defensie. Het kabinet wil de mensen bij Defensie nadrukkelijk een nieuw perspectief bieden. Voorts is het van belang dat verouderde wapensystemen worden vervangen door modern materieel en de gereedheid en inzetbaarheid van militaire eenheden verder wordt versterkt.

2017 was ook een jaar waarin duidelijk werd dat Defensie het beter moet en kan doen als het gaat om het bieden van een veilige werkomgeving voor haar medewerkers. De dodelijke voorvallen in Kidal en Ossendrecht en de integriteitsschendingen in Schaarsbergen hebben dit pijnlijk duidelijk gemaakt. De conclusies van de onderzoeken van de Onderzoeksraad voor veiligheid (OVV) en daarna de commissie Van der Veer waren stevig en helder. Om die reden wordt er intensief gewerkt aan maatregelen om het werken bij Defensie zowel in Nederland als in missiegebieden veiliger te maken. Het integrale plan van aanpak ter verbetering van de veiligheid bij Defensie is in maart 2018 aan de Tweede Kamer aangeboden.

3. BELEIDSPRIORITEITEN

In de begroting 2017 zijn de volgende prioriteiten opgenomen:

• 1. Versterken van de gereedheid van de krijgsmacht;

• 2. Vernieuwen van het operationele domein en de ondersteuning;

• 3. Verdiepen van de internationale samenwerking;

• 4. Verankeren van financiële duurzaamheid;

• 5. Investeren in goed werkgeverschap.

1. Versterken van de gereedheid van de krijgsmacht

Defensie heeft afgelopen jaar intensief gewerkt aan het herstel van de basisgereedheid. In aanvulling op eerdere intensiveringen is hiervoor in 2017 € 197 miljoen aan de defensiebegroting toegevoegd.

Met het herstel van de basisgereedheid is toegewerkt naar het herstel van de operationele gereedheid van de eenheden. Operationele gereedheid wordt gevormd door drie elementen: materiële gereedheid, personele gereedheid en geoefendheid. Er is voortgang geboekt, maar de herstelinspanningen werden ook bemoeilijkt door personele tekorten en het omvangrijke beroep op de krijgsmacht.

Materiële gereedheid

In 2017 is verder gewerkt aan de uitvoering van het plan van aanpak «Verbeteren Materiële Gereedheid». Dit heeft ertoe geleid dat bij enkele geprioriteerde wapensystemen een stijgende lijn in de materiële gereedheid is te onderkennen. Deze stijgende lijn is nog niet bij alle wapensystemen zichtbaar, mede door een personeelstekort in een aantal cruciale categorieën, zoals technisch personeel. Ook waren er enkele onvoorziene materiële problemen, zoals defecten met het blusleidingsysteem van de patrouilleschepen.

Personele gereedheid

De personele gereedheid staat onder druk door een lage vulling van de organisatie (zie ook de Personeelsrapportage). De uitdaging om tijdig te kunnen beschikken over voldoende en goed opgeleid personeel is in het licht van de aantrekkende arbeidsmarkt groter geworden. Voorheen deden tekorten zich vooral voor in specifieke schaarste categorieën, zoals medisch, technisch en ICT-personeel, maar inmiddels heeft het zich uitgebreid naar andere categorieën personeel, zoals infanteristen en mariniers. Naast werving van nieuw personeel behoeft het behoud van huidig personeel de aandacht. In 2017 is het actieplan «Behoud en werving» (Kamerstuk 33 763, nr. 134) gestart om dit probleem aan te pakken. Ook het arbeidsvoorwaardenakkoord uit 2017 draagt hieraan bij.

In 2017 is een start gemaakt met de invoering van de adaptieve krijgsmacht (Kamerstuk 34 550, nr. 73). Op 26 oktober 2017 is de Kamer geïnformeerd over de voortgang (Kamerstuk 33 763, nr. 136). Zoals in de rapportage beschreven, vraagt de toepassing van het concept van de adaptieve krijgsmacht om veranderingen in de organisatie en een andere manier van denken van de medewerkers. Defensie kan deze omslag alleen maken met behulp van de politiek, het bedrijfsleven, andere overheidsorganisaties, de centrales van overheidspersoneel en de samenleving. Samen met deze partners zal Defensie de komende jaren de adaptieve krijgsmacht verder ontwikkelen.

Geoefendheid

In 2017 is door deelname aan verschillende oefeningen verder gewerkt aan het herstel van de geoefendheid van het optreden in een grootschalig conflict en bij hogere dreigingsscenario’s.

CZSK heeft daarvoor zowel in het voor- als najaar deelgenomen aan de internationale oefening Joint Warrior voor de kust van Schotland (waaraan marine-, luchtmacht- en landmachteenheden meededen) en aan de internationale oefening Formidable Shield. De focus van deze oefening lag op het verbeteren van de internationale samenwerking op het gebied van de verdediging tegen ballistische raketten. Tevens werd deelgenomen aan US BALTOPS in het zuidelijke deel van de Baltische Zee en aan Northern Coast in de Oostzee. Marinierseenheden hebben in Belize de gecombineerde Jungle Warfare (instructor) Course (met eenheden van het CLAS) uitgevoerd, in de Verenigde Staten de Combined Arms Life Fire Exercise met eenheden van het Amerikaanse Korps Mariniers, bergtraining in Schotland en een Live Fire Exercise in het Verenigd Koninkrijk. Verder hebben verschillende CZSK-eenheden deelgenomen aan de grote havenbeschermingsoefening Port Defender in Rotterdam.

Het beroep op het CLAS was dit jaar onverminderd groot. Daarbij hadden de landstrijdkrachten te maken met een dalende personele vulling. Hierdoor is het CLAS in staat geweest eenheden gereed te stellen voor missies en opdrachten in onder meer Irak, Afghanistan, Mali, Litouwen, Curaçao, maar bleef de geoefendheid van het optreden in een grootschalig conflict en bij hogere dreigingsscenario’s achter. In 2017 heeft het CLAS deelgenomen aan verschillende oefeningen. Zo is er begin 2017 op brigadeniveau geoefend ten behoeve van het multinationaal en grootschalig optreden en is het Duits-Nederlandse hoofdkwartier succesvol gecertificeerd als Joint Task Force Headquarter (land).

In 2017 heeft CLSK gewerkt aan het herstel van de brede inzetbaarheid door deelname aan verschillende grootschalige oefeningen zoals Red Flag, Frisian Flag, Fighter Weapon Instructor Training, Joint Warrior en Swift Response. Deze oefeningen waren meer dan voorheen gericht op het oefenen onder zware omstandigheden in complexe scenario’s. Ook heeft nachtvliegen een substantieel deel uitgemaakt van het trainingsprogramma. Hierdoor is de geoefendheid van het CLSK in brede zin versterkt, de F-16 en de luchtgevechtsleiding hebben de norm voor operationele gereedheid gerealiseerd. De helikoptereenheden van CLSK hebben helaas niet het hele oefenprogramma kunnen doorlopen. Dit kwam onder meer door personele tekorten en specifieke reservedelen die niet voorradig waren.

De KMar heeft met verschillende pelotons voor de hoog risico beveiliging en met interdepartementale partners geoefend en gewerkt aan de interoperabiliteit, harmonisatie en samenwerking. Daarnaast heeft de bijstandseenheid van de KMar geoefend met haar Spaanse counterpart om de samenwerking en interoperabiliteit verder te versterken en te verdiepen.

Naast deze grote oefeningen oefenden de operationele commando’s dagelijks met kleinere eenheden.

2. Vernieuwen van het operationele domein en de ondersteuning

Investeringen

In 2017 heeft Defensie € 1,4 miljard geïnvesteerd. Dit heeft geresulteerd in een investeringsquote van 17,3 procent. De gerealiseerde investeringsquote is in lijn met de stijging van de quote sinds 2014, elk jaar met circa een procentpunt. De verwachting is dat de stijgende trend van de investeringsquote de komende jaren doorgaat, gezien ook het saldo openstaande investeringsverplichtingen van € 4,6 miljard. Dit is € 0,7 miljard hoger dan de stand ultimo december 2016.

De voortgang van een aantal projecten wordt hieronder toegelicht. Voor het volledige overzicht zie Artikel 6, Investeringen.

• • Vervanging onderzeeboten. In juli 2017 is er een Algemeen Overleg onderzeeboten geweest. Na het AO is gestart met de onderzoeksfase (B-fase) van het project. De B-fase zal in 2018 worden voltooid.

• • LC-fregatten. Zoals gemeld in het Materieelprojectenoverzicht 2017 over het project «Instandhoudingsprogramma LC-fregatten» zijn in december 2016 twee van de drie hoofdcontracten gesloten met Thales Nederland. Op 21 juni 2017 heeft de Kamer de brief ontvangen over het derde hoofdcontract (Kamerstuk 27 830, nr. 174). In juli 2017 is dit derde hoofdcontract gesloten en daarmee is dit project overgegaan naar de realisatiefase.

• • Landing Craft Utility (LCU). In 2017 is het contract getekend voor het project Midlife Upgrade Landing Craft Utility (MLU LCU), het project is aangevangen.

• • Munitie. In het kader van de versterking van de basisgereedheid zijn in 2017 de voorraden conventionele munitie verder aangevuld.

• • Multi Role Tanker Transport (MRTT). Op 29 juni 2017 zijn Duitsland en Noorwegen toegetreden tot het MRTT-programma. Luxemburg besloot al eerder hieraan deel te nemen en België volgde op 14 februari 2018. Vanwege de toetreding van Duitsland, België en Noorwegen wordt de gezamenlijke MRTT-vloot uitgebreid naar acht vliegtuigen.

• • Defensie Operationeel KledingSysteem (DOKS). Het project Defensie Operationeel KledingSysteem (DOKS) is in 2016 gestart. In 2017 is de verwerving voorbereid. De aanschaf en invoering van de nieuwe helmen gebeurt vanaf 2018. Daarna volgt de kleding (2019–2022).

• • Chinook. Na het besluit in 2015 veertien nieuwe Chinook CH-47F MYII CAAS helikopters aan te schaffen (kamerstuk 27 830, nr. 157) heeft Defensie in 2017 het besluit genomen de zes oudere Chinook CH-47F (NL) helikopters te moderniseren en op dezelfde standaard te brengen als de veertien aangeschafte Chinooks (Kamerstuk 27 830, nr. 208).

• • Verwerving F-35. Het F-35 Joint Program Office werkt aan een meerjarige bestelling van de F-35 om de stuksprijs te verlagen. Nederland heeft besloten om aan deze meerjarige bestelling deel te nemen met in totaal 24 toestellen, waarvan er in drie achtereenvolgende jaren (2020, 2021 en 2022) telkens acht zullen worden geleverd.

• • IT. De aanbesteding van de nieuwe IT-infrastructuur is in volle gang. De selectiefase is eind 2016 voltooid en heeft geresulteerd in de selectie van twee partijen voor de dialoog met de markt. De uitkomst van deze fase is voorgelegd aan het Bureau ICT Toetsing (BIT). De bevindingen van het BIT worden verwerkt in het technische deel van de dialoog. Dit technische deel zal naar verwachting halverwege 2018 worden afgesloten.

Cyber

Zoals bleek uit onder andere het jaarlijkse Cyber Security Beeld Nederland, is het cyber-dreigingsbeeld in 2017 verder verslechterd. Aanvallen met zogenaamde gijzelingssoftware zorgden wereldwijd voor het uitvallen van systemen in de energie- en transportsector, ziekenhuizen, overheidsinstanties en andere vitale sectoren. In deze context heeft Defensie haar eigen cybercapaciteiten verder versterkt. Het cyberdomein vergt naast de juiste middelen vooral veel menskracht. Voor de bescherming van onze defensienetwerken, de inzet van cybermiddelen in militaire operaties of het vergaren van inlichtingen worden veelal dezelfde kennis, vaardigheden, technieken en materieel gebruikt. Daarom is het van belang dat de verschillende geledingen van Defensie zo geïntegreerd mogelijk werken. Dit leidt tot synergie, noodzakelijke kennisdeling en een doelmatig en doeltreffend gebruik van schaarse middelen en expertise.

Het Defensie Cyber Commando (DCC), verantwoordelijk voor de ontwikkeling en inzet van offensieve cybercapaciteiten, is versterkt om invulling te geven aan de grote vraag naar ondersteuning van de operationele commando’s op cybergebied en om de kennisfunctie verder uit te breiden. De MIVD is versterkt om inlichtingenmiddelen optimaal te kunnen inzetten ter ondersteuning van de militaire taakuitvoering in het cyber domein en om actieve verdedigingsmaatregelen verder uit te bouwen. Ook is verder gewerkt aan een nauwere samenwerking tussen DCC en MIVD, in lijn met de Defensie Cyber Strategie.

Het Defensie Computer Emergency Response Team (DefCERT) is veelvuldig betrokken bij ontwikkelingen, onderzoeken en incidenten in het cyberdomein en draagt bij aan Defensiebrede awareness-trainingen. Verdere versterking van het DefCERT is voorzien ten behoeve van detectie en ondersteuning van operationele eenheden. Daarnaast is in 2017 verder gewerkt aan het doorontwikkelen van het Security Operations Centre (SOC), waarin alle beheerorganisaties samenwerken om alle netwerken, IT-diensten en Sensoren, Wapen- en Commandosystemen (SEWACO) van Defensie in Nederland en in operatiegebieden dag en nacht te monitoren en te beschermen.

Kennis en het innovatieve vermogen

Eind 2016 is de Strategische Kennis & Innovatie Agenda (SKIA) uitgebracht. Aan de hand van de SKIA is in 2017 de defensiekennisbasis in overleg met de kennisinstituten herijkt. Instandhouding van een brede, defensie-specifieke kennisbasis en onderzoekscapaciteit blijft het uitgangspunt. Daarbij werken kennisinstellingen en Defensie, als eindgebruiker, nauw samen. Verder heeft Defensie via de Nationale Wetenschapsagenda (NWA) van OCW aansluiting gevonden met voor Defensie fundamenteel onderzoek door universiteiten en onderzoeksinstellingen, bijvoorbeeld op terreinen als big data en kwantum. Dat gebeurt in samenwerking met TNO.

3. Verdiepen van de internationale samenwerking

Bilateraal

In 2017 heeft Defensie de internationale militaire samenwerking verder verdiept, vooral met de strategische partners België en Luxemburg, Duitsland, Frankrijk, Noorwegen, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten.

De nauwe samenwerking tussen België, Luxemburg en Nederland is het afgelopen jaar voortgezet. De 13 Lichte Brigade, de Belgische Mediane Brigade en het Luxemburgse Centre Militaire hebben zich in 2017 voorbereid op de bijdragen aan de EU Battlegroup in 2018. Tevens besloten België en Nederland in 2017 tot nauwere samenwerking tussen het Korps Mariniers en de Belgische Lichte Brigade.

Voorts ging op 1 januari 2017 de gezamenlijke bewaking van het Benelux-luchtruim van start. België en Nederland vervullen deze taak op rotatiebasis voor periodes van vier maanden. Het is daarom niet langer noodzakelijk dat zowel België als Nederland twee F-16’s paraat hebben staan voor de Quick Reaction Alert (QRA). Op 16 februari 2017 sloten België, Frankrijk, Luxemburg en Nederland een aanvullend verdrag dat het voor Nederlandse jachtvliegtuigen mogelijk maakt het Franse luchtruim in te vliegen ter begeleiding van een verdacht burgervliegtuig vanuit België en Luxemburg. Met Duitsland zijn in 2017 de eerste voorbereidingen getroffen om tot een dergelijke overeenkomst te komen.

De Nederlands-Duitse samenwerking is in 2017 verder verdiept. Op 29 augustus 2017 hebben Duitsland en Nederland een Technical Arrangement gesloten inzake de intensivering van de samenwerking op het gebied van de grondgebonden lucht- en raketverdediging. De samenwerking omvat onder meer de integratie van een Duitse luchtverdedigingseenheid, de Flugabwehrraketengruppe 61, in het Defensie Grondgebonden Luchtverdedigingscommando (DGLC). Deze eenheid blijft gevestigd in Duitsland en sinds het najaar van 2017 maken ongeveer tien Duitse militairen deel uit van de DGLC-staf. Voorts zijn eenheden van de marine en het Duitse Seebataillon geïntegreerd in een amfibische taakgroep. Tijdens de oefening Northern Coast in september 2017 heeft deze taakgroep initial operational capability bereikt. Daarnaast hebben Duitse speciale eenheden het afgelopen jaar het Joint Support Ship (JSS) Zr.Ms. Karel Doorman gebruikt als oefenplatform, onder meer als commandoplatform en als uitvalsbasis voor een anti-terreuroefening.

Ook de samenwerking met andere strategische partners is verdiept. Zo is de samenwerking tussen de 13 Lichte Brigade en de Franse 9^e Brigade d’Infanterie de Marine geïntensiveerd. Deze eenheden hebben op stafniveau gezamenlijk geoefend en kennis uitgewisseld over licht gemotoriseerd optreden. Met Noorwegen heeft Nederland afgesproken dat de Nederlandse mariniers niet alleen in Noord-Noorwegen de koudweertraining zullen volgen, maar ook ter plaatse met Noorse landeenheden zullen oefenen. Nederland heeft de samenwerking in het kader van de Joint Expeditionary Force (JEF) met het Verenigd Koninkrijk verdiept door deel te nemen aan een grote JEF-oefening en door twee Nederlandse stafofficieren te plaatsen op het JEF-hoofdkwartier. De goede samenwerking met de Verenigde Staten is voortgezet. Zo hebben de landen deelgenomen aan de oefening Formidable Shield om ballistische raketten te detecteren en onderscheppen.

Tot slot is vooruitgang geboekt met het Multi Role Tanker Transport (MRTT)-programma voor het opzetten van een multinationale vloot van tanker-transportvliegtuigen. Nederland is de lead nation van dit programma.

Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO)

De NAVO heeft de afgelopen jaren militaire maatregelen genomen om de geloofwaardige afschrikking te garanderen, waaronder de uitbreiding van de NATO Response Force (NRF) en de oprichting van een vooruitgeschoven aanwezigheid in de Baltische staten en Polen (Enhanced Forward Presence, EFP). Nederland levert elk jaar bijdragen aan de NRF, in 2017 met ongeveer 270 militairen aan de multinationale battlegroup onder leiding van Duitsland in Litouwen. Ook België, Luxemburg en Noorwegen leverden bijdragen aan deze eenheid. Daarnaast leverde ons land in 2017 een raiding squadron mariniers aan de landcomponent van de Very High Readiness Joint Task Force (VJTF). Verder maakten een luchtverdedigings- en commandofregat en twee mijnenjagers voor periodes van vier maanden deel uit van de staande NAVO-vlootverbanden en was een onderzeeboot beschikbaar voor inzet in NAVO-verband. Voorts leverde Nederland in de tweede helft van 2017 F-16’s aan de luchtcomponent van de VJTF en waren vier F-16’s met een langere reactietijd beschikbaar.

Naast activiteiten in het kader van de collectieve verdediging, richt de NAVO zich ook op het verspreiden van stabiliteit, vooral ten zuiden van het verdragsgebied. In februari 2017 stemden de Ministers van Defensie in met de oprichting van een hub voor het zuiden in het Joint Forces Command Napels. Deze hub zal de situational awareness van het bondgenootschap verbeteren en de NAVO-activiteiten gericht op het verspreiden van stabiliteit op de zuidflank coördineren. De NAVO ontplooit op de zuidflank onder meer Defence Capacity Building activiteiten ter ondersteuning van partnerlanden. Zo ondersteunt het bondgenootschap Irak en Jordanië met advies en trainingen, waaronder de NATO Training and Capacity Building Iraq, (NTCB)-I. Nederland heeft hiervoor enkele experts geleverd.

Tijdens de speciale bijeenkomst van de staatshoofden en regeringsleiders van de NAVO-landen op 25 mei 2017 besloten de bondgenoten dat de NAVO een grotere rol moet spelen op het gebied van terrorismebestrijding. Daartoe werd een actieplan aangenomen. De bondgenoten gaan meer informatie delen en in het NAVO-hoofdkwartier wordt een terrorism intelligence cell opgericht. Verder is de inzet van de Airborne Warning And Control System (AWACS) radarvliegtuigen ter ondersteuning van de anti-ISIS coalitie uitgebreid en is de NAVO toegetreden tot de deze coalitie.

Tot slot zijn het afgelopen jaar stappen gezet ter verbetering van de EU-NAVO samenwerking. In oktober 2017 vonden in de EU en de NAVO parallelle en gecoördineerde oefeningen plaats. Nederland blijft pleiten voor de verdieping van de EU-NAVO samenwerking, bijvoorbeeld op het gebied van grensoverschrijdend militair transport. In december 2017 is militaire mobiliteit aangenomen als nieuw gezamenlijk voorstel voor EU-NAVO samenwerking.

Europese Unie

Het afgelopen jaar zijn in EU-verband belangrijke stappen gezet om de internationale militaire samenwerking te ondersteunen en te bevorderen. De EU Global Strategy van 2016 is nader uitgewerkt in het Implementation Plan on Security and Defence, het Europees Defensie Actieplan (EDAP) van de Europese Commissie en in de voorstellen voor het versterken van EU-NAVO samenwerking. De meest in het oog springende initiatieven zijn de permanent gestructureerde samenwerking (Permanent Structured Cooperation, PESCO) en het Europees Defensiefonds (EDF).

PESCO biedt een institutioneel raamwerk om binnen de kaders van de EU met een groep lidstaten de samenwerking op gebied van veiligheid en defensie te intensiveren. Dit past in het streven om als Europa meer verantwoordelijkheid te nemen op veiligheidsgebied. Op 11 december 2017 nam de Raad Buitenlandse Zaken het Raadsbesluit aan waarmee PESCO formeel is opgericht. Het is de bedoeling dat de lidstaten die deelnemen aan PESCO intensiever samenwerken bij het ontwikkelen en aanschaffen van defensiecapaciteiten en een grotere bereidheid hebben om deel te nemen aan EU-missies en -operaties. De deelnemende landen voldoen aan een aantal criteria en zijn onderling twintig commitments (verbintenissen) aangegaan. Nederland acht het van belang dat PESCO-projecten toegevoegde waarde hebben en op korte termijn tot concrete resultaten leiden. Voorts is Nederland lead nation van het project Militaire Mobiliteit. Dit project is het grootste PESCO-project met 24 deelnemende lidstaten. Met dit project wordt getracht om militaire mobiliteit in de EU te verbeteren door het wegnemen van fysieke, juridische en regelgevende obstakels.

De Europese Commissie publiceerde op 7 juni 2017 een verordening inzake het EDF. Het EDF is een uitwerking van het Europees Defensie Actieplan en heeft tot doel de Europese industriële basis te versterken en lidstaten te stimuleren om samen defensiecapaciteiten te ontwikkelen. Het fonds bestaat uit een onderzoeksdeel en een capaciteitendeel. Het capaciteitendeel (European Defence Industrial Development Programme, EDIDP) maakt het onder voorwaarden mogelijk om onder meer haalbaarheidsstudies, het ontwikkelen en testen van prototypes en het certificeren van producten of technologieën mede te laten financieren door de Europese Commissie.

In het najaar heeft de trial run van de Coördinated Annual Review on Defence (CARD) plaatsgevonden. Het doel van CARD is meer transparantie en coherentie in de nationale defensieplanningscycli te creëren. Het Europees Defensieagentschap (EDA) zal met CARD de defensieplanning van de lidstaten in kaart brengen en daarmee capaciteitstekorten identificeren. Nederland krijgt zo inzicht in de strategische keuzes van belangrijke bondgenoten, wat betere afstemming en samenwerking mogelijk maakt. Het EDA was zeer te spreken over de door Nederland aangeleverde informatie. Op basis van de aangekondigde verhoging van defensie-uitgaven en de Defensienota zal een actualisatie van de informatie plaatsvinden.

In 2017 is vooruitgang geboekt op de vier belangrijkste capaciteitsontwikkelingsprogramma’s die de Europese Raad is overeengekomen, namelijk Air-to-Air Refueling (AAR), Remotely Piloted Aircraft Systems (RPAS), Governmental Satellite Communication en cyber defence. Nederland is lead nation van het Multi-Role Tanker Transport (MRTT)-project dat invulling geeft aan Air-to-Air Refueling.

Het European Union Police Services Training (EUPST II) programma bevordert de opbouw van politie- en gendarmeriecapaciteiten, interoperabiliteit en harmonisatie en het internationale netwerk voor deelname aan crisisbeheersingsoperaties voor onder andere de EU, VN, en de Afrikaanse Unie. De Koninklijke Marechaussee is voorzitter van het consortium dat het trainingsprogramma gedurende de periode 2015–2018 uitvoert.

4. Verankeren van financiële duurzaamheid

Met het centraal stellen van het thema «financiële duurzaamheid» heeft Defensie gewerkt aan een realistisch evenwicht tussen doelstellingen, capaciteiten, activiteiten en middelen op basis van transparante en betrouwbare financiële informatie.

In 2017 is de voorbereiding van besluitvorming van de individuele investeringen verder verbeterd. Zo is een instructie voor het uitvoeren van een kosten baten analyse (KBA) vastgesteld in aanvulling op de eerdere actualisatie van de ramingssystematiek en een nieuwe instructie risicomanagement. Voorts is in 2017 studie verricht naar de prijsontwikkeling van Defensie-specifieke uitgaven van 2010 tot en met 2015 en er is gewerkt aan een meerjarige duurzame investeringsplanning. De uitkomsten hiervan worden meegenomen bij het opstellen van de nieuwe Defensienota.

5. Investeren in goed werkgeverschap

Op 24 november jl. is het arbeidsvoorwaardenakkoord 2017–2018 ondertekend. Op grond hiervan wordt onder meer de nieuwe diensteinderegeling voor militair personeel ingevoerd en wordt in overleg met de bonden de komende tijd een ander personeelssysteem geïntroduceerd dat bijdraagt aan de ontwikkeling van het personeel en de in-, door- en uitstroom van personeel beter in balans brengt. Het overleg over het pensioenstelsel voor militairen heeft geleid tot de afspraak dat er uiterlijk 1 oktober 2018 overeenstemming is over een structurele defensiespecifieke middelloonpensioenregeling die per 1 januari 2019 zal worden geïmplementeerd.

In 2017 was sprake van meer inzet van reservisten. Daarnaast is in 2017 een start gemaakt met de invoering van de adaptieve krijgsmacht waarbij meer wordt samengewerkt met civiele partners. Bij de defensieonderdelen zijn voor het burgerpersoneel 24 loopbaanbegeleiders aangesteld. Medewerkers kunnen bij deze loopbaanbegeleiders terecht voor gesprekken over en assistentie bij het maken van loopbaankeuzes. Het bij de Defensie Materieel Organisatie ontwikkelde re-employment programma (REP) wordt momenteel defensiebreed ingevoerd. REP biedt burgermedewerkers de mogelijkheid tijdelijk ander werk te doen op een werkervaringsplaats. Beide maatregelen moeten de mobiliteit van burgermedewerkers verhogen.

Het verbeteren van de personele vulling, als onderdeel van het herstel van de basisgereedheid, is in toenemende mate een uitdaging bij een aantrekkende en tegelijkertijd vergrijzende arbeidsmarkt. Verschillende maatregelen gericht op behoud en werving van personeel zijn geïdentificeerd en in uitvoering genomen. Zo worden militairen die uitvallen in de initiële opleiding waar mogelijk elders binnen Defensie herplaatst en zijn er meer startersfuncties voor burgerpersoneel gecreëerd. De uitvoering van deze maatregelen is belegd bij de defensieonderdelen onder aansturing van een centrale projectorganisatie.

Behoud van welzijn en gezondheid is cruciaal om inzetbaar te zijn en te blijven. Recent zijn de reorganisaties van de militaire gezondheidszorg afgerond. Daarnaast is een begin gemaakt met het programma Medische Gezondheidszorg 2020 dat beoogt de kwaliteit van (operationele) zorg te waarborgen.

Defensie richt zich tevens op duurzame inzetbaarheid van haar medewerkers door te investeren in hun persoonlijke en professionele ontwikkeling. Een deel van het bij het Defensie ingestroomde personeel komt in aanmerking voor een loopbaan voor het leven. Dit verplicht Defensie, binnen haar personeelssystematiek, aandacht te schenken aan tussentijdse uitstroom van personeel. Daarom is het belangrijk werknemers op te leiden en voor de externe arbeidsmarkt aantrekkelijk te maken en te houden. Om die reden blijft Defensie, ook na beëindiging van het Sectorplan Politie en Defensie, investeren in het waarderen en valideren van defensieopleidingen. Hierdoor kunnen defensiemedewerkers met een verkort opleidingstraject een civiel diploma behalen.

Inzet van de krijgsmacht in 2017

Strijd tegen Islamitische Staat (ISIS)

In 2017 bleef Nederland bijdragen aan de strijd tegen ISIS, onder andere door militaire steun en training aan de Iraakse strijdkrachten, inclusief de Koerdische Peshmerga. De bijdrage aan de trainingsmissie in Irak is verlengd. Deze had een omvang van ongeveer 155 militairen. In Jordanië verzorgden ongeveer 30 Nederlandse militairen de force protection van het Belgisch F-16-detachement dat werd ingezet in de strijd tegen ISIS.

MINUSMA

Nederland droeg in 2017 met ongeveer 290 militairen bij aan de VN-missie in Mali, MINUSMA. Het kabinet heeft in 2017 besloten om de Nederlandse bijdrage te verlengen tot eind 2018. De bijdrage is verkleind en heeft in 2018 een omvang van ongeveer 250 militairen.

Resolute Support

In 2017 is de bijdrage aan Resolute Support, de NAVO-missie in Afghanistan, met ongeveer 100 militairen voortgezet. Voorts is besloten deze bijdragen ook in 2018 te continueren, waarbij een chirurgisch team van zeven personen is toegevoegd.

Atalanta

Nederland heeft van 11 september tot 16 november 2017 met Zr. Ms. Rotterdam een bijdrage geleverd aan EU-Operatie Atalanta, tegen piraterij in de Hoorn van Afrika. Daarnaast heeft Defensie gedurende het gehele jaar Vessel Protection Detachements (VPD) ingezet ter bescherming van de Nederlandse koopvaardij.

Kleine bijdragen

In 2017 leverde Nederland een aantal kleine bijdragen aan missies in Afrika en het Midden-Oosten, waaronder UNMISS, UNDOF, EUTM Mali en EUTM Somalië. In artikel 1 (Inzet) is een overzicht van de (kleine) bijdragen aan missies opgenomen.

Nationaal

Ook in 2017 heeft Defensie een bijdrage geleverd aan de nationale veiligheid onder civiel gezag. De Marechaussee heeft nationale politietaken uitgevoerd en de Luchtmacht heeft het Nederlandse luchtruim met jachtvliegtuigen beveiligd. Ook heeft Defensie ondersteuning verleend aan de civiele autoriteiten, zowel in Nederland als in het Caribisch deel van het Koninkrijk, in de vorm van militaire bijstand en steunverlening.

Orkaan Irma

Met meer dan 1.000 militairen, de inzet van Zr.Ms. Karel Doorman, de Kustwacht CARIB en diverse transportvliegtuigen heeft Defensie na de passage van orkaan Irma bijstand verleend aan de Bovenwindse eilanden. Defensiepersoneel is onder andere ingezet bij de evacuatie van inwoners, ordehandhaving, noodherstel en de distributie van goederen en voedsel. Met de Multinational Caribbean Coördination Cell (MNCCC) – een tijdelijk samenwerkingsverband tussen Nederland, Frankrijk en Groot-Brittannië – werd een efficiënte inzet van lucht- en zeetransport gegarandeerd.

NAVO

Nederland heeft in dit kader in 2017 een bijdrage geleverd aan de door Duitsland geleide multinationale battlegroup in Litouwen. Deze bijdrage van ongeveer 270 militairen wordt in 2018 voortgezet. In 2017 heeft Nederland ook eenheden beschikbaar gesteld aan de NATO Response Force (NRF). Nederland leverde een raiding squadron mariniers met gevechtssteun en logistieke ondersteuning (een eenheid van compagniegrootte) aan de door het Verenigd Koninkrijk geleide Very High Readiness Joint Task Force (VJTF). Tevens leverde Nederland een bijdrage aan de Standing Naval Forces (SNF). Zo hebben twee mijnenjagers elk voor een periode van drie tot vier maanden deel uit gemaakt van de staande mijnenjagersverbanden en leverde Nederland een fregat voor twee perioden van drie maanden. In de tweede helft van het jaar is voorts een onderzeeboot op afroep beschikbaar gesteld voor de SNF. Daarnaast leverde Nederland in 2017 vier F-16’s voor Baltic Air Policing. Tot slot stelde Nederland samen met Duitsland het hoofdkwartier van het Eerste Duits-Nederlandse Legerkorps als Joint Task Force Headquarters beschikbaar aan de NAVO. Dit hoofdkwartier zal tot juli 2018 gereedstaan om deze rol te vervullen.

Realisatie Beleidsdoorlichtingen

Artikel	Naam artikel	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	Geheel artikel?
1	Inzet	x							nee
1	Inzet				x				nee
1	Inzet							x	nee
2	Taakuitvoering CZSK						x		nee
3	Taakuitvoering CLAS							x	nee
4	Taakuitvoering CLSK			x					nee
5	Taakuitvoering KMar			x					nee
6	Investeringen krijgsmacht
7	Ondersteuning krijgsmacht door Defensie Materieel Organisatie
8	Ondersteuning krijgsmacht door CDC			x					nee
8	Ondersteuning krijgsmacht door CDC					x			nee
9	Algemeen
10	Apparaat Kerndepartement
11	Geheime uitgaven
12	Nog onverdeeld

Overzicht van risicoregelingen

Per 31 december 2017 is er één openstaande garantie. Het betreft een overeenkomst met de Vereniging Verbond van Verzekeraars over de verzekerbaarheid van personeel. De looptijd is onbepaald en er is geen gegarandeerd bedrag vastgesteld. De overeenkomst regelt de verhouding tussen het Ministerie van Defensie en de Vereniging met als doel de belemmeringen die defensieambtenaren in het maatschappelijk verkeer ondervinden als gevolg van uitsluitingsclausules bij levensverzekeringen, gekoppeld aan de financiering van een woning, weg te nemen. In 2017 zijn er geen aanspraken geweest.

4. BELEIDSARTIKELEN

4.1 Beleidsartikel 1 Inzet

Algemene doelstelling

De krijgsmacht is er voor de verdediging en bescherming van de belangen van het Koninkrijk, alsmede voor de handhaving en de bevordering van de internationale rechtsorde. Tevens ondersteunt de krijgsmacht civiele autoriteiten bij rechtshandhaving, rampenbestrijding en humanitaire hulp, zowel nationaal als internationaal. Om deze taken te kunnen uitvoeren stelt Defensie militaire eenheden gereed die daarvoor kunnen worden ingezet.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is verantwoordelijk voor het beschikbaar stellen en daadwerkelijk inzetten van eenheden om de veiligheid van het eigen en bondgenootschappelijk grondgebied te handhaven. Verder is de Minister in samenwerking met bondgenoten verantwoordelijk voor de uitvoering van bijdragen aan missies voor conflictpreventie, crisisbeheersing en vredesopbouw, zowel in Europa als daarbuiten. Het Koninkrijk der Nederlanden draagt daarmee bij aan de handhaving en bevordering van de internationale rechtsorde. De eenheden kunnen ook worden ingezet ten behoeve van nationale taken en het verlenen van (internationale) noodhulp.

Onder Beleidsartikel 1 Inzet wordt een overzicht geboden van de gehele inzet van de krijgsmacht. Dit betreft de bijdragen van Defensie aan crisisbeheersingsoperaties, contributies aan common funded NAVO- en EU-operaties, inzet voor nationale en koninkrijkstaken en overige inzet. Het artikel is in de alinea Toelichting op Nationale inzet daartoe uitgebreid met één niet-financieel overzicht Daadwerkelijke inzet 2017 in aantallen voor de structurele inzet voor nationale- en koninkrijkstaken, bijvoorbeeld door de KMar, de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) en de Kustwachten. In Beleidsartikel 1 is de verantwoording opgenomen van de additionele uitgaven voor inzet onder verantwoordelijkheid van de Commandant der Strijdkrachten. In de beleidsartikelen 2 tot en met 5 wordt de taakuitvoering verantwoord van de Zeestrijdkrachten, Landstrijdkrachten, Luchtstrijdkrachten, de Marechaussee en de aan hen gemandateerde inzet, voor zover deze niet valt onder artikel 1.

Beleidsconclusies

Nederlandse militairen zijn in 2017 wederom breed ingezet voor vrede en veiligheid. Gedurende het jaar waren er gemiddeld 1.200 militairen op uitzending. Nederland heeft voor de vooruitgeschoven NAVO-aanwezigheid vanaf maart 2017 ongeveer 270 militairen geleverd aan de multinationale battlegroup onder leiding van Duitsland in Litouwen. In de strijd tegen ISIS heeft Nederland bijgedragen met militaire steun en training en advies aan de Iraakse strijdkrachten, inclusief de Peshmerga. Samen met de force protection voor de Belgische F-16’s en de inzet van het KDC-10 tankvliegtuig en het C-130 transportvliegtuig leverde Nederland ongeveer 155 militairen (in totaal € 39 miljoen). In de VN-missie Multidimensional Integrated Stabilization Mission in Mali (MINUSMA) is de Long Range Recce Patrol Task Group (LRRPTG) ingezet en tot eind 2017 was Nederland verantwoordelijk voor het beheer van Camp Castor. In Afghanistan heeft Nederland, als onderdeel van de NAVO-missie Resolute Support met ongeveer 100 militairen bijgedragen aan de opbouw van een professioneel veiligheidsapparaat. De Zr.Ms. Rotterdam werd in de Hoorn van Afrika ingezet voor de bestrijding van piraterij in de EU-operatie Atalanta (€ 4,9 miljoen). Voorts droeg de Nederlandse krijgsmacht kleinschaliger bij aan drie VN- en vijf EU-missies, met een bijdrage variërend van één tot twaalf militairen in het Midden-Oosten, Europa en Afrika.

Naast de internationale inzet was er in 2017 ook de nationale inzet (KMar, EODD, CLSK, CZSK en de Kustwacht) in het kader van militaire bijstand en steunverleningen. Dit is zichtbaar in de tabel Daadwerkelijke inzet 2017 in aantallen.

In een aantal missieramingen (zie tabel Crisisbeheersingsoperaties) is financiële compensatie opgenomen om de negatieve effecten van inzet op de gereedheid en geoefendheid van de krijgsmacht te beperken. Zo zijn bijvoorbeeld kosten opgenomen voor vervangende inhuur van luchttransportcapaciteit in diverse missieramingen als gevolg van de inzet van de KDC-10 en C-130.

Overzicht missies

Tabel Budgettaire gevolgen van beleid

Opbouw verplichtingen, ontvangsten en uitgaven van de vastgestelde begroting 2017, realisatie en het verschil (bedragen x € 1.000)
Artikel 1 Inzet (Bedragen x € 1.000)
	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen	153.728	263.764	268.240	739.915	136.386	325.793	– 189.407
Uitgaven	177.246	252.576	272.617	277.213	198.791	325.793	– 127.002
Programma uitgaven	177.246	252.576	272.617	277.213	198.791	325.793	– 127.002
Opdracht Inzet
– Crisisbeheersingsoperaties / Verdeelartikel BIV (HGIS)	170.420	228.517	267.491	275.226	197.553	322.682	– 125.129
– Financiering nationale inzet krijgsmacht	2.581	1.939	2.109	1.787	1.238	3.111	– 1.873
– Overige inzet	4.245	22.120	3.017	200		0	0
Bijdragen door SSO's binnen de opdracht Inzet1			3.488	708	411	0	411
Programma-ontvangsten	4.807	11.645	35.300	55.395	20.569	33.783	– 13.214
– Crisisbeheersingsoperaties (HGIS)	1.603	8.293	35.212	55.346	20.569	33.783	– 13.214
– Overige inzet	3.204	3.352	88	49	0	0	0

Toelichting algemeen

In artikel 1 worden alleen uitgaven voor inzet begroot en verantwoord:

• (1) Voor zover deze uitgaven additioneel zijn. Dit betekent dat vormen van inzet budgettair niet zichtbaar zijn in dit artikel indien geen sprake is van aanvullende uitgaven ten opzichte van de uitgaven voor gereedstelling en instandhouding binnen de artikelen van de operationele commando’s (bijvoorbeeld de inzet van helikopters voor Search and Rescue) of indien deze worden verrekend met tweeden of derden (bijvoorbeeld noodhulp die wordt verrekend met het Ministerie van Buitenlandse Zaken).

• (2) Voor zover deze inzet onder directe verantwoordelijkheid van de Commandant der Strijdkrachten wordt uitgevoerd. Verschillende vormen van inzet zijn gemandateerd aan de operationele commando’s, zoals de inzet voor de Kustwacht, en worden daarom bij die artikelen begroot en verantwoord.

• (3) Om het geïntegreerde karakter te borgen wordt besluitvorming over het Budget Internationale Veiligheid (BIV) interdepartementaal voorbereid en uitgevoerd, waarna jaarlijks bij de eerste suppletoire begroting middelen worden overgeheveld naar de begrotingen van de Ministeries van Buitenlandse Zaken en Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking (BH&OS) (€ 60 miljoen) en andere artikelen binnen de Defensiebegroting (€ 59,5 miljoen).

• (4) Bijlage 4 van het jaarverslag geeft een overzicht van de raming en realisatie van het BIV. In de toelichting op de instrumenten wordt op bondige wijze ingegaan op de verschillen (grensbedrag € 5 miljoen) tussen de budgettaire raming en de realisatie.

Toelichting op de financiële instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 5,0 miljoen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

De gerealiseerde verplichtingen zijn € 189,4 miljoen lager dan begroot als gevolg van het overhevelen van kas- en verplichtingenbudget naar de begroting van Buitenlandse Zaken (€ 60 miljoen) en naar de begrotingsartikelen van defensieonderdelen (€ 59,5 miljoen). Hierdoor zijn de verplichtingen niet op dit artikel aangegaan. Verder is er een technische correctie in 2017 van € 27,7 miljoen doorgevoerd in de bestaande overeenkomst voor de meerjarige bijdrage voor de inzet van Strategic Airlift Capability (SAC) C-17. Tevens heeft op dit contract een valutaherwaardering plaats gevonden. Tenslotte zijn er minder verplichtingen aangegaan door het vrijvallen van het niet benutte deel van de vrije ruimte in het budget internationale veiligheid.

Uitgaven

De uitgaven voor artikel 1 zijn met de begroting 2017 vastgesteld op € 325,8 miljoen. In 2017 is € 127 miljoen minder gerealiseerd. Dit is met name veroorzaakt door de overheveling van de middelen naar de begrotingen van Buitenlandse Zaken en BH&OS en andere begrotingsartikelen in de eerste suppletoire begroting.

Toelichting crisisbeheersingsoperaties (HGIS)

Crisisbeheersingsoperaties (HGIS) Bedragen x € 1.000

					Realisatie	Begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017
Uitgaven missies
AFGHANISTAN	97.645	38.195	21.347	18.271	14.636	7.369	7.267
OCEAN SHIELD	6.043	6.048	36				0
EU ATALANTA	21.148	13.714	12.557	9.403	4.901	1.000	3.901
EUFOR ALTHEA	206	234	318	333	64		64
KFOR	452	343	359	387	149		149
CMF	164	247	352	241	260	250	10
NLTC	11	17	54	226	73		73
UNTSO	571	612	591	633	877	600	277
EULEX	598	568	289	320	82	175	– 93
MISSIES ALGEMEEN	2.316	4.913	5.309	8.618	11.110	5.500	5.610
NS2AU	54	98	74	70	82		82
UNMISS	1.514	1.784	1.820	1.029	453	300	153
MFO	234	273	41				0
ACTIVE FENCE (PATRIOTS TURKIJE)	18.620	18.224	4.742	6.942	23		23
EUTM SOMALIE	372	609	686	837	634		634
EUTM MALI	43	80	73	81	72		72
UNDOF	30	105	120	203	159		159
MINUSMA	218	87.672	78.943	80.174	66.388	16.000	50.388
EUFOR CAR		38	24				0
STRIJD TEGEN ISIS (ATF ME & CBMI)		15.983	103.931	110.152	39.077	23.000	16.077
VPD'S			4.293	3.980	6.115	5.300	815
FSE MIRAGE				856	1.076		1.076
EUBAM RAFAH			4				0
EUMAM RCA			112	92	0		0
EU NAVFOR MED			36	1.943	860	1.000	– 140
EUCAP SAHEL MALI			6	17	0		0
SNMG-2 ZR MS AMSTEL				1.809	261		261
SNMG-2 ZR MS RUYTER				2.355	988		988
UNODC					14		14
EUBAM LIBIË					50		50
UNIFIL					55		55
Border Security Teams (BST)					780		780
eFP					20.329		20.329
UNMAS IRQ					6		6
Beëindigde missies	59	15					0
Uitgaven contributies	20.121	38.745	31.372	26.254	27.979	33.000	– 5.021
Totale uitgaven aan missies	170.419	228.517	267.491	275.226	197.553	93.494	104.059
Gereserveerde bijdrages
Bijdrage vanuit BIV naar defensieonderdelen						51.500
Overheveling vanuit BIV naar BH&OS						60.000
Voorziening HGIS						117.688
Totale budget CBO/BIV						322.682

In bovenstaande tabel wordt bij de stand begroting 2017 weergegeven hoeveel budget er begroot was per missie. Hieronder worden de verschillen groter dan € 5 miljoen per missie toegelicht.

Resolute Support Mission (RSM) in Afghanistan

In de begroting 2017 is voor Afghanistan een bedrag opgenomen voor de redeployment en reset van materieel bij de beëindiging van de Nederlandse inzet in Resolute Support.

Echter na het vaststellen van de begroting is besloten de Nederlandse bijdrage te verlengen met een jaar. Dit is vastgelegd in Kamerstuk 27 925, nr. 601.

Missies algemeen

De uitgaven voor missies algemeen zijn € 5,6 miljoen hoger dan begroot. Dit wordt veroorzaakt door hogere uitgaven voor de MIVD, meer inzet van Joint Special Operations (JSO) en hogere uitgaven voor onder meer thuisfrontactiviteiten.

MINUSMA in Mali

In de begroting 2017 was de verlenging van de Nederlandse bijdrage aan MINUSMA in 2017 nog niet meegenomen, alleen de redeployment. Met de Artikel 100 brief (Kamerstuk 29 521, nr. 327) is de verlenging besloten. Er is € 50,4 miljoen meer gerealiseerd dan begroot.

Strijd tegen ISIS in Syrië en Irak

In de begroting 2017 is voor de strijd tegen IS € 23 miljoen begroot. In 2017 zijn nieuwe activiteiten gestart waaronder uitbreiding van het takenpakket van het Nederlands-Belgische Special Operation Forces (SOF-)detachement (Kamerstuk 27 925, nr. 603), de inzet van de transportvliegtuigen KDC-10 en C-130 en de doorontwikkeling van de bijdrage met speciale eenheden (Kamerstuk 27 925, nr. 608). Deze nieuwe activiteiten waren niet opgenomen in de Ontwerpbegroting 2017 waardoor € 16 miljoen meer is uitgegeven dan initieel begroot.

Contributies

Toelichting op ontvangsten

Ontvangsten crisisbeheersingsoperaties

In 2017 is € 20,6 miljoen ontvangen. Dit is € 13,2 miljoen minder dan begroot doordat een deel van de in 2017 geplande ontvangsten (van met name de VN voor de missie MINUSMA) reeds in 2016 zijn ontvangen.

Toelichting op Nationale inzet

Daadwerkelijke inzet 2017 in aantallen	Betreft	Realisatie
Explosieven opruiming	aantal inzetten	1.404	CLAS (FNIK)
Explosieven opruiming Noordzee	aantal inzetten	30	CZSK
Duikassistentie	aantal aanvragen	11	CZSK (FNIK)
Strafrechtelijke handhaving rechtsorde	aantal aanvragen	64	Alle krijgsmachtdelen, zonder KMar (FNIK)
Onderscheppingen luchtruim	aantal onderscheppingen	7	CLSK
Handhaving openbare orde en veiligheid	aantal aanvragen	16	Alle krijgsmachtdelen, zonder KMar (FNIK)
Wet Veiligheidsregio	aantal aanvragen	3	KMar (FNIK)
Militaire Steunverlening in het openbaar belang	aantal aanvragen	21	Alle krijgsmachtdelen, zonder KMar (FNIK)
Bijstand Caribische Gebied	aantal aanvragen	14	CZSK (FNIK)

Structurele nationale taken

Defensie voert structurele taken uit ten behoeve van civiele overheden. De financiële middelen van deze structurele taken zijn opgenomen in de verschillende begrotingsartikelen van Defensie. Deze structurele taken zijn vastgelegd in wet- of regelgeving, inclusief ministeriële besluiten, convenanten of arrangementen. Onder de structurele taken vallen de taken van de KMar, de Kustwacht in Nederland en het Caribisch gebied, luchtruimbewaking, de Bijzondere Bijstandseenheden en de Explosieven-opruiming.

Militaire bijstand en steunverlening (Financiering nationale Inzet Krijgsmacht, FNIK)

Defensie verleent militaire bijstand (MB) voor de handhaving van de openbare orde en veiligheid en voor de strafrechtelijke handhaving van de rechtsorde (MB SHRO). Deze bijstand wordt zowel door de KMar geleverd als door andere eenheden van Defensie. Daarnaast wordt bijstand verleend in geval van een ramp of crisis, of de vrees voor het ontstaan daarvan (Wet Veiligheidsregio). Verder kan een civiele autoriteit/Minister een beroep doen op militaire steunverlening in het openbaar belang (MSOB).

Voorbeelden van nationale taken die Defensie in 2017 gedurende het hele jaar heeft uitgevoerd zijn:

• • De notice to move (NTM) van batch 1 (200 man) en één compagnie van het Bataljon Bewaken – Beveiligen is op verzoek van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) resp. van 8 en 48 uur verkort naar 6 uur NTM.

• • De KMar is ook in 2017 door het CZSK en het CLAS ondersteund bij het Mobiel Toezicht Veiligheid (MTV). Door de behoefte aan grotere capaciteit bij de grensbewaking aan de Europese buitengrens in de Nederlandse zeehavens Hoek van Holland, Europoort en IJmuiden ontstond capaciteitstekort binnen de KMar.

• • Zoekteams van Defensie hebben ter ondersteuning van zowel de Politie als de Fiscale Inlichtingen en Opsporingsdienst (FIOD) op veel locaties binnen het Koninkrijk gezocht naar verborgen ruimten met daarin bewijsmateriaal zoals wapens, drugs, geld en gegevensdragers.

• • Een enkele keer is ook gezocht naar vermiste personen waarbij soms ook aanvullende capaciteiten zoals de Raven zijn ingezet. Als voorbeeld heeft Defensie op 9 en 10 oktober, op basis van het tussen Defensie en het Ministerie van Veiligheid en Justitie afgesloten convenant Arrangement Militaire Bijstand Searchcapaciteit, uitvoering geven aan het verzoek van de Hoofdofficier van Justitie om militaire bijstand op grond van PW2012, art 58 SHRO. Deze zoeking is uitgevoerd met 65 militairen voor het gestructureerd en gecoördineerd doorzoeken van (bos)percelen, onder leiding van de politie, op zoek naar een vermist persoon in de omgeving van Huis ter Heide.

Ontwikkeling Militaire bijstand en steunverlening (FNIK):

• • In algemene zin zien we een lichte inzet daling van Wet Veiligheidsregio en MSOB activiteiten. Er is een accentverschuiving naar meer MB inzet op basis van de Politiewet.

• • Er is een toename in de behoefte aan search- en Unmanned Aerial Vehicle (UAV) capaciteit, die is echter niet gegarandeerd en daarom ook niet altijd beschikbaar. De gegarandeerde capaciteiten zijn met name gericht op ondersteuning in het kader van de Wet Veiligheidsregio.

• • Door het proactief inzetten van de militaire adviseurs worden de bijstandsaanvragen en steunverzoeken steeds beter effect-based gesteld. Daarnaast is zichtbaar dat Politie en veiligheidsdiensten nu meer gericht zijn op de analyse van netwerken alvorens toe te slaan.

Militaire bijstand en steunverlening na orkanen Irma en Maria

Op 6 september heeft de orkaan Irma de eilanden Sint Maarten, Saba en Sint Eustatius hard getroffen. Defensie heeft, op verzoek van de Gouverneur van Sint Maarten, en de Rijksvertegenwoordiger BES (harde) militaire bijstand geleverd vlak voor en direct na de orkaanpassage met eenheden van alle krijgsmachtdelen (land, lucht, marine) met op het hoogtepunt zo’n 1.000 militairen. Directe noodhulp na de orkaanpassage van Irma was gericht op het onder controle brengen en houden van direct aan de ramp gerelateerde gevaarlijke situaties en de handhaving van de openbare orde en veiligheid. De activiteiten bestonden uit het opvangen en evacueren van slachtoffers, het (assisteren bij het) opzetten en organiseren van een noodzakelijke infrastructuur (toegangswegen, vliegveld, haven), het organiseren/distribueren van voedsel, (drink)water en elementaire woon-, sanitaire en energievoorzieningen (ontziltingsinstallaties, brandstof), het tegengaan van plunderingen, grensbewaking, het handhaven van een avondklok en het (assisteren bij het) herstel en bewaken van de door de orkaan beschadigde gevangenis. Een actieve rol was weggelegd voor de krijgsmacht in samenwerking met (lokale) autoriteiten (nationale en lokale politie en brandweer). Internationale organisaties als het Rode Kruis waren bij de directe noodhulpverlening/humanitaire hulp betrokken.

Maritieme eenheden hebben bovendien van 20 september t/m 2 oktober na de passage van orkaan Maria, die kort na Irma volgde, noodhulp(goederen) geleverd aan het eiland Dominica. Na de noodhulpfase heeft Defensie de verantwoordelijkheden overgedragen aan het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de lokale autoriteiten. Op 29 oktober is de militaire bijstand beëindigd.

Host Nation Support

Host Nation Support (HNS) (gastlandsteun) is de militaire ondersteuning die door Nederland wordt geleverd aan bondgenootschappelijke eenheden en NAVO-organisaties die verblijven op of zich verplaatsen over Nederlands grondgebied. Dit is een nationale verplichting die ten grondslag ligt aan de NAVO. Van 23 oktober tot 16 november 2017 heeft Defensie bijgedragen aan een Host Nation Support Operatie. Het betrof een redeployment van een USA Taskforce van Duitsland via Eindhoven en Rotterdam naar de USA. Deze HNS Operatie kenmerkte zich bij aanvang door een aantal aanvragen voor militaire verplaatsingen over Nederlands grondgebied en door Nederlands luchtruim van verschillende Amerikaanse instanties.

Met behulp van de NCTV zijn gezamenlijk coördinerende vergaderingen belegd en is de afstemming en informatievoorziening naar de relevante instanties (interdepartementaal) opgestart. Tevens is gebruik gemaakt van het netwerk van de betrokken veiligheidsregio’s. Uiteindelijk zijn er 57 helikopters en ruim duizend voertuigen doorgevoerd. De voertuigen zijn via Venlo en de helikopters via Eindhoven naar de Rotterdamse haven gegaan, om vervolgens (waar nodig) ontmanteld te worden en verscheept naar de Verenigde Staten.

4.2 Beleidsartikel 2 Taakuitvoering zeestrijdkrachten

Algemene doelstelling

De zeestrijdkrachten leveren operationeel gerede maritieme expeditionaire capaciteit, zowel vloot als mariniers, voor nationale en internationale operaties.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is verantwoordelijk voor de vaststelling van de omvang en samenstelling van de zeestrijdkrachten en van de mate van gereedheid van maritieme eenheden. Voor de maritieme capaciteit van de krijgsmacht is het CZSK verantwoordelijk voor het operationeel gereedstellen en in stand houden van de maritieme eenheden. De zeestrijdkrachten zijn inzetbaar voor zowel nationale als internationale taken.

Beleidsconclusies

In 2017 heeft het CZSK een bijdrage geleverd aan de hoofdtaken van de krijgsmacht en daarmee aan de inzetbaarheidsdoelstellingen van Defensie. Het CZSK heeft gedurende het jaar deelgenomen aan verschillende grote en kleine internationale operaties. Zo heeft CZSK met een stand by Raiding Squadron Mariniers aan de VJTF, met een luchtverdedigings- en commandofregat aan de Standing NATO Maritime Group 1 (SNMG1) en twee mijnenbestrijdingsvaartuigen aan de Standing NATO Mine Counter Measures Group (SNMCMG1) bijgedragen. Een Landing Platform Dock (LPD) heeft deelgenomen aan de EU-operatie Atalanta en hebben Vessel Protection Detachments (VPD) schepen beveiligd, beide gericht op piraterijbestrijding. Twee M-fregatten en twee Patrouilleschepen hebben als stationschip in het Caribische gebied geopereerd, er is een onderzeeboot ingezet en eenheden van het Korps Mariniers hebben deelgenomen aan NATO Training and Capacity Building Iraq.

Als gevolg van de orkaan Irma is humanitaire assistentie geleverd door het Joint Support Ship (JSS), een Ocean Going Patrol Vessel (OPV) uitgerust met NH-90, een ondersteuningsvaartuig, 32 Raiding Squadron (RSQN), de Compagnie in de West (CIDW), de Curaçaose en Arubaanse Milities (CURMIL/ARUMIL), de Marine Spearhead Task Unit (mariniers), stafleden van de Netherlands Maritime Force (NLMARFOR) en andere eenheden van CZSK. Daarnaast heeft het luchtverdedigings- en commandofregat (LC-fregat) Zr.Ms. De Ruyter met zijn gemodificeerde Signal Multibeam Acquisition Radar for Targeting Longrange band (SMART-L radar) tijdens de oefening Formidable Shield succesvol een ballistische oefenraket in de ruimte gedetecteerd en gevolgd.

Toelichting

Doelstellingenmatrix CZSK

De operationele doelstellingen waaraan het CZSK conform de begroting moet voldoen zijn gekwantificeerd en gekwalificeerd naar aantallen operationeel gerede (OG) eenheden.

Doelstellingenmatrix CZSK 2017–2021

Capaciteit	Bouwsteen/ module voor SE	Totaal aantal	Norm- OG	Realisatie
Maritime Battle Staff (MBS)	NLMARFOR/MBS	1	1	Wegens operationele gevoeligheid wordt deze informatie gerapporteerd in de vertrouwelijke bijlage inzetbaarheidsrapportage.
Mariniers- eenheden	Marines Combat Group	2	1
	Surface Assault & Training Group	1	0,5
	Sea-based Support Group	1	1
	NLMARSOF/ SOF squadrons	2	1,5
Capital ships	Landing Platform Docks	2	1
	Joint Support Ship	1	0,5
Fregatten	LC-Fregat	4	2
	M-Fregat	2	1
Patrouilleschepen	Ocean Patrolling Vessel	4	2
Onderzeedienst	Onderzeeboot	4	2
	Torpedowerkschip	1	0,2
Mijnenbestrijding	AMBV	6	3
Duik- en searchcapaciteit	Defensie Duikgroep	1	1
Hydrografie	HOV	2	1
CZMCARIB	Compagnie (CIDW/CUR)	1	1
	Raiding Squadron CARIB	1	1
	Raiding Troop SXM	1	1
	FRISC Sqaudron CARIB	1	1
	Ondersteuningsschip	1	0,7

Tabel Budgettaire gevolgen van beleid

Opbouw verplichtingen, ontvangsten en uitgaven van de vastgestelde begroting 2017, realisatie en het verschil (bedragen x € 1.000)
Artikel 2 Taakuitvoering Zeestrijdkrachten (bedragen x € 1.000)
	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen	697.563	750.869	790.537	720.181	805.852	721.477	84.375
Totaal Uitgaven	711.618	736.193	744.365	743.972	794.409	721.477	72.932
Programma-uitgaven	155.982	133.877	135.172	138.630	163.386	132.218	31.168
Opdracht Gereedstelling en instandhouding Commando ZSK	155.982	133.877	135.172	138.630	163.386	132.218	31.168
Gereedstelling1 2	59.002	36.780	36.346	34.556	34.425	28.401	6.024
– waarvan bijdragen aan SSO Paresto			2.645	2.480	271		271
– waarvan aan Rijkswaterstaat Corporate Dienst		16.619	16.199	15.519	14.405	12.891	1.514
Instandhouding	96.980	97.097	98.826	104.074	128.961	103.817	25.144
Apparaatsuitgaven	555.636	602.316	609.193	605.342	631.023	589.259	41.764
Personele uitgaven	491.414	534.497	543.656	545.381	564.118	531.133	32.985
– waarvan eigen personeel	491.414	531.846	538.651	539.659	556.965	531.133	25.832
– waarvan externe inhuur2		2.651	5.005	5.722	7.153		7.153
Materiële uitgaven	64.222	67.819	65.537	59.961	66.905	58.126	8.779
– waarvan IT2	2.139	3.308	2.488	1.837	2.327	2.680	– 353
– waarvan huisvesting en infra	4.706	5.924	4.360	4.582	3.891	3.727	164
– waarvan overige exploitatie2	50.732	51.670	56.516	51.603	58.348	50.960	7.388
– waarvan bijdragen aan SSO Paresto	6.645	6.917	2.173	1.939	2.339	759	1.580
Apparaatsontvangsten	18.882	19.714	14.387	15.841	18.101	16.201	1.900

Toelichting op de financiële instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 5,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

Uitgaven

De uitgaven bij CZSK zijn in totaal € 72,9 miljoen hoger dan in de begroting 2017. Dit wordt zowel veroorzaakt door hogere programma uitgaven (€ 31,2 miljoen) als hogere apparaatsuitgaven (€ 41,8 miljoen).

Gereedstelling

De uitgaven voor gereedstelling zijn in totaal € 6,0 miljoen hoger dan in de begroting 2017. Dit wordt voornamelijk verklaard door uitgaven van € 4,5 miljoen ten behoeve van training en capaciteitsopbouw en civiel-militaire capaciteiten. Het budget hiervoor is beschikbaar gesteld vanuit het BIV. Daarnaast wordt € 2,8 miljoen verklaard door uitgaven voor noodsleephulp en betonning, waarvoor door het Ministerie van Infrastructuur en Milieu budget is overgedragen. Daartegenover staat dat, als gevolg van een verlaging van de tarieven voor de inzet van schepen van de Rijksrederij voor de Kustwacht, de uitgaven ten behoeve van de Douane en de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) € 1,2 miljoen lager zijn.

Instandhouding

De uitgaven voor instandhouding zijn in totaal € 25,1 miljoen hoger dan begroot. Deze hogere uitgaven worden met name veroorzaakt door herschikkingen binnen de Defensiebegroting ten behoeve van het inlopen van de achterstand in de verwerving van de voorraden die benodigd zijn voor inzet (€ 27,5 miljoen) en herschikkingen als gevolg van een herindeling in het administratief systeem (€ 4,1 miljoen). Daartegenover staan minder uitgaven (€ 8,1 miljoen) doordat het onderhoud aan bijvoorbeeld Zr.Ms. Urk eerder is afgerond dan verwacht waardoor geplande uitgaven voor 2017 al in 2016 hebben plaatsgevonden.

De Groene Draeck is in 1957 door de Nederlandse bevolking aan toenmalig kroonprinses Beatrix geschonken. De Staat gaf bij deze gelegenheid mede het onderhoud van de Groene Draeck als geschenk. De kosten voor het onderhoud aan de Groene Draeck betreffen met name personele kosten en worden daarom onder dit instrument begroot. Naar aanleiding van het second opinion onderzoek (Kamerstukken II, 2015–2016, 34 300 X, nr. 110) en de motie Van der Burg (Kamerstukken II, 2015–2016, 34 300 I, nr. 6) heeft de Minister-President, mede namens de Minister van Defensie, in de brief van 2 juni 2016 gemeld dat het jaarlijks onderhoudsbudget naar 87.000 euro is bijgesteld. De uitvoering van het onderhoud blijft bij het Ministerie van Defensie zolang Prinses Beatrix gebruik maakt van de Groene Draeck. Daarbij is aangegeven dat de daadwerkelijke uitgaven ook bij Defensie over de jaren heen fluctueren. Gestuurd wordt op het niet overschrijden van het totaal beschikbare bedrag (435.000 euro over een periode van vijf jaar, gemiddeld 87.000 euro per jaar). In 2017 zijn het geplande winteronderhoud en twee opdrachten uitgevoerd tijdens het vaarseizoen. De kosten van het totale onderhoud in 2017 zijn uiteindelijk uitgekomen op € 137.000. Met name een onvoorziene, maar noodzakelijke chroom VI sanering en grondig onderhoud van het houtwerk hebben hieraan bijgedragen. Omdat in 2017 meer onderhoud is uitgevoerd en daardoor een overschrijding is opgetreden ten opzichte van het jaarlijks gemiddelde, is er in de komende periode minder onderhoud gepland waarbij geborgd wordt dat de Groene Draeck veilig kan blijven varen en uiteindelijk binnen het beschikbare budget over vijf jaar blijft.

Apparaatsuitgaven

De uitgaven voor het apparaat zijn in totaal € 41,8 miljoen hoger dan in de begroting 2017. Hiervan wordt € 33,0 miljoen veroorzaakt door hogere uitgaven voor personeel en € 8,8 miljoen door hogere materiële uitgaven.

Personeel

De hogere uitgaven voor personeel worden met name veroorzaakt door het nieuwe arbeidsvoorwaardenakkoord (€ 15,5 miljoen), hogere sociale lasten en pensioenen (€ 6,3 miljoen), hogere toelagen voor personeel gestationeerd in het Caribisch gebied als gevolg van de hogere dollarkoers (€ 5,0 miljoen) en gestegen kosten voor huisvesting en voeding (€ 5,5 miljoen). Als gevolg van een rechterlijke uitspraak moesten de Defensieonderdelen de vergoeding van huisvesting en voeding van het militaire personeel herzien. Voor CZSK heeft dat geleid tot een verhoogde uitgave.

Materieel

Ontvangsten

Geen bijzonderheden.

4.3 Beleidsartikel 3 Taakuitvoering landstrijdkrachten

Algemene doelstelling

De landstrijdkrachten leveren operationeel gerede grondgebonden expeditionaire capaciteit voor nationale en internationale operaties.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is verantwoordelijk voor de vaststelling van de omvang en samenstelling van de landstrijdkrachten alsmede de mate van gereedheid van de grondgebonden eenheden. Het CLAS is verantwoordelijk voor het operationeel gereedstellen en in stand houden van de eenheden. De landstrijdkrachten zijn inzetbaar voor zowel internationale als nationale taken.

Beleidsconclusies

In 2017 heeft het CLAS een bijdrage geleverd aan de hoofdtaken van de krijgsmacht en daarmee aan de inzetbaarheidsdoelstellingen van Defensie. Zo heeft het CLAS een significante bijdrage geleverd aan de vier grotere missies van Defensie. Zo wordt de kern van de missie in Mali (MINUSMA) gevormd door militairen van de 11e Luchtmobiele Brigade en het Operationeel Ondersteuningscommando Land (OOCL) en levert het CLAS een omvangrijke bijdrage aan Resolute Support in Afghanistan, Operation Inherent Resolve in het Midden-Oosten en de enhanced Forward Presence in Litouwen.

Het CLAS heeft ook dit jaar kleinere bijdragen geleverd aan de European Training Mission (EUTM) in Somalië, United Nations Mission in South Sudan (UNMISS) in Sudan, het Border Security Team (BST) op Lesbos en de ACOTA-missies in Uganda, Benin en Burkina Faso. Tevens heeft het CLAS invulling gegeven aan de Nederlandse NAVO- en EU-verplichtingen door een bijdrage te leveren aan de EU Battlegroup en de VJTF. Verder stond 1 German/Netherlands Corps (1GNC) stand-by als Joint Force Headquarters (JFHQ) van de NAVO.

Ook op nationaal gebied is het CLAS in 2017 2180 maal ingezet en het CLAS is betrokken geweest bij de inzet in het Caribisch gebied als gevolg van de orkaan Irma. In het kader van de gegarandeerde capaciteiten heeft de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) 1974 ruimingen uitgevoerd en is er 104 maal militaire bijstand verleend. Voorts heeft het CLAS 87 maal ondersteuning geleverd in het kader van Host Nation Support.

Toelichting

Doelstellingenmatrix CLAS 2017–2021

Capaciteit	Bouwsteen/ module voor SE	Totaal aantal	Norm-OG	Realisatie
HRF (L) HQ	NLD deel staf 1 (DEU/NLD) Corps	1	1	Wegens operationele gevoeligheid wordt deze informatie gerapporteerd in de vertrouwelijke bijlage inzetbaarheidsrapportage.
	NLD deel CIS BN	1	1
	NLD deel StSpt BN	1	1
BRIG HQ	Staf	3	1
	Verkenningseskadron	3	1
	ISTAR Module	5	2
	Cimic Support Element	4	2
	Psyops Support Element	4	2
(R) DTF HQ	Hoofdkwartier OOCL	1	1
BMD, ABT en CRAM (sensor only)	C2 PATRIOT	1	1
	C2 AGBADS	1	1
	Patriot Fire Unit	3	3
	AMRAAM-Peloton	2	2
	STINGER-Peloton	3	3
SOF	SOF-Compagnie	4	2
BTG	Manoeuvre Bataljon	7	2
	Pantserhouwitser / Mortier Batterij	3	2
	Pantsergeniecompagnie	4	1
	Luchtmobiel Geniepeloton	3	1
	CIS Compagnie	3	1
	Geneeskundig Peloton	7	2
DEFENSIE CYBER COMMANDO	CYBER module	3	1
CS ELEMENT	AFD Staf Vuursteuncommando	1	1
	Staf Geniebataljon	3	1
	Constructiecompagnie	2	1
	Brugmodule	2	1
	CBRN Compagnie	2	1
	EODD Ploeg	48	20
CSS ELEMENT	Bataljonsstaf National Support Element	1	1
	MEDCELL	4	1
	B&T module	7	2
	Bevoorradingspeloton	3	1
	Herstelpeloton	11	4
	ROLE 2 Medical Treatment Facility	4	2
	CBRN A&A team	8	1
	CBRN DIM team	8	1
NATRES	Bataljon	3	3

Tabel Budgettaire gevolgen van beleid

Opbouw verplichtingen, ontvangsten en uitgaven van de vastgestelde begroting 2017, realisatie en het verschil (bedragen x € 1.000)
Artikel 3 Taakuitvoering Landstrijdkrachten (bedragen x € 1.000)
	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen	1.175.948	1.290.862	1.146.024	1.284.664	1.336.389	1.251.341	85.048
Uitgaven	1.155.056	1.203.245	1.221.224	1.218.579	1.282.344	1.251.341	31.003
Programma-uitgaven	154.992	139.710	158.682	170.753	201.348	207.984	– 6.636
Opdracht Gereedstelling en instandhouding Commando LAS	154.992	139.710	158.682	170.753	201.348	207.984	– 6.636
Gereedstelling	87.150	49.031	50.989	52.260	53.456	54.498	– 1.042
– waarvan bijdragen aan SSO Paresto			13.944	10.842	5.768		5.768
Instandhouding	67.842	90.679	107.693	118.493	147.892	153.486	– 5.594
Apparaatsuitgaven	1.000.064	1.063.535	1.062.542	1.047.826	1.080.996	1.043.357	37.639
Personele uitgaven	931.372	986.631	971.074	941.055	954.840	961.016	– 6.176
– waarvan eigen personeel		982.136	966.462	936.887	950.928	959.449	– 8.521
– waarvan externe inhuur1		4.495	4.612	4.168	3.912	1.567	2.345
Materiële uitgaven	68.692	76.904	91.468	106.771	126.156	82.341	43.815
– waarvan bijdragen aan SSO Paresto	14.535	9.151	2.448	2.915	3.007	2.791	216
– waarvan overige exploitatie1	54.157	67.753	89.020	103.856	123.149	79.550	43.599
Apparaatsontvangsten	26.772	21.691	13.672	5.769	8.016	11.523	– 3.507

Toelichting op de financiële instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 10,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht per financieel instrument.

Verplichtingen

De gerealiseerde verplichtingen zijn € 85,0 miljoen hoger dan begroot. Er is meer verplicht dan begroot door de aanschaf van middelen in de materiële exploitatie voor € 45,0 miljoen (niet wapensysteemgebonden artikelen, bedrijfshulpverlening (BHV) artikelen en inrichting werkplaats) en er is meer verplicht dan begroot voor instandhouding van met name de logistieke ondersteuning van de landwapensystemen zoals infanterie gevechtsvoertuigen.

Uitgaven

De uitgaven bij het CLAS zijn met € 31,0 miljoen gestegen ten opzichte van de begroting. De extra uitgaven worden vooral veroorzaakt door € 37,6 miljoen aan extra apparaatsuitgaven. De programmauitgaven zijn € 6,6 miljoen lager dan begroot. De verschillen worden hieronder toegelicht.

Instandhouding

Bij instandhouding is € 5,6 miljoen minder uitgegeven dan begroot. Dit wordt onder meer veroorzaakt door de overboeking vanuit de instandhouding naar de materiële exploitatie voor uitgaven gerelateerd aan goederen en diensten die niet aan wapensystemen zijn verbonden.

Apparaatsuitgaven

Personele uitgaven

De personele uitgaven zijn € 6,2 miljoen lager uitgevallen dan begroot. De belangrijkste oorzaak ligt in de fors achtergebleven personele vulling (circa € 37 miljoen) en lagere uitgaven vanwege een herrubricering van het activiteit gebonden budget (€ 7,3 miljoen). Daartegenover zijn er hogere uitgaven voor personeel vanwege het nieuwe arbeidsvoorwaardenakkoord (€ 26,8 miljoen), hogere sociale lasten en pensioenen (€ 10,8 miljoen).

Materiële uitgaven

De materiële uitgaven zijn € 43,8 miljoen hoger dan begroot. Dit wordt onder meer veroorzaakt door de overboeking van uit BIV (€ 6 miljoen) voor het leveren van civiele militaire capaciteit. Daarnaast zijn voor circa € 37 miljoen uitgaven gedaan voor goederen en diensten die niet aan wapensystemen zijn verbonden.

Ontvangsten

Geen bijzonderheden.

4.4 Beleidsartikel 4 Taakuitvoering luchtstrijdkrachten

Algemene doelstelling

De luchtstrijdkrachten leveren lucht- en grondgebonden capaciteit voor nationale en internationale operaties.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is verantwoordelijk voor de vaststelling van de omvang, de samenstelling en de vereiste mate van gereedheid van de luchtstrijdkrachten.

Voor de lucht- en grondgebonden operationele capaciteit van de krijgsmacht dient het CLSK eenheden operationeel gereed te stellen en in stand te houden. De luchtstrijdkrachten zijn inzetbaar voor zowel expeditionaire taken als voor nationale taken.

Beleidsconclusies

In 2017 heeft het CLSK een bijdrage geleverd aan de hoofdtaken van de krijgsmacht en daarmee aan de inzetbaarheidsdoelstellingen van Defensie. Zo is de Luchtmacht met F-16’s ingezet voor Baltic Air Policing en stonden vanaf 1 juli vier F-16’s 24 uur per dag paraat voor de VJTF. Sinds 1 januari 2017 wordt de Quick Reaction Alert (QRA) per toerbeurt van vier maanden samen met België gerealiseerd. Nederland heeft van medio augustus tot medio december de QRA-taak van België overgenomen. Het force protection-detachement van de Object Grondverdediging (OGRV) was het gehele jaar uitgezonden in Jordanië ter bescherming van het Belgische F-16 detachement. Voorts heeft de transportvloot vanuit Nederland de missiegebieden logistiek ondersteund. Aanvullend hieraan hebben de KDC-10 en C-130 tussen juni en december missies gevlogen voor Operation Inherent Resolve (OIR) vanuit Koeweit.

In het Caribische deel van het Koninkrijk ondersteunden transporthelikopters van de Luchtmacht kustwacht- en drugsbestrijdingsoperaties en leverden zij militaire bijstand. De Cougar en de NH-90 werden ingezet ten behoeve van maritieme operaties van het CZSK. Na orkaan Irma heeft het CLSK ondersteund met personeel en de transportvloot vanaf Vliegbasis Eindhoven en Papa Airbase (C-17).

Toelichting

Doelstellingenmatrix CLSK 2017 – 2021

Capaciteit	Bouwsteen/ module voor SE	Totaal aantal	Norm-OG	Realisatie
Jachtvliegtuigen	F-16	61	11	Wegens operationele gevoeligheid wordt deze informatie gerapporteerd in de vertrouwelijke bijlage inzetbaarheidsrapportage.
Helikopters	AH-64 Apache	28	10
	CH-47 Chinook	17→20	6→8
	AS-532 Cougar	8→12	3→5
	NH-90	20	2→8
Transport-vliegtuigen	KDC-10	2	1
	C-130 Hercules	4	2
Kustwacht NLD	Dornier DO-228	2	1
Force Protection	OGRV eenheden	4	2
Air C4ISR	Luchtverkeersleiding	1	1
	Luchtgevechtsleiding	1	1
	NDMC	1	1

Tabel Budgettaire gevolgen van beleid

Opbouw verplichtingen, ontvangsten en uitgaven van de vastgestelde begroting 2017, realisatie en het verschil (bedragen x € 1.000)
Artikel 4 Taakuitvoering Luchtstrijdkrachten (bedragen x € 1.000)
	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen	857.262	704.621	801.969	812.993	657.334	681.678	– 24.344
Uitgaven	651.319	653.271	711.856	704.647	745.213	681.678	63.535
Programmauitgaven	149.516	147.339	167.717	197.095	217.963	181.345	36.618
Opdracht Gereedstelling en instandhouding Commando LSK	149.516	147.339	167.717	197.095	217.963	181.345	36.618
Gereedstelling1	20.538	9.562	7.727	10.504	12.693	13.071	– 378
– waarvan bijdragen aan SSO Paresto			217	499	482		482
Instandhouding	128.978	137.777	159.990	186.591	205.270	168.274	36.996
Apparaatsuitgaven	501.803	505.932	544.139	507.552	527.250	500.333	26.917
Personele uitgaven	401.910	413.109	415.536	415.062	420.972	402.311	18.661
– waarvan eigen personeel	401.910	409.385	409.168	408.174	417.212	401.311	15.901
– waarvan externe inhuur1		3.724	6.368	6.888	3.760	1.000	2.760
Materiële uitgaven	99.893	92.823	128.603	92.490	106.278	98.022	8.256
– waarvan bijdragen aan SSO Paresto	3.442	3.856	2.701	2.587	2.031	3.259	– 1.228
– waarvan overige exploitatie1	96.451	88.967	125.902	89.903	104.247	94.763	9.484
Apparaatsontvangsten	15.256	13.052	14.037	12.492	12.876	12.259	617

Toelichting op de financiële instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 5,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

De gerealiseerde verplichtingen zijn € 24,3 miljoen lager dan begroot als gevolg van de lagere verplichtingen voor de materiële exploitatie. Dit omdat de verplichtingen voor trainingen en opleidingen voor de luchtwapensystemen in 2016 meerjarig zijn aangegaan, waardoor deze verplichting niet meer nodig was in 2017. Dit terwijl bij het opstellen van de ontwerpbegroting uitgegaan is dat het uitgavenbudget gelijk is aan het verplichtingenbudget. Voor de instandhouding zijn circa € 7 miljoen meer verplichtingen aangegaan ten behoeve van onderhoud en reservedelen van de luchtwapensystemen.

Uitgaven

De uitgaven in 2017 zijn € 63,5 miljoen meer dan begroot. Deze overschrijding wordt veroorzaakt door hogere uitgaven voor instandhouding en hogere personele uitgaven en overige exploitatie. Hieronder worden de verschillen toegelicht.

Instandhouding

De uitgaven voor instandhouding zijn € 37,0 miljoen hoger dan begroot. Deze extra uitgaven zijn gedaan in het kader van het herstel van de brede inzetgereedheid van de wapensystemen.

Apparaatsuitgaven

Personele uitgaven

De personele uitgaven zijn gestegen met € 18,7 miljoen ten opzichte van de begroting. De belangrijkste oorzaak is de doorwerking van het nieuwe arbeidsvoorwaardenakkoord (€ 11,8 miljoen). Daarnaast is er ook hier sprake van hogere sociale lasten en pensioenen (€ 4,5 miljoen) en gestegen kosten voor huisvesting en voeding (€ 1,9 miljoen).

Materiële uitgaven

De materiële uitgaven zijn € 8,3 miljoen hoger dan begroot. De belangrijkste oorzaak is dat er meer uitgaven zijn gedaan voor geoefendheid in het kader van het herstel van de basisgereedheid.

Ontvangsten

Geen bijzonderheden.

4.5 Beleidsartikel 5 Taakuitvoering marechaussee

Algemene doelstelling

De KMar voert politietaken uit op grond van de Politiewet 2012 (PW). Deze taak wordt zowel nationaal als internationaal en tijdens missies uitgevoerd. Daarnaast levert de KMar capaciteit aan de CDS voor deelneming aan (militaire) missies waarbij de KMar andere taken uitvoert dan die in de PW zijn opgedragen.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is beheersverantwoordelijk en verantwoordelijk voor de vaststelling van de omvang, samenstelling en de vereiste mate van gereedheid van de KMar. De uitvoering is opgedragen aan de KMar. Het gezag over de KMar berust bij meerdere ministeries. Afhankelijk van de taak zijn dat de Ministeries van Justitie en Veiligheid (inclusief het Openbaar Ministerie en de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid), Buitenlandse Zaken, Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en Defensie.

De KMar heeft een takenpakket in binnen- en buitenland. Zij houdt zich bezig met:

• • Bewaken en beveiligen van Koninklijke paleizen, ambassades in risicogebieden, de Nederlandsche Bank (DNB) en militaire objecten en personen. De KMar wordt ook ingezet voor de bewaking en beveiliging van hoog risico objecten;

• • De uitvoering van de vanuit de Vreemdelingenwet opgedragen taken, waaronder de grenspolitietaken (ook in Frontex-verband ter ondersteuning van de grensbewaking van EU-lidstaten);

• • De bestrijding van mensensmokkel en fraude met reis- en identiteitsdocumenten.

• • De uitvoering van de politietaak ten behoeve van Nederlandse en andere strijdkrachten, alsmede internationale militaire hoofdkwartieren en ten aanzien van tot die strijdkrachten en hoofdkwartieren behorende personen;

• • Politietaken op en beveiliging van burgerluchtvaartterreinen;

• • Samenwerking met en bijstand aan de Nationale politie.

Naast het reguliere takenpakket is de KMar strategisch inzetbaar in bijstand aan de Nederlandse Politie. Hiermee levert de KMar continu een bijdrage aan de veiligheid van de Staat door optreden in binnen- en buitenland.

Beleidsconclusies

De KMar heeft uitvoering gegeven aan de aan haar in de Politiewet opgedragen politietaken. Tevens heeft de KMar een bijdrage geleverd aan de hoofdtaken van de krijgsmacht en daarmee aan de inzetbaarheidsdoelstellingen van Defensie. De KMar heeft in 2017 met diverse onderdelen deelgenomen aan grote en kleine internationale operaties.

In 2017 heeft de KMar (personele) prioriteit gelegd bij de grensbewakingstaken met het oog op het werken conform (Schengen) normen. Voor deze taken heeft de KMar eveneens ondersteuning gekregen van de Dienst Justitiële Inrichtingen, de Nationale Politie, het CLSK en het CZSK. In 2017 heeft de KMar een beveiligingseenheid ten behoeve van de beveiliging van DNB opgericht. Per september 2017 is deze eenheid operationeel gereed verklaard. Een Bijstands Eenheid (BE-)sectie van de KMar is in 2017 ingezet ter ondersteuning van het lokale KMar personeel op Sint Maarten. Het betreffende BE-personeel heeft de reguliere werkzaamheden van het aanwezige personeel tijdelijk overgenomen in de nasleep van de orkaan Irma.

Toelichting

Doelstellingenmatrix KMar 2017–2021

Capaciteit	Bouwsteen/ module voor SE	Totaal aantal	Norm-OG	Realisatie
LTC/BBM en districten	VTEn voor expeditionaire inzet	306	153	Wegens operationele gevoeligheid wordt deze informatie gerapporteerd in de vertrouwelijke bijlage inzetbaarheidsrapportage.
LTC/BE	Peloton voor Crowd and Riot Control expeditionair	1	1
LTC/BSB	VTEn voor Close Protection Teams	26	13

Tabel Budgettaire gevolgen van beleid

Opbouw verplichtingen, ontvangsten en uitgaven van de vastgestelde begroting 2017, realisatie en het verschil (bedragen x € 1.000)
Artikel 5 Taakuitvoering Koninklijke Marechaussee (bedragen x € 1.000)
	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen	329.085	337.665	336.732	349.505	379.524	338.752	40.772
Uitgaven	328.658	333.990	337.157	351.732	371.318	338.752	32.566
Programmauitgaven	2.252	1.617	1.747	4.989	6.252	6.364	– 112
Opdracht Inzet KMar	2.252	1.617	1.747	4.989	6.252	6.364	– 112
Gereedstelling	2.252	1.617	1.747	4.989	6.215	6.364	– 149
– waarvan bijdragen aan SSO Paresto			642	671	465		465
Instandhouding					37		37
Apparaatsuitgaven	326.406	332.373	335.410	346.743	365.066	332.388	32.678
personele uitgaven	288.490	297.663	301.665	311.615	328.681	307.674	21.007
– waarvan eigen personeel		297.383	301.478	310.510	324.889	307.674	17.215
– waarvan externe inhuur1		280	187	1.105	3.792		3.792
materiële uitgaven	37.916	34.710	33.745	35.128	36.385	24.714	11.671
– waarvan bijdragen aan SSO Paresto	1.225	753	878	1.003	1.248	1.819	– 571
– waarvan overige exploitatie	36.691	33.957	32.867	34.125	35.137	22.895	12.242
Apparaatsontvangsten	7.154	6.529	5.540	7.430	7.548	4.590	2.958

Toelichting op de financiële instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 5,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

De gerealiseerde verplichtingen zijn € 40,8 miljoen hoger dan begroot als gevolg van de stijging van de personele lasten met € 21,0 miljoen, onder meer door het arbeidsvoorwaardenakkoord en het aangaan van verplichtingen voor inhuur. Daarnaast betreft het met name de bestelling van operationele kleding en diverse operationele zaken zoals medische diensten en artikelen, onderhoud van voertuigen in Bagdad van de Brigade Speciale Beveiligingsopdrachten (BSB) en de huur van de trainingslocatie Weeze.

Uitgaven

Apparaatsuitgaven

De uitgaven zijn € 32,7 miljoen hoger dan initieel begroot omdat activiteiten zijn uitgevoerd conform het convenant met het Ministerie van Buitenlandse Zaken inzake de beveiliging van ambassades in hoog risico gebieden en het expeditionair optreden. Deze activiteiten waren niet in de begroting meegenomen, maar conform afspraak pas bij de eerste suppletoire begroting 2017 budgettair gecompenseerd vanuit het BIV, totaal € 9,2 miljoen en € 9,6 miljoen voor respectievelijke de personele en materiële uitgaven. Daarnaast zorgt het nieuwe arbeidsvoorwaardenakkoord voor € 9,3 miljoen hogere personele uitgaven. Verder zijn de personele uitgaven met name gestegen door hogere sociale lasten en pensioenen (€ 3,4 miljoen) en gestegen kosten voor huisvesting en voeding (€ 1,8 miljoen).

Er zijn meer materiële uitgaven dan begroot door vervanging en uitbreiding van apparatuur ten behoeve van het operationele netwerk van de KMar, mede in het kader van de introductie van de Wet op de Inlichtingen en Veiligheidsdiensten (WIV) in 2018.

Ontvangsten

De hogere ontvangsten betreffen niet geraamde betalingen door het Ministerie van Justitie en Veiligheid voor de bijstandstoelage voor medewerkers van de pelotons Hoog Risico Beveiliging (HRB) over de tweede helft van 2017 en voor politietrainingen, die de KMar ten behoeve van inzet in missiegebieden verzorgt.

4.6 Beleidsartikel 6 Investeringen krijgsmacht

Algemene doelstelling

Defensie voorziet in nieuw materieel, infrastructuur en IT-middelen en zij verkoopt, indien aan de orde, groot materieel en infrastructuur.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is verantwoordelijk voor het tijdig voorzien in nieuw materieel, infrastructuur en IT-middelen en de afstoting van overtollig groot materieel en infrastructuur. Tot de investeringen worden gerekend alle planbehoeften met een meerjarig karakter. Dit omvat ook de bijdragen aan de NAVO voor het doen van investeringen en wetenschappelijk onderzoek. Tot de investeringen worden ook bijdragen gerekend aan de materiële instandhouding, die direct samenhangen met de betreffende investering.

Beleidsconclusies

In 2017 heeft Defensie € 1,4 miljard geïnvesteerd in onder andere de verwerving van de F-35 (€ 200 miljoen), de vervanging van het strategisch luchttransport en AAR (€ 160 miljoen) en het Groot Pantserwielvoertuig Boxer (€ 83 miljoen). Dit is € 199 miljoen minder dan het beschikbare budget en heeft geresulteerd in een investeringsquote van 17,3 procent. De gerealiseerde investeringsquote is in lijn met de stijging van de quote sinds 2014, elk jaar met circa een procentpunt. De verwachting is dat de stijgende trend van de investeringsquote zich de komende jaren doorzet, gezien het afsluiten van contracten voor de verwerving van de F-35 (€ 687 miljoen), voor de defensiebrede vervanging van wielvoertuigen (€ 414 miljoen), de vervanging en modernisering van de Chinook (€ 159 miljoen) en voor de aanvulling van de munitievoorraden (€ 83 miljoen).

Defensie streeft er naar om op termijn meerjarig gemiddeld ten minste 20 procent van het uitgavenbudget te besteden aan investeringen, waarbij schommelingen over de jaren elkaar uitmiddelen. Dit conform de NAVO-richtlijn. Sinds 2015 stuurt Defensie daarom op een meerjarig gemiddelde investeringsquote. Deze investeringsquote is dit jaar lager uitgekomen dan verwacht, op 15,2 procent (zie grafiek Gerealiseerde gemiddelde investeringsquote). Zoals bekend kampt Defensie al langer met onderrealisatie in de investeringen. Door de ongelimiteerde eindejaarsmarge kan niet gerealiseerd investeringsbudget worden meegenomen naar volgende jaren.

Tabel Budgettaire gevolgen van beleid

Opbouw verplichtingen, ontvangsten en uitgaven van de vastgestelde begroting 2017, realisatie en het verschil (bedragen x € 1.000)
Artikel 6 Investeringen Krijgsmacht (bedragen x € 1.000)
	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen	633.007	996.956	2.162.332	2.558.598	2.129.841	2.890.871	– 761.030
Opdracht Voorzien in nieuw materieel	318.070	531.601	1.716.112	1.452.071	1.732.810	2.402.069	– 669.259
Opdracht Voorzien in infrastructuur	183.028	316.794	182.395	924.264	190.522	212.602	– 22.080
Opdracht Voorzien in IT	47.153	55.017	176.527	96.110	128.685	185.382	– 56.697
Bekostiging Wetenschappelijk onderzoek	55.641	55.229	62.386	57.058	59.727	62.468	– 2.741
Bijdrage aan de NAVO	29.114	38.315	24.912	29.095	18.097	28.350	– 10.253
Reservering valutaschommelingen				0	0
Uitgaven	1.019.656	1.065.480	1.101.504	1.304.491	1.441.839	1.640.538	– 198.699
Programmauitgaven	1.019.656	1.065.480	1.101.504	1.304.491	1.441.839	1.640.538	– 198.699
Opdracht Voorzien in nieuw materieel1 , 2 , 3	739.145	604.014	689.851	900.886	1.040.082	1.151.736	– 111.654
Opdracht Voorzien in infrastructuur1 , 2 , 3	142.451	309.820	197.960	197.858	212.451	212.602	– 151
Opdracht Voorzien in IT1 , 2 , 3	47.460	64.938	120.722	111.479	112.078	185.382	– 73.304
Bekostiging Wetenschappelijk onderzoek3	59.166	59.403	61.612	61.078	56.860	62.468	– 5.608
Bijdrage aan de NAVO1	31.434	27.305	31.359	33.190	20.368	28.350	– 7.982
Reservering valutaschommelingen				0	0	0	0
– waarvan agentschap RVB2		27.353	172.348	163.853	199.163	191.342	7.821
– waarvan bijdragen SSO DMO/OPS1		44.430	79.157	56.552	55.504	60.638	– 5.134
– waarvan bijdragen SSO Paresto3					89	0	89
Programmaontvangsten	118.077	119.620	222.796	143.242	154.679	161.783	– 7.104
– waarvan verkoopopbrengsten groot materieel (strategisch)	98.603	92.946	193.414	99.534	101.920	113.186	– 11.266
– waarvan overige ontvangsten materieel					21.302	25.800	– 4.498
– waarvan verkoopopbrengsten infrastructuur (strategisch)	13.736	20.417	11.667	37.771	17.603	8.950	8.653
– waarvan overige ontvangsten infrastructuur					12.023	11.977	46
– waarvan overige ontvangsten IT, WOO en NAVO	5.738	6.257	17.715	5.937	1.831	1.870	– 39

Toelichting op de financiële instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 10,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

Opdracht voorzien in nieuw materieel

Opdracht voorzien in infrastructuur

Opdracht voorzien in IT

De realisatie van dit verplichtingenbudget is € 57 miljoen lager dan begroot. Dit komt met name door het programma Grensverleggende IT (GrIT) (circa € 36 miljoen). De verwachting is dat in de tweede helft van 2018 het contract met de nieuwe infrastructuurpartner wordt gesloten en de verplichting wordt aangegaan. Voor het project Milsatcom is de verwachte tekening van het contract verschoven van eind 2017 naar begin 2018 waardoor een verplichtingenbudget van € 5 miljoen niet is gerealiseerd. Door een later dan verwacht arbeidsvoorwaardenakkoord is het project IT-Arbeidsvoorwaarden (dit project betreft extra inzet van ingehuurd personeel) waarbij het salarissysteem wordt aangepast, opgeschoven met een lagere verplichtingenrealisatie van € 6 miljoen tot gevolg.

Bijdrage aan de NAVO

De lagere verplichtingen bij de bijdrage aan de NAVO komt doordat er minder NAVO Veiligheid investering projecten (NVIP) zijn aangegaan.

Uitgaven

Programma-uitgaven

Opdracht Voorzien in nieuw materieel

Investeringen zeestrijdkrachten

Projecten in realisatie zeestrijdkrachten (bedragen x € 1 miljoen)

Omschrijving project	Projectvolume (begroting 2017)	Fasering tot en met (begroting 2017)	Gerealiseerde uitgaven t/m 2016	Verwachte uitgaven in 2017	Gerealiseerde uitgaven in 2017	Verschil uitgaven 2017
Instandhouding Goalkeeper	34,5	2018	28,4	3,5	2,3	– 1,2
Instandhouding Walrusklasse onderzeeboten	88,8	2022	53,0	6,4	4,6	– 1,8
Maritime Ballistic Missile Defence (MBMD)	128,5	2021	97,0	14,5	16,6	2,1
Midlife upgrade BV206D (MLU BV206D)	32,3	2019	8,6	10,8	15,1	4,3
Verbetering MK 48 torpedo	150,4	2021	47,1	17,8	15,1	– 2,7

In de realisatie zijn geen afwijkingen groter dan € 10 miljoen opgetreden.

Projecten in planning

Het project Instandhouding LCF heeft € 21 miljoen meer uitgegeven. Tijdens de start van het project zijn hogere uitgaven gedaan dan verwacht ten behoeve van engineering en de aankoop van hardware door de leveranciers. Dit heeft geleid tot het aanpassen van betaalschema’s tijdens de onderhandelingen c.q. het afsluiten van de verschillende contracten. De betalingen van de overeengekomen betaalschema’s hebben uiteindelijk geleid tot hogere realisatie in 2017 ten opzichte van de ontwerpbegroting.

Investeringen landstrijdkrachten

Projecten in realisatie landstrijdkrachten (bedragen x € 1 miljoen)

Omschrijving project	Projectvolume (begroting 2017)	Fasering tot en met	Gerealiseerde uitgaven t/m 2016	Verwachte uitgaven in 2017	Gerealiseerde uitgaven in 2017	Verschil uitgaven 2017
Aanvulling Bushmasters	32,8	2017	24,8	7,9	6,7	– 1,2
Army Ground Based Air Defence System (AGBADS)	133,3	2023	126,1	6,0	1,0	– 5,0
Groot Pantserwielvoertuig (GPW, Boxer) productie	805,9	2019	702,1	105,1	82,8	– 22,3
Patriot vervanging COMPATRIOT	38,9	2018	13,7	14,2	4,8	– 9,4
Precision Guided Munition	56,6	2018	15,7	8,8	9,4	0,6

Groot Pantserwielvoertuig (GPW, Boxer) productie

In 2017 is er € 22,3 miljoen minder gerealiseerd op het project Groot Pantserwielvoertuig (GPW, Boxer) productie. De lager dan begrote realisatie is het gevolg van een extra betaling van € 20 miljoen die eind 2016 is gerealiseerd.

Investeringen luchtstrijdkrachten

Projecten in realisatie luchtstrijdkrachten (bedragen x € 1 miljoen)

Omschrijving project	Projectvolume (begroting 2017)	Fasering tot en met	Gerealiseerde uitgaven t/m 2016	Verwachte uitgaven in 2017	Gerealiseerde uitgaven in 2017	Verschil uitgaven 2017
AH-64D Block II upgrade	120,7	2023	54,5	15,0	5,0	– 10,0
AH-64D verbetering bewapening	38,9	2019	3,6	4,9	13,0	8,1
AH-64D zelfbescherming (ASE)	98,5	2025	5,0	1,0	0,0	– 1,0
F-16 infrarood geleide lucht-lucht raket	50,5	2020	13,8	5,1	6,5	1,4
F-16 onderhoudstape M6.5	26,1	2018	13,2	7,2	1,7	– 5,5
F-16 mode 5 IFF	42,5	2017	31,2	5,1	0,8	– 4,3
F-16 zelfbescherming (ASE)	97,5	2018	13,0	23,3	15,7	– 7,6
Reparatie Langer doorvliegen F-16 Instandhouding	83,0	2022	12,1	15,7	10,0	– 5,7
Langer Doorvliegen F-16 – Operationele zelfverdediging	94,2	2018	51,3	22,9	6,7	– 16,2
Langer Doorvliegen F-16 – Vliegveiligheid & Luchtwaardigheid	44,3	2021	9,4	7,0	6,8	– 0,2
Obsolescence Prevention Program PC-7	38,3	2018	3,4	16,0	10,2	– 5,8
Vervanging Medium Power Radars Wier en Nieuw-Milligen	63,2	2020	25,1	11,4	8,5	– 2,9
Verwerving F-35 (budgetreeks)	4.700,0	2023	579,1	324,3	200,4	– 123,9
Vervanging strategisch luchttransport en AAR (MRTT)	250 – 1.000	2023	109,2		159,6

AH-64D Block II upgrade

Op het project AH-64D Block II upgrade is € 10,0 miljoen minder gerealiseerd. Het project AH-64D upgrade verzorgt de upgrade van de Apache gevechtshelikopters naar de standaarden van de US Army. Hiervoor zijn contracten Foreign Military Sales (FMS) met de US Army afgesloten. In het jaar 2017 zijn enkele leveringen, die gepland stonden, niet doorgegaan. Deze leveringen worden later verwacht waardoor de daarbij behorende betalingen zijn opgeschort. Het betreft onder meer een levering voor de upgrade van de simulator van de Apache helikopter.

Langer Doorvliegen F-16 – Operationele zelfverdediging

Op het project Langer Doorvliegen F-16 – Operationele zelfverdediging is € 16,2 miljoen minder uitgegeven dan begroot. Dit project behelst de deelprojecten Sniper en PIDS+ (Pylon Integrated Dispenser System). De Sniper pods zijn in 2017 allemaal uitgeleverd. Voor de PIDS+ is echter in de levering een vertraging ontstaan van 3 tot 6 maanden. De bijbehorende betalingen zijn daarmee ook doorgeschoven naar 2018.

Verwerving F-35

In 2017 is er € 123,9 miljoen minder gerealiseerd op het project Verwerving F-35 dan gepland. De reden hiervoor is dat er een achterstand is bij de facturering vanuit het Joint Strike Fighter Program Office (JPO) door capaciteitsgebrek. Ondanks dat de productie bij de Amerikaanse producent Lockheed Martin continueert, ontvangt het JPO geen facturen met aanzienlijke bedragen van Lockheed Martin. Een andere verklaring voor de lagere realisatie dan begroot is het later dan verwacht tekenen van het tweede deel van het F-35 Low Rate Initial Production (LRIP) 11 contract. Deze wordt naar verwachting in mei 2018 getekend.

Investeringskosten Verwerving F-35

Het projectbudget voor de verwerving van de F-35 wordt sinds de defensiebegroting 2014 gepresenteerd in de volgende hoofdcomponenten:

• – de uitgaven voor de verwerving van de twee (test)toestellen inclusief bijkomende middelen;

• – de uitgaven voor de verwerving van de overige toestellen inclusief bijkomende middelen. Binnen deze component worden de uitgaven voor het Production, Sustainment and Follow-on Development (PSFD) MoU en de uitgaven voor deelneming aan de operationele testfase inclusief de materiële exploitatie tot het einde van de operationeel testfase inzichtelijk gemaakt;

• – de risicoreservering.

De navolgende tabel geeft weer wat het projectvolume is, conform de stand van de begroting 2017, welk gedeelte daarvan tot en met 2016 tot realisatie is gekomen, wat de geplande en gerealiseerde uitgaven waren in 2017 en wat de waarde is van de verschillen tussen de planning en de realisatie in 2017.

Raming uitgaven (bedragen x € 1 miljoen)

Projectomschrijving	Projectvolume	Fasering tot	Raming uitgaven
	(Ontwerpbegroting 2017)		Gerealiseerde uitgaven t/m 2016	Verwachte uitgaven in 2017	Gerealiseerde uitgaven in 2017	Verschil uitgaven 2017
Budget Verwerving F-35	4.700,0	2023	579,1	324,3	200,4	– 123,9
Raming verwerving F-35	5.286,5	2023	579,1	254,9	200,4	– 54,5
Waarvan 2 testtoestellen (incl. bijkomende middelen)	281,8	2013	275,9	1,6	3,0	1,4
Waarvan verwerving toestellen (inclusief bijkomende middelen)	4.484,7	2023	303,2	253,3	167,5	– 85,8
Waarvan PSFD MoU	205,4	2023	167,1	11,1	12,5	1,4
Waarvan deelname IOT&E (inclusief exploitatie testtoestellen t/m 2019)	91,1	2019	46,1	17,3	20,4	3,1
Waarvan risicoreservering investeringen	487,0	2023	0,0	0,0	0,0	0,0

Verbeteren financiële projectadministratie

Per 1 december 2016 is de extracomptabele database in gebruik genomen. Deze database heeft tot doel de financiële en contractuele projectvoering van het project beter te beheersen. Daarnaast vergroot het de transparantie en zorgt het voor een betere aansluiting tussen de administratie van het JPO en van Defensie. De database versterkt het beheer en de controles en zorgt voor een eenvoudige ontsluiting van informatie.

Het invoeren van de SAP/projectenmodule of een andere geautomatiseerde projectadministratie is een oplossing voor de lange termijn. Voor de korte termijn heeft Defensie in overleg met de Auditdienst Rijk (ADR) gekozen om bovengenoemde extracomptabele projectadministratie in te richten om de financiële ontwikkelingen binnen het project nauwkeurig te kunnen volgen. De kern van de verbeteringen is gericht op:

• • een goede aansluiting tussen de langlopende financiële projectadministratie en de managementinformatie in financiële administratie;

• • extra beheersmaatregelen rond de financiële administratie voor de verwerving F-35;

• • extra personele capaciteit voor het vastleggen van de financiële informatie, waaronder de verplichtingen, in de administratie.

Voor 2017 is een planning gemaakt ten behoeve van de doorontwikkeling van de database. Van de 24 actiepunten zijn in 2017 reeds 19 afgedaan. Vijf actiepunten lopen door naar het eerste kwartaal van 2018. Nadat alle actiepunten zijn uitgewerkt en afgedaan, worden de activiteiten ter verbetering van de database beschouwd als reguliere werkzaamheden.

Projecten in planning

Een project in planning met verwachte uitgaven in 2017 is het project «Chinook Vervanging en Modernisering». In 2017 is € 81,3 miljoen minder gerealiseerd dan begroot omdat de Amerikaanse overheid voor het contract voor de aankoop van veertien helikopters een nieuw betaalschema heeft afgesproken, waardoor er betalingen zijn doorgeschoven naar latere jaren. Het contract voor de modernisering van zes helikopters is in december 2017 ondertekend. Daarmee is het project nu niet meer in planning, maar in uitvoering.

Investeringen defensiebreed

Projecten in realisatie defensiebreed (bedragen x € 1 miljoen)

Omschrijving project	Projectvolume (begroting 2017)	Fasering tot en met	Gerealiseerde uitgaven t/m 2016	Verwachte uitgaven in 2017	Gerealiseerde uitgaven in 2017	Verschil uitgaven 2017
Counter Improvised Explosive Devices (C-IED) Blok 3	54,6	2023	8,0	11,1	5,8	– 5,3
Defensiebrede vervanging van ondersteunende Klein Kaliber Wapens	60,2	2019	26,9	27,5	20,3	– 7,2
Militaire Satelliet Communicatie lange termijn defensiebreed (MILSATCOM)	132,3	2018	120,7	7,5	1,5	– 6,0
Modernisering navigatiesystemen	38,9	2021	20,4	4,9	2,1	– 2,8
Munitie t.b.v. aanvulling inzetvoorraden	109,1	2020	2,9	38,1	31,2	– 6,9
NH-90	1.191,3	2023	1.026,2	38,0	22,3	– 15,7
Uitbreiding Chemische Biologische Radiologische en Nucleaire (CBRN)-capaciteit in het kader van de Intensivering Civiel Militaire Samenwerking (ICMS), materieel	62,1	2020	29,3	13,6	11,7	– 1,9
Verbeterd Operationeel Soldaat Systeem (VOSS)	215,5	2020	38,6	61,6	6,2	– 55,4
Vervanging ETS (Defensie Bewakings- en Beveiligingssysteem) (DBBS)	216,2	2020	8,2	59,7	2,0	– 57,7

NH-90

Op het project NH-90 is € 15,7 miljoen minder uitgegeven dan verwacht. Als gevolg van vertragingen bij het afsluiten van contracten van een aantal deelprojecten is een aantal voor 2017 geplande contracten en betalingen niet gerealiseerd. Deze deelprojecten (o.a. ballistische bescherming) verbeteren de capaciteiten van de NH-90 voor operaties in het landdomein. Een deel hiervan vertraagt omdat vereiste capaciteiten nog niet beschikbaar zijn. De vertraging heeft geen gevolgen voor de operationele inzet van de toestellen.

Verbeterd Operationeel Soldaat Systeem (VOSS)

Het project VOSS heeft € 55,4 miljoen minder uitgegeven. Het project VOSS bevat twee deelcontracten: het Smart Vest en de E-lighter. Beide bevatten een ontwikkelcomponent (pre-serie) en een serie-productiedeel. Bij het deelproduct Smart Vest voldoet de ontwikkelcomponent nog niet volledig aan de contracteisen. Dit heeft gevolgen voor de verwerving van de serie. Bij het deelproduct E-lighter vinden onderhandelingen plaats over het aanpassen van contractuele voorwaarden. Ook bij dit deelproject is de serieproductie niet gestart.

Vervanging Event Trigger System (ETS) (Defensie Bewakings- en Beveiligingssysteem) (DBBS)

Op het project DBBS is € 57,7 miljoen minder uitgegeven dan begroot. De leverancier heeft vertraging opgelopen met de ontwikkeling van de kern van het DBBS-systeem. De oplevering duurt hierdoor langer dan verwacht (oplevering is nu voorzien in 2022). Dit betekent tevens dat mijlpalen later worden opgeleverd dan oorspronkelijk gepland en dat de uitgaven later zullen plaatsvinden.

Projecten in planning

Een project in planning met verwachte uitgaven in 2017 is het project «nieuwe generatie identificatiesystemen». In 2017 is € 15,7 miljoen minder gerealiseerd dan begroot. Het project is vertraagd omdat de voortgang mede afhankelijk is van internationale samenwerking. Vertraging in het internationale besluitvormingsproces heeft het afsluiten van contracten vertraagd. Ook de «Verwerving HV-brillen» (tweede deelcontract van € 15,2 miljoen) stond oorspronkelijk gepland voor eind 2017, maar is doorgeschoven naar latere jaren. Verder heeft het project Joint Fires € 16,3 miljoen minder uitgegeven. Het project bestaat uit een aantal deelprojecten. Voor een deelproject (verbindingsmiddelen) is inmiddels het contract aangegaan. Voor de andere deelprojecten heeft in 2017, in tegenstelling tot de verwachting, geen contractvorming plaatsgevonden waardoor betalingen niet zijn verricht.

Opdracht Voorzien in infrastructuur

De realisatie van de programma uitgaven bij Voorzien in infrastructuur is nagenoeg gelijk aan de verwachte uitgaven. De afwijkende projecten worden hieronder toegelicht.

Investeringen Infrastructuur Projecten in uitvoering (bedragen x € 1 miljoen)

Omschrijving project	Projectvolume (begroting 2017)	Fasering tot en met	Gerealiseerde uitgaven t/m 2016	Verwachte uitgaven in 2017	Gerealiseerde uitgaven in 2017	Verschil uitgaven 2017
Aanpassing vastgoed a.g.v. gewijzigde regelgeving	142,2	2024	3,6	18,2	8,5	– 9,7
Bouwtechnische verbetermaatregelen brandveiligheid	126,7	2019	13,3	33,0	6,6	– 26,4
Deelproject 1.3.7.1. HVD: Schuifplan Ermelo (GSK, JPK, PMK en VHK)	65,7	2020	55,0	0,3	1,1	0,8
Deelproject 1.3.7.5. HVD: Herbeleggen RVS Oirschot	40,1	2018	18,4	10,7	2,7	– 8
Deelproject 2a.6. HVD: Belegging Breda (KvB, TvZ, Seelig)	36,3	2021	15,4	8,3	14,6	6,3
EPA Maatregelen	65,3	2018	47,7	8,8	8,8	0
Hoger Onderhoud Woensdrecht	67,7	2018	41,5	10,0	1,3	– 8,7
Nieuwbouw OTCKMar	84,5	2018	54,0	18,0	1,8	– 16,2
Nieuwbouw en Renovatie NATO Communications and Information Agency (NCIA)	47,0	2019	4,9	20,1	18,5	– 1,6

De posten met een verschil groter dan € 10 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht:

Aanpassing vastgoed a.g.v. gewijzigde regelgeving

Het aanpassen van bestaand vastgoed als gevolg van gewijzigde regelgeving is omvangrijk en betreft een verzameling verschillende disciplines. Een aantal deelprojecten zijn vertraagd, onder andere doordat regelgeving HCFK’s (Chloorfluorkoolstoffen) binnenkort opnieuw gaat wijzigen waardoor bewust met de implementatie wordt gewacht en doordat het deelproject drinkwaterinstallaties met het Rijksvastgoedbedrijf (RVB) Rijksbreed wordt aangelopen.

Bouwtechnische verbetermaatregelen brandveiligheid

Het project behelst het treffen van allerhande bouwtechnische maatregelen in ruim 300 gebouwen. In 2017 is de Taskforce Brandveiligheid ingesteld om de benodigde maatregelen te inventariseren teneinde de afspraken met handhaver Inspectie Leefomgeving en Transport (IL&T) tijdig na te leven. De complexe inventarisatie en noodzakelijke afstemming heeft geleid tot vertraging naar 2018.

Deelproject 1.3.7.5 HVD Herbelegging De Ruyter van Steveninckkazerne (RVS) Oirschot

Voor het Herbeleggingsplan Vastgoed Defensie (HVD-)(deel)project RVS in Oirschot heeft de wijziging van de projectscope in verband met de transformatie van de Gemechaniseerde 13e brigade naar een Gemotoriseerde brigade langer geduurd dan verwacht. In het project zijn de geplande schietbanen door gewijzigde regelgeving ten aanzien van schietgeluid vertraagd. In 2017 is gestart met de aanbesteding van de schietbanen en is de vergunningverlening op de eerdere grondaankoop en het natuur- compensatieplan afgerond.

Nieuwbouw Opleidings-, Trainings- en Kenniscentrum KMar (OTCKMar)

De nieuwbouw voor OTCKMar betreft een verzameling van meerdere (deel) projecten op de Koning Willem III-kazerne in Apeldoorn. De nieuwbouw van het lesgebouw en de afrondende terreininrichting resteren nog. De aanbesteding van het lesgebouw heeft in verband met een inventarisatie van alle restactiviteiten enige tijd in beslag genomen. De aanbesteding heeft in 2017 plaatsgevonden en is middels Design en Build uitgevoerd, waarbij de markt is gevraagd om een ontwerp te maken.

Opdracht Voorzien in IT

Projecten in realisatie Voorzien in IT (bedragen x € 1 miljoen)

Omschrijving project	Projectvolume (begroting 2017)	Fasering tot en met	Gerealiseerde uitgaven t/m 2016	Verwachte uitgaven in 2017	Gerealiseerde uitgaven in 2017	Verschil uitgaven 2017
ERP M/F/P Fase 2	120,0	2025	30,9	12,0	13,1	1,1
IT-KMar IGO	51,1	2020	6,9	16,5	7,4	– 9,1

IT-KMar Informatie Gestuurd Optreden (IGO)

Op het project IT-KMar IGO is € 9,1 miljoen minder uitgegeven dan begroot. Hier zijn meerdere verklaringen voor. Vooralsnog is niet alle benodigde personele capaciteit voorhanden. Door uitbesteding is de benodigde expertise toegevoegd, maar zijn desalniettemin deelprojecten later van start gegaan. Het gebrek aan capaciteit en kennis over innovatieve oplossingen in dit werkveld is daarom een blijvend punt van aandacht. Ook duurt het inkoopproces door rubricering van een aantal inkooptrajecten langer dan gepland en kost het verkrijgen van diverse accreditaties veel tijd. Dit heeft tot gevolg dat het afsluiten van een contract en de daarbij behorende betalingen vertraging oplopen.

Bekostiging Wetenschappelijk onderzoek

Omschrijving (bedragen in € 1.000)	Verwachte uitgaven in 2017	Gerealiseerde uitgaven in 2017	Verschil
Programmafinanciering TNO (en MARIN)	36.807	36.647	– 160
Programmafinanciering NLR	517	517	0
Contractonderzoek Technologie-ontwikkeling (TO)	18.049	14.315	– 3.734
Contractonderzoek Kennisgebruik (KG)	5.095	3.277	– 1.818
Overig Wetenschappelijk Onderzoek	2.000	2.104	104
Totaal generaal	62.468	56.860	– 5.608

De posten met een verschil groter dan € 10 miljoen of noemenswaardig worden hieronder nader toegelicht:

Gedurende 2017 is uitvoering gegeven aan het Defensie Kennis en Innovatie Plan 2017. De Strategische Kennis & Innovatie Agenda van Defensie fungeert daarbij als fundament. Defensie investeert nadrukkelijk in de opbouw en de instandhouding van een Defensie specifieke externe kennisbasis ten behoeve van het behoud van een breed inzetbare, hoogwaardige en innovatieve krijgsmacht. In 2017 is hieraan invulling gegeven door te investeren in kennis en kunde bij de kennisinstituten TNO, NLR en MARIN.

De uitgaven van Bekostiging Wetenschappelijk Onderzoek is in totaal € 5,6 miljoen lager uitgevallen dan begroot. De belangrijkste post hierin zijn de lagere uitgaven van € 3,7 miljoen onder «Contractonderzoek Technologie (TO)» veroorzaakt door vertragingen in het aanbestedingstraject die via nationale maar ook Europees defensieagentschap (EDA)-contractering zijn aanbesteed. De vertragingen in het aanbestedingstraject zijn onder andere te wijten aan enkele (grote) projecten, waarbij er ook sprake was van gemengde contracten, die vertraging in het voorafgaand toezicht traject hebben gelopen. Daarnaast zijn er vertragingen bij Europese onderhandelingen ten gevolge van de btw-problematiek en zorgt de terugtrekking van landen uit enkele projecten voor wijzigingen in project arrangements.

Bijdrage aan de NAVO

De realisatie van de NAVO investeringsuitgaven is per saldo circa € 8,0 miljoen lager uitgevallen dan was voorzien. Dit is voornamelijk het gevolg van de achterblijvende realisatie van de NAVO-lidstaten op investeringen t.b.v. NAVO Infraprojecten (€ 7,0 miljoen). Tevens was er een lagere afroep (€ 0,5 miljoen) t.b.v. AWACS investeringen dan aangekondigd. Het restant (€ 0,5 miljoen) betreft een verrekening met het RVB die niet heeft plaatsgevonden.

Commissie Defensie Materieel Ontwikkeling (CODEMO)

De CODEMO-regeling is een aansprekend instrument dat vooral wordt ingezet voor innovatieve productontwikkeling met het Midden- en Kleinbedrijf (MKB). Defensie neemt, van goedgekeurde projectvoorstellen, 50 procent van de ontwikkelingskosten voor haar rekening. Eventuele opbrengsten voor Defensie in de vorm van royalties over de verkoop van de ontwikkelde producten zijn beschikbaar voor nieuwe ontwikkelingsvoorstellen.

CODEMO 2017
Ingediende voorstellen	5
Gehonoreerde voorstellen	2
Afgewezen voorstellen	3
Doorlooptijd
≤ 3 mnd:	3
> 3 mnd:	2

In 2017 zijn vijf nieuwe projectvoorstellen ingediend. In drie gevallen kregen de aanvragers binnen drie maanden uitsluitsel over het al dan niet honoreren van het ingediende voorstel. Bij twee projecten is de termijn van drie maanden overschreden door overleg met de indieners over de inhoud van de ingediende projectvoorstellen. Ultimo 2017 zijn 11 projecten in uitvoering. Van de beschikbare € 10 miljoen heeft inmiddels € 9,8 miljoen een bestemming gekregen.

Ontvangsten

Verkoopopbrengsten groot materieel

In 2017 is € 11,3 miljoen minder aan verkoopopbrengsten gerealiseerd dan begroot. Dit komt met name door nog niet ontvangen opbrengsten van Jordanië (€ 11,3 miljoen) en het uitblijven van verkoop van de YPR (licht pantservoertuig) in 2017 (€ 5 miljoen). Daarnaast zijn er voor € 4,1 miljoen onverwachte ontvangsten door verkoop van materieel geweest.

Verkoopopbrengsten infrastructuur

De verkoopopbrengsten van vastgoed zijn ruim € 8 miljoen hoger uitgevallen dan begroot. Het aantrekken van de vastgoedmarkt is een oorzaak waardoor vastgoed sneller, met hogere opbrengsten dan geraamd, wordt verkocht door het Rijksvastgoedbedrijf (RVB).

4.7 Beleidsartikel 7 Ondersteuning krijgsmacht door Defensie Materieel Organisatie

Algemene doelstelling

De DMO zorgt voor de verwerving van modern, robuust en kwalitatief hoogwaardig en inzetbaar materieel en de beschikbaarstelling van IT-middelen, brandstof, munitie en kleding en uitrusting voor de defensieonderdelen.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is verantwoordelijk voor de aanschaf en de instandhouding van materieel en de afstoting van overtollig materieel van de krijgsmacht.

Beleidsconclusies

In 2017 heeft de Defensie Materieel Organisatie (DMO) een bijdrage geleverd aan de hoofdtaken van de krijgsmacht en daarmee aan de inzetbaarheidsdoelstellingen van Defensie. Voorts heeft zij dit jaar voor ongeveer € 1,4 miljard aan modern, robuust en kwalitatief hoogwaardig en inzetbaar materieel verworven en Defensie voorzien van IT-middelen, brandstof, munitie en kleding en uitrusting.

Voor verwerving is een goed functionerende voorzien in-keten van groot belang. De verbetering hiervan verloopt volgens planning. Zo wordt in het inkoopdomein «sneller voorzien in» gewerkt met pilots om sneller, slimmer, adaptiever en met meer keuzemogelijkheden in te kopen. Ook zijn positieve resultaten behaald met het werken met DigiInkoop. Deze inkooptool is een stap tot procesverbetering en zorgt daarmee voor vermindering van het risico op onvolkomenheden.

Op het gebied van IT is er onder andere gewerkt aan de actualisatie van communicatiesystemen zoals TITAAN (Theatre Independent Tactical Adaptive Armed Forces Network) en SATCOM (satelliet communicatie). In 2017 is de oefening Bison Drawsko in Polen op IT-gebied ondersteund. Deze oefening vormde daarmee een waardevolle ervaring voor de bruikbaarheid en toepasbaarheid van de operationele IT-systemen.

De ketenlogistieke bedrijven hebben volledig aan de vraag ten behoeve van en vanuit de missiegebieden kunnen voldoen. Het munitiebedrijf en het KPU-bedrijf hebben voor de reguliere dienstverlenging een leverbetrouwbaarheidspercentage gehaald dat boven de norm lag. Het Kleding en Persoonsgebonden Uitrustingsbedrijf (KPU-bedrijf) heeft in oktober 2017 de Procura Award ontvangen. Dit is een internationale prijs voor duurzame verwerving.

Sinds 1 februari is de herinrichting van de defensiebrede munitieketen geoperationaliseerd. De herinrichting heeft tot doel het aantal decentrale munitielocaties te reduceren en het gecombineerd inrichten van deze munitielocaties. Eind 2017 is een nieuw voorschrift Type Classificatie Munitie vastgesteld met als doel het op een effectievere manier beperken van de risico’s die zijn verbonden aan het gebruik van munitie en explosieve stoffen.

Tabel Budgettaire gevolgen van beleid

Opbouw verplichtingen, ontvangsten en uitgaven van de vastgestelde begroting 2017, realisatie en het verschil (bedragen x € 1.000)
Artikel 7 Ondersteuning krijgsmacht door Defensie Materieel Organisatie (bedragen x € 1.000)
	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen	846.181	606.479	830.487	759.247	959.296	830.335	128.961
Uitgaven	853.971	788.427	758.507	806.441	816.269	830.335	– 14.066
Programmauitgaven	361.144	293.389	304.662	335.058	318.730	365.671	– 46.941
Opdracht Logistieke ondersteuning	361.144	293.389	304.662	335.058	318.730	365.671	– 46.941
– waarvan gereedstelling1 2	246.323	214.792	222.537	225.397	221.912	266.784	– 44.872
– waarvan instandhouding	114.821	78.597	82.125	109.661	96.818	98.887	– 2.069
Apparaatsuitgaven	492.827	495.038	453.845	471.383	497.539	464.664	32.875
personele uitgaven	178.093	192.287	189.754	182.900	191.248	185.732	5.516
– waarvan eigen personeel		172.714	167.815	169.395	177.778	176.032	1.746
– waarvan externe inhuur		19.573	21.939	13.505	13.470	9.700	3.770
materiële uitgaven	314.734	302.751	264.091	288.483	306.291	278.932	27.359
– waarvan IT overig			25.706	31.688	52.971	43.137	9.834
– waarvan IT door SSO DMO OPS	220.486	228.784	172.048	193.481	198.180	181.442	16.738
– waarvan overige exploitatie: bijdragen aan SSO paresto	346	363	414	405	437	1.819	– 1.382
– waarvan overige exploitatie2	94.248	73.604	65.923	62.909	54.703	52.534	2.169
Apparaatsontvangsten	59.554	25.189	44.077	29.867	30.204	43.433	– 13.229

Toelichting op de financiële instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 5,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

In 2017 is voor een bedrag van € 129,0 miljoen meer aan verplichtingen aangegaan dan begroot. Uitgangspunt is dat de verplichtingenbegroting gelijk is aan de uitgavenbegroting. De realisatie laat echter zien dat er voor een bedrag van € 90,3 miljoen meer verplichtingen zijn aangegaan voor instandhouding en reservedelen voor lucht- en grondgebonden en maritieme systemen en lager gerealiseerde verplichtingen (€ 18,0 miljoen) voor het gereed stellen, onder meer voor munitie en brand- en bedrijfsstoffen. Daarnaast zijn er meer verplichtingen aangegaan voor met name IT-middelen en werkplekdiensten (€ 34,0 miljoen), inhuur van IT specialisten (€ 18,6 miljoen) en binnen de materiële exploitatie (€ 4,1 miljoen).

Uitgaven

Programma uitgaven

De realisatie van de gereedstelling is € 44,9 miljoen lager dan begroot. Dit bedrag wordt bijna volledig veroorzaakt doordat € 39,9 miljoen minder is uitgegeven dan begroot bij brandstof. De oorzaak hiervan is met name de stabiliserende olieprijs en de goedkopere dollar en afgeleide effecten zoals een lagere btw-afdracht.

Apparaatsuitgaven

Personele uitgaven

De realisatie van personele uitgaven is € 5,5 miljoen hoger dan begroot. Deze hogere uitgave is met name het gevolg van het nieuwe arbeidsvoorwaardenakkoord (€ 5,2 miljoen). Daarnaast is er sprake van hogere sociale lasten en pensioenen (€ 4,6 miljoen). Tenslotte is er circa € 5 miljoen minder uitgegeven op het formatiebudget door de achterblijvende vulling.

Materiële uitgaven

De realisatie van de materiële uitgaven is € 27,4 miljoen hoger dan begroot. Dit wordt met name veroorzaakt door de stijgende tarieven voor licenties (€ 7,4 miljoen). Daarnaast zijn communicatiemiddelen gekocht (€ 6,7 miljoen) om invulling te kunnen geven aan het nieuwe werken. Het is ook het gevolg van het eerder verrekenen, eind 2017 in plaats van begin 2018, van datagebruik van telecomverkeer (€ 4,9 miljoen). Ook is er € 3,0 miljoen meer uitgegeven als gevolg van het nieuw afgesloten arbeidsvoorwaardenakkoord.

Ontvangsten

In de begroting 2017 is voor de apparaatsontvangsten een bedrag van € 43,4 miljoen opgenomen. Intern Defensie heeft onderzoek plaatsgevonden naar de verdeling en omvang van de apparaatsontvangstenbudgetten. In dit onderzoek is geconstateerd dat de ontvangstenbegroting voor de DMO structureel te hoog is. Naar aanleiding van dit onderzoek zijn de verwachte apparaatsontvangsten voor 2017 met € 20 miljoen naar beneden bijgesteld. Uiteindelijk is de realisatie op € 30,2 miljoen uitgekomen door onder andere hogere ontvangsten van brandstof door de missie OIR in Koeweit (€ 10,9 miljoen).

4.8 Beleidsartikel 8 Ondersteuning krijgsmacht door Commando DienstenCentra

Algemene doelstelling

Het Commando DienstenCentra (CDC) voorziet in een doelmatige en doeltreffende ondersteuning van de krijgsmacht. Het CDC draagt zorg voor de levering van ondersteunende diensten aan de krijgsmacht. Een groot deel van de ondersteuning levert het CDC zelf, een deel van de ondersteuning wordt geleverd door organisaties buiten Defensie. CDC is daarbij de verbindende schakel tussen vraag en aanbod. De ondersteuning van het CDC is ingedeeld in drie categorieën ondersteuning, te weten normgestuurd (vast, zoals vastgoed, gezondheidszorg), capaciteitgestuurd (semi-flexibel, zoals opleidingen) en budgetgestuurd (flexibel, zoals transport en media). De drie categorieën zijn nader onderverdeeld in achttien dienstenclusters.

Rol en verantwoordelijkheid

De Minister is verantwoordelijk voor een doeltreffende en doelmatige dienstverlening bij Defensie waaraan het CDC een bijdrage levert.

Beleidsconclusies

In 2017 heeft het CDC de gevraagde ondersteuning grotendeels volgens afspraak kunnen leveren. Zo is de realisatie van de werving en selectie van militairen voor heel 2017 uitgekomen op 88% van de initiële aanstellingsopdracht. In totaal zijn er 3.138 militairen aangesteld, dit zijn er 300 meer dan in 2016, terwijl de verwervingsmarkt krapper is geworden. De werving van manschappen en specifiek technisch personeel bleef wederom achter en is waar mogelijk opgevangen door inhuur. Er zijn afgelopen jaar meerdere maatregelen geïmplementeerd die de instroom van personeel moeten bevorderen, zoals een brandstore en open sollicitatie mogelijkheden. Om onvoorziene uitstroom te voorkomen is een derde employabilitycentrum geopend om burgers en militairen te begeleiden.

Op het gebied van vastgoed zijn nieuwbouw, onderhoud en keuringen nog niet op het gewenste niveau. Punt van aandacht blijft de afstemming van de vraag van Defensie op de capaciteit van het RVB. In onderling overleg wordt gezocht naar werkbare oplossingen om de knelpunten aan te pakken. Voorts is een Regie Overleg Vastgoed ingericht om sneller te kunnen reageren (escaleren) en af te stemmen bij veranderingen en issues.

De geneeskundige logistieke leverbetrouwbaarheid voldoet aan de norm van 95%. Op het gebied van compliance heeft de Nederlandse Defensie Academie dit jaar voor de tweede maal de Masterclass Integrated Compliance Management (MICM) verzorgd, die interdepartementaal is open gesteld.

Tabel Budgettaire gevolgen van beleid

Opbouw verplichtingen, ontvangsten en uitgaven van de vastgestelde begroting 2017, realisatie en het verschil (bedragen x € 1.000)
Artikel 8 Ondersteuning krijgsmacht door Commando DienstenCentra (bedragen x € 1.000)
	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen	1.111.277	1.057.642	1.078.400	886.300	1.245.160	1.161.983	83.177
Uitgaven	1.040.029	1.061.257	1.051.112	1.127.552	1.223.267	1.161.983	61.284
Programmauitgaven	7.600	12	204	188	190	0	190
Opdracht Dienstverlenende eenheden	7.600	12	204	188	190	0	190
– waarvan gereedstelling1	7.590	1	198	187	190	0	190
– waarvan instandhouding	10	11	6	1	0	0	0
Apparaatsuitgaven	1.032.429	1.061.245	1.050.908	1.127.364	1.223.077	1.161.983	61.094
personele uitgaven	424.809	443.228	465.998	512.085	543.248	513.566	29.682
– waarvan eigen personeel	411.204	415.171	436.045	475.462	510.000	504.007	5.993
– waarvan externe inhuur1		16.216	18.157	24.559	21.158	118	21.040
– waarvan overig, attachés	13.605	11.841	11.796	12.064	12.090	9.441	2.649
materiële uitgaven	607.620	618.017	584.910	615.279	679.829	648.417	31.412
– waarvan bijdrage agentschap RVB (huisvesting en infrastructuur)		193.218	220.607	228.185	256.916	236.781	20.135
– waarvan huisvesting en infrastructuur, overig	396.124	191.782	134.615	115.191	109.976	110.993	– 1.017
– waarvan overige exploitatie1 2	205.271	195.995	189.880	236.126	278.343	264.724	13.619
– waarvan SSO Paresto		31.013	31.706	29.463	29.550	28.797	753
– waarvan overig, attachés	6.225	6.009	8.102	6.314	5.044	7.122	– 2.078
Apparaatsontvangsten	55.319	49.243	56.903	63.665	85.812	75.866	9.946

Toelichting op de financiële instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 10,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

De verplichtingenstand is € 83,2 miljoen hoger dan begroot. Dit komt met name door het arbeidsvoorwaardenakkoord (€ 15,9 miljoen) en het aangaan van extra opdrachten bij het Rijksvastgoedbedrijf (RVB) voor de instandhouding van het vastgoed (€ 55,0 miljoen). Daarnaast zijn de vastgoedcontracten van de Kromhoutkazerne en het Nationaal Militair Museum overgeboekt naar beleidsartikel 6 Investeringen (opdracht voorzien in infrastructuur), daarmee is het verplichtingenbudget met € 40,5 miljoen verlaagd. Naast het arbeidsvoorwaardenakkoord zijn er ook hogere apparaatsuitgaven van € 53,0 miljoen die doorwerken in het verplichtingensaldo. Dit betreft o.a de hogere verplichtingen voor de fiscale eindheffing regeling volledige schadevergoeding voor veteranen € 7,8 miljoen, inhuur (€ 11,6 miljoen) met name voor bewakingsbeveiliging (€ 8,8 miljoen); in-door-uitstroom, arbeid, zorg en welzijn bevorderende maatregelen (€ 6,1 miljoen) en koersverschillen (€ 8,4 miljoen).

Uitgaven

Personele uitgaven

De personele uitgaven zijn € 29,7 miljoen hoger dan begroot. De belangrijkste oorzaken van deze meeruitgaven zijn de extra uitgaven ten gevolge van de stijging van de pensioenpremies en sociale lasten (€ 7,8 miljoen), loonbijstelling voor attachés (€ 2,1 miljoen), extra loonuitgaven door het nieuwe arbeidsvoorwaardenakkoord (€ 15,9 miljoen), uitbreiding van het personeelsbestand (€ 2,4 miljoen) en overige kleine meeruitgaven (€ 2,4 miljoen). Daarnaast zijn er meeruitgaven voor beveiliging: extra bewaking als gevolg van de vertraging van de afstoting van vastgoed (€ 6,0 miljoen) en inzet van de Defensie Beveiligings- en Bewakingsorganisatie (DBBO) om beveiligingstaken van de KMar over te nemen (€ 1,1 miljoen), zodat de KMar extra op Schiphol kon worden ingezet. Tenslotte is er € 7,2 miljoen vrijgevallen en minder uitgegeven op het formatiebudget door de achterblijvende vulling bij militaire functies, lagere uitgaven in het kader van de opleidingen Veiligheid en Vakmanschap (VeVa) en lagere uitgaven voor het internationaal verhuiscontract.

Een deel van de dienstverlening door CDC wordt uitgevoerd door externe inhuur, bijvoorbeeld om piekbelasting op te vangen. Deze wordt niet vooraf in de begroting verwerkt, maar in het uitvoeringsjaar geraamd en overgeheveld van formatiebudget naar inhuurbudget (€ 21,0 miljoen). Dit heeft geresulteerd in € 21,0 miljoen aan meeruitgaven voor inhuur ten opzichte van de begroting.

Materiële uitgaven

De materiële uitgaven zijn € 31,4 miljoen hoger dan begroot. De hogere uitgaven op overige exploitatie (€ 13,6 miljoen) zijn onder andere het gevolg van € 8,4 miljoen aan meeruitgaven door het defensiebrede koersverlies bij vreemde valuta die ten laste van het CDC worden verantwoord en waar geen budget voor begroot is. Daarnaast heeft € 7,8 miljoen aan meeruitgaven betrekking op een onverwachte fiscale eindheffing van de Regeling Volledige Schadevergoeding voor veteranen.

Aan huisvesting en infrastructuur is € 19,1 miljoen meer uitgegeven dan begroot. Dit is enerzijds veroorzaakt door het uitvoeren van extra onderhoud voor het wegwerken van achterstallig onderhoud (in totaal € 27,1 miljoen meer dan initieel begroot), voor het merendeel uitgevoerd via het Rijksvastgoedbedrijf (RVB), en anderzijds door lagere uitgaven op onder meer energie en water (circa € 8 miljoen).

Ontvangsten

Geen bijzonderheden.

5. NIET-BELEIDSARTIKELEN

5.1 Niet-beleidsartikel 9 Algemeen

De onderstaande tabel bevat de geraamde en gerealiseerde uitgaven en verplichtingen voor 2017.

Opbouw verplichtingen, ontvangsten en uitgaven van de vastgestelde begroting 2017, realisatie en het verschil (bedragen x € 1.000)
Artikel 9 Algemeen (bedragen x € 1.000)
	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen	84.443	81.246	103.254	89.615	82.955	95.717	– 12.762
Uitgaven	100.566	100.370	84.447	107.028	85.193	95.717	– 10.524
Programma-uitgaven
Subsidies en bijdragen	21.682	22.104	31.495	29.732	30.741	30.086	655
Bijdrage NAVO en internationale samenwerking	39.906	37.001	22.085	56.675	36.479	52.588	– 16.109
– waarvan voorziening Very High Readiness Joint Taskforce					0	10.000	– 10.000
Overige uitgaven1	38.978	41.265	30.867	20.621	17.973	13.043	4.930
Programma ontvangsten	0	0	0	0	0	0	0

Toelichting op de instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 2,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

De lagere realisatie van de verplichtingen dan in de begroting is opgenomen komt door de lagere bijdrage voor de NAVO, het uitkeren van de voorziening aan de defensieonderdelen (€ 10 miljoen) voor de Nederlandse deelname aan de high Readiness Joint Task Force (VJTF) en de niet voorziene verplichting voor het RIVM onderzoek. De oorzaken worden hieronder toegelicht.

Uitgaven

Bijdrage NAVO en internationale samenwerking

De realisatie is € 16,1 miljoen lager dan begroot. Dit wordt voornamelijk veroorzaakt doordat de factuur voor de bijdrage aan de NAVO niet in 2017 maar in 2018 is betaald. Daarnaast is vanuit dit artikel het budget voor de VJTF van € 10,0 miljoen doorverdeeld naar de defensieonderdelen. De grootste posten betreffen de verwerving van extra reservedelen door het Commando Landstrijdkrachten (CLAS € 6,3 miljoen) en munitie door de Defensie Materieel Organisatie (DMO € 3,0 miljoen).

Overige uitgaven

De realisatie van Overige uitgaven is € 4,9 miljoen hoger dan begroot. Dit is het gevolg van de hogere realisatie van het RIVM-onderzoek naar Chroom VI en Chemical Agent Resistant Coating (CARC) (€ 4,2 miljoen) en de extra uitgaven voor schadevergoedingen en de Landsadvocaat (€ 0,7 miljoen).

Ontvangsten

Geen bijzonderheden.

5.2 Niet-beleidsartikel 10 Apparaat Kerndepartement

Op dit artikel (voorheen Centraal apparaat) zijn alle verplichtingen, personele en materiële uitgaven en ontvangsten van de Bestuursstaf (BS) en de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) weergegeven. Tevens zijn in dit artikel de defensiebrede uitgaven ondergebracht voor pensioenen en uitkeringen (waarvan een deel «niet relevant» dat betrekking heeft op de lening voor de kapitaaldekking van de militaire ouderdomspensioenen), wachtgelden, inactiviteitswedden en Sociaal Beleidskader (SBK)-gelden.

Opbouw verplichtingen, ontvangsten en uitgaven van de vastgestelde begroting 2017, realisatie en het verschil (bedragen x € 1.000)
Artikel 10 Apparaat Kerndepartement (bedragen x € 1.000)
	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen	1.655.999	1.584.117	1.529.741	1.595.748	1.572.559	1.588.732	– 16.173
Uitgaven	1.658.703	1.589.049	1.527.669	1.594.826	1.572.368	1.588.732	– 16.364
Apparaatsuitgaven	1.658.703	1.589.049	1.527.669	1.594.826	1.572.368	1.588.732	– 16.364
personele uitgaven	1.638.573	1.575.860	1.513.893	1.580.523	1.556.940	1.570.644	– 13.704
– waarvan eigen personeel	128.622	121.615	121.123	126.849	137.422	144.687	– 7.265
– waarvan externe inhuur		2.472	3.128	3.731	3.932	3.564	368
– waarvan pensioenen	1.256.134	1.237.183	1.219.738	1.290.105	1.265.223	1.270.391	– 5.168
– waarvan wachtgelden en SBK-gelden	253.817	214.590	169.904	159.838	150.363	152.002	– 1.639
materiële uitgaven	20.130	13.189	13.776	14.303	15.428	18.088	– 2.660
– waarvan overig1	19.520	12.691	13.193	13.749	14.924	17.364	– 2.440
– waarvan bijdragen aan SSO Paresto	610	498	583	554	504	724	– 220
Totaal ontvangsten	2.669	24.360	28.255	39.017	39.784	41.055	– 1.271

Toelichting op de instrumenten

De posten met een verschil groter dan € 10,0 miljoen of noemenswaardige verschillen worden hieronder nader toegelicht.

Verplichtingen

De lagere realisatie van de verplichtingen dan in de begroting is opgenomen komt door de lagere personele uitgaven. De oorzaken worden hieronder toegelicht.

Uitgaven

Personele uitgaven

De personele uitgaven zijn per saldo € 13,7 miljoen lager uitgevallen dan begroot. Dit heeft diverse oorzaken. Het betreft onder meer:

• • Lagere uitgaven aan formatie veroorzaakt door de vertraagde vulling van nieuwe functies en vacatures bij de BS en de MIVD;

• • Lagere uitgaven diensteinderegeling (Uitkeringswet Gewezen Militairen, UKW) veroorzaakt doordat militairen dit jaar hun intrede in de UKW hebben uitgesteld in afwachting van de keuzemogelijkheden naar aanleiding van het arbeidsvoorwaardenakkoord;

• • Verschuiving van uitgaven voor de compensatie van het Algemeen Ouderdomswet (AOW)-gat. De nabetaling die door het ABP in december 2017 is betaald, wordt in januari 2018 door Defensie aan het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds (ABP) vergoed;

• • De Staat is met het ABP een lagere lening overeengekomen om de kapitaaldekking van de militaire ouderdomspensioenen te financieren.

Ontvangsten

Geen bijzonderheden.

5.3 Niet-beleidsartikel 11 Geheime uitgaven

De onderstaande tabel bevat de geraamde en gerealiseerde uitgaven en verplichtingen voor 2017.

Opbouw verplichtingen, ontvangsten en uitgaven van de vastgestelde begroting 2017, realisatie en het verschil (bedragen x € 1.000)
Artikel 11 Geheime uitgaven (bedragen x € 1.000)
	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen	5.264	3.893	5.385	5.939	7.874	5.389	2.485
Uitgaven	5.264	3.893	5.385	5.939	7.874	5.389	2.485
Ontvangsten	0	0	0	0	0	0	0

De geheime uitgaven worden jaarlijks gecontroleerd door de president van de Algemene Rekenkamer.

5.4 Niet-beleidsartikel 12 Nog onverdeeld

De onderstaande tabel (voorheen Nominaal en onvoorzien) bevat de geraamde en gerealiseerde uitgaven en verplichtingen voor 2017.

Opbouw verplichtingen, ontvangsten en uitgaven van de vastgestelde begroting 2017, realisatie en het verschil (bedragen x € 1.000)
Artikel 12 Nog onverdeeld (bedragen x € 1.000)
	Realisatie					Vastgestelde begroting	Verschil
	2013	2014	2015	2016	2017	2017	2017
Verplichtingen					0	52.507	– 52.507
Uitgaven					0	52.507	– 52.507
Loonbijstelling
Loonbijstelling
– waarvan programma
– waarvan apparaat
Prijsbijstelling
– waarvan programma
– waarvan apparaat
Onvoorzien					0	52.507	– 52.507
Ontvangsten

Toelichting op de financiële instrumenten

Niet-beleidsartikel 12 Nog onverdeeld is een voorziening, waarop geen realisatie plaats vindt van verplichtingen en uitgaven. Met de eerste en tweede suppletoire begroting is het budgetbedrag volledig uitgedeeld naar de defensieonderdelen. Dit betrof met name het uitdelen van het nieuwe arbeidsvoorwaardenakkoord voor het defensiepersoneel, het uitdelen van de prijsbijstellingen en de herallocatie van budgetten om de financiële knelpunten te compenseren binnen de defensieonderdelen.

6. BEDRIJFSVOERINGSPARAGRAAF

De bedrijfsvoeringsparagraaf bestaat uit drie paragrafen: een uitzonderingsrapportage, rijksbrede bedrijfsvoeringsonderwerpen en belangrijke ontwikkelingen en verbeteringen in de bedrijfsvoering.

1. Uitzonderingsrapportage

1.1 Rechtmatigheid

De verantwoording in het departementale jaarverslag is in overeenstemming met de begrotingswetten, de Europese regelgeving, Nederlandse wetten, algemene maatregelen van bestuur en in ministeriële regelingen opgenomen bepalingen. Voor de bepaling van fouten en onzekerheden is de rijksbrede normering toegepast.

De rapporteringstolerantie van de verplichtingen bij het beleidsartikel 7 Defensie Materieelorganisatie en de rapporteringstolerantie van de samenvattende verantwoordingsstaat baten-lastenagentschappen zijn overschreden. De overschrijding van deze beide toleranties zijn het gevolg van de onzekerheden in de rechtmatigheid met betrekking tot de aanbestedingen inhuur ICT die zijn gedaan via het Dynamisch Aankoopsysteem (DAS). De onzekerheid in de rechtmatigheid vloeit voort uit het ontbreken van een nadere duiding van de wetgever over het houden van een interview bij een DAS en de onduidelijkheid van de toepassing van het (concept)beleidskader.

Overzicht overschrijdingen rapporteringstoleranties fouten en onzekerheden

(1) Rapporterings-tolerantie	(2) Verantwoord bedrag in €	(3) Rapporteringstolerantie voor fouten en onzekerheden in €	(4) Bedrag aan fouten in €	(5) Bedrag aan onzekerheden in €	(6) Bedrag aan fouten en onzekerheden in €	(7) Percentage aan fouten en onzekerheden t.o.v. verantwoord bedrag = (6)/(2)*100%
Artikel 07 Defensie Materieel Organisatie verplichtingen	959.296.000	47.965.000	42.746.000	18.332.000	61.078.000	6,37%
Samenvattende staat batenlasten agentschappen	351.755.000	25.000.000	4.409.000	53.989.000	58.398.000	16,60%

In 2017 hebben zich geen tekortkomingen op het gebied van misbruik en oneigenlijk gebruik voorgedaan, zie paragraaf 2.1.

1.2 Totstandkoming niet-financiële verantwoordingsinformatie

Informatie over de gereedheid van de eenheden en details over de realisatie van de inzetbaarheidsdoelstellingen is geplaatst in de vertrouwelijke bijlage inzetbaarheidsrapportage.

De totstandkoming van de niet-financiële informatie verliep ordelijk en is grotendeels controleerbaar. Dit proces is nog wel arbeidsintensief en de kwaliteit van gereedheidsinformatie kan verder worden verbeterd.

1.3 Financieel en materieelbeheer

1.3.1 Financieel beheer

De onvolkomenheid van de Algemene Rekenkamer ten aanzien van het verplichtingenbeheer is in 2016 komen te vervallen. In 2017 is gewerkt aan de verdere verbetering van het verplichtingenbeheer. De genomen maatregelen, zoals aanscherpen van de monitoring op de vastgelegde verplichtingen en het analyseren van de btw-posten in vreemde valuta, hebben effect gehad waardoor de kwaliteit van het verplichtingenadministratie inmiddels voldoende wordt beheerst.

Verwerving/Europese aanbesteding

In 2017 zijn meer (Europese) aanbestedingsfouten geconstateerd dan in voorgaande jaren. In totaal zijn 31 dossiers aangemerkt als (Europese) aanbestedingsfouten met een totale contractwaarde (inclusief btw) van € 32,6 miljoen. Hiervan zijn 12 dossiers aangeboden voor de escalatieprocedure. De aangetroffen aanbestedingsfouten betreffen het niet juist toepassen van de aanbestedingsregels, zoals bijvoorbeeld het niet zorgvuldig ramen van de opdrachtwaarde, het niet Europees aanbesteden terwijl de opdrachtwaarde boven de aanbestedingsdrempel ligt, afroepen op raamovereenkomsten van meer dan 150% van de geïndiceerde omvang in de aanbestedingsstukken en het ten onrechte gebruikmaken van de onderhandelingsprocedure zonder aankondiging.

Naar aanleiding van de onvolkomenheid op het inkoopbeheer over 2016 is in 2017 een plan van aanpak opgesteld voor een oorzakenanalyse van de geconstateerde aanbestedingsfouten en een onderzoek naar het bestaan en/of werking van een viertal key controls. Het plan van aanpak is samen met de defensieonderdelen uitgevoerd en bestaat uit de volgende activiteiten:

• • Oorzakenanalyse Europese aanbestedingsfouten;

• • Oorzakenanalyse overige aspecten van verwerving;

• • Werking van het contractenregister;

• • Werking van de aanbestedingskalender;

• • Werking van de spendanalyse;

• • Beleid voor de objectieve leverancierskeuze voor opdrachten onder de Europese aanbestedingsdrempel van de Aanbestedingswet 2012.

1.3.2 Materieelbeheer

Materieelbeheer algemeen

De norm voor het materieelbeheer bij Defensie is dat bij minimaal 80 procent van de eenheden op het derde niveau de kwaliteit van het beheer van alle materieelsoorten en opslagvormen voldoende is. Over 2017 werd bij meerdere defensieonderdelen voor de volgende categorieën materieel/opslagvormen niet voldaan aan de norm:

• • Klein kaliber wapens – inventaris

• • Niet-gevoelig materieel – decentrale voorraad

• • Niet-gevoelig materieel – inventaris

• • Opiumwetartikelen – uitrustingen.

Oorzaken liggen in het niet of onvoldoende uitvoeren van voorgeschreven beheermaatregelen zoals tellingen, en administratieve knelpunten rond de migratie naar ERP. Ook blijkt de personele (kwantitatieve en kwalitatieve) capaciteit een knelpunt. In een aantal gevallen moet ook worden geconstateerd dat het management onvoldoende toezicht uitoefent op de naleving van maatregelen.

Centraal voorraadbeheer munitie

Over 2016 bleek het centrale voorraadbeheer bij het Defensie Munitiebedrijf (DMunB) niet te voldoen aan de norm. In 2017 zijn verbetermaatregelen in gang gezet. Ook vindt een heroverweging plaats van maatregelen op het gebied van munitieveiligheid en is inmiddels aanvullende capaciteit ter beschikking gesteld van commandant DMunB.

Monitor cryptosleutels en -publicaties

Uit onderzoek van de ADR is gebleken dat de kwantiteit en de kwaliteit van de ingevulde vragenlijsten is verbeterd ten opzichte van 2016. De CSPM geeft daardoor een goed beeld van het beheer van cryptosleutels en -publicaties. De opvolging van de resultaten behoeft nog aandacht.

1.3.3 Personeelsbeheer (toelagen en declaraties)

De ADR heeft op het gebied van personeelsbeheer geconcludeerd dat de beheersingsmaatregelen rond de salarissen voldoende werken. De risico’s bij declaraties, toelagen en andere processen (zoals verlof en Wet Poortwachter) zijn echter niet helemaal afgevangen door maatregelen (application controls) in de IT-systemen. De daarmee samenhangende compenserende (handmatige) maatregelen werken nog onvoldoende.

Defensie heeft in 2017 een plan van aanpak opgesteld waarbij een stapsgewijze verbetering met behulp van data-analyses wordt doorgevoerd. Ook zijn de taken van het P-beheeroverleg nader omschreven en vastgelegd in een instellingsbeschikking. Een deel van de maatregelen is in 2017 gerealiseerd. Vanaf 2018 zal de effectiviteit hiervan worden gemeten.

1.4 Overige aspecten bedrijfsvoering

1.4.1 Belangrijke risico’s overige bedrijfsvoering

Door Defensie worden twee belangrijke bedrijfsvoeringsrisico’s onderkend:

• 1. tekortkomingen in de basisgereedheid van de operationele eenheden;

• 2. ernstige incidenten op het gebied van fysieke en sociale veiligheid bij Defensie.

Voor beide risico’s zijn mitigerende maatregelen getroffen. Dit kabinet en het vorige hebben extra middelen beschikbaar gesteld om de basisgereedheid te herstellen. Onder leiding van de CDS is door de operationele commando’s een roadmap «Structureel Herstel Gereedheid» opgesteld. Op grond hiervan is de prognose dat de basisgereedheid in 2021 zal zijn hersteld. De voortgang wordt nauwlettend gevolgd. Afzonderlijke incidenten op het gebied van fysieke en sociale veiligheid worden aangepakt en maatregelen worden getroffen. Defensie heeft in 2017 het actieplan veiligheid, gezondheid en milieu geactualiseerd met daarin concrete maatregelen. Uit verschillende onderzoeken blijkt echter dat de onderliggende oorzaken onder opeenvolgende incidenten (deels) overeenkomen. Deze moeten worden aangepakt. Er mag geen misverstand over bestaan: het moet en kan veiliger bij Defensie. In het plan «Een veilige Defensieorganisatie» dat begin 2018 is opgesteld staat hoe we dit binnen Defensie zullen bewerkstelligen.

Melden voorvallen

1.4.2 Onvolkomenheden Algemene Rekenkamer

Verbeteren materiële gereedheid

De Algemene Rekenkamer kwalificeert de onvolkomenheid ten aanzien van de logistieke keten reserveonderdelen niet langer als «ernstig». In augustus 2017 is het plan van aanpak «Verbeteren Materiële Gereedheid doorontwikkeld en aangevuld op basis van de actualiteit. De voortgang wordt gevolgd op het hoogste ambtelijk niveau. Er is prioriteit gegeven aan het verhogen van de leverbetrouwbaarheid en voorraadbeschikbaarheid van de zogenaamde goedkope fast movers en reserveonderdelen waar vaak en veel vraag naar is. De targets om per juni 2017 te voldoen aan een leverbetrouwbaarheid van 85 procent en een voorraadbeschikbaarheid van 90 procent zijn gehaald. De extra toegekende budgetten, betere materieelplanningen en het verleggen van voorraadpunten hebben dit mogelijk gemaakt. Op het gebied van assortimentsmanagement zijn aanvullende instructies opgesteld en zijn Masterclasses gegeven, resulterend in een betere dienstverlening. Voorts zijn in 2017 de instandhoudingsanalyses voor de Combat Vehicle 90 (CV90), de Fennek, de Bushmaster, de Onderzeeboten, de F-16 en de C-130 afgerond. Op basis van de instandhoudingsanalyses worden onderhoudsplannen geactualiseerd, worden voorraden reserveonderdelen aangepast aan veranderend gebruik of ouderdom en worden reserveonderdelen vastgesteld die cruciaal zijn voor de inzetbaarheid. Tot slot is in 2017 aangevangen met het doorlichten van de materieellogistieke organisatie op de onbalans tussen capaciteit en werklast. In deze beschouwing worden ook de benodigde competenties, kennis en ervaring van het personeel bezien. Bij het CLAS, CLSK en CZSK worden bij enkele wapensystemen verbeteringen van de materiële gereedheid vastgesteld. De ontwikkeling van de materiële gereedheid is echter gevoelig voor verstoringen, veroudering van wapensystemen en personele capaciteit. De beperkte beschikbaarheid van personele capaciteit (planners, inkopers, werkvoorbereiders, monteurs, engineers ten behoeve van ILS-management) als gevolg van vacatures en irreguliere uitstroom staat een volledig herstel van de materiële gereedheid in de weg.

IT-Beheer

Defensie heeft in 2017 de benodigde maatregelen genomen om de continuïteit van de bestaande IT te waarborgen tot het moment dat de nieuwe IT infrastructuur als onderdeel van het programma GrIT is opgeleverd en de transitie achter de rug is. De verbeteringen van de afgelopen jaren in de generieke IT hebben effect. In mei 2017 heeft Deloitte een health check uitgevoerd op de generieke IT. De conclusie is dat de huidige IT voor de aankomende drie jaar stabiel is. Voor een termijn van vijf jaar en verder beveelt Deloitte aan aanvullende maatregelen te nemen. Defensie zal dit meenemen in het reguliere life cycle management proces voor de vervanging en upgrades van componenten van de IT-infrastructuur. Voor TITAAN worden tussentijdse versies ingevoerd om de technische levensduur te verlengen.

Autorisatiebeheer

Autorisatiebeheer blijft zich verder ontwikkelen en verbeteren. Bij het oplossen van de knelpunten binnen het autorisatiebeheer is in 2017 de opgaande lijn van voorgaande jaren voortgezet. De laatste acties uit het plan van aanpak autorisatiebeheer zijn begin 2018 voltooid.

Informatiebeveiliging

De Rekenkamer heeft Defensie in 2017 een onvolkomenheid gegeven voor informatiebeveiliging. Deze spitst zich toe op de werking van het managementsysteem waarmee de informatiebeveiliging wordt gestuurd waaronder ook de dossiervorming van de kritieke systemen. Defensie heeft een aantal gerichte maatregelen getroffen ter verbetering van de sturing en de dossiers. Het betreft onder andere een Aanwijzing «Kwaliteitssysteem IT» en centraal beschikbare dossiers per kritiek systeem. Eind december heeft de ADR de sturing op de informatiebeveiliging getoetst op basis van een interdepartementaal afgesproken volwassenheidsmodel. De resultaten geven een positief beeld. Resterende aanbevelingen uit hun rapport worden in 2018 opgepakt. Daarmee wordt invulling gegeven aan de in het kwaliteitssysteem beschreven verbetercyclus. Zie ook paragraaf 3.2.

1.4.3 Koppelvlak logistiek en financiën (melding goederenontvangst)

In 2017 is het percentage fouten en onzekerheden bij betalingen die (automatisch) worden verricht als gevolg van een logistieke boeking in ERP M&F afgenomen. Tegelijkertijd is de omvang van betalingen via ERP toegenomen. De ADR heeft daarnaast bij drie van de zeven bezochte grote magazijnen tekortkomingen in de ordelijkheid van de administratieve organisatie geconstateerd. Vanwege deze tekortkomingen en de toename van de uitgaven via ERP heeft de ADR de zwaarte van haar bevinding verhoogd van licht naar gemiddeld.

Defensie is in 2017 gestart met de inzet van Advies- en Assistentieteams om de benodigde verbetermaatregelen bij de defensieonderdelen te waarborgen. Deze activiteiten lopen door tot in 2018.

1.4.4 Personele gereedheid

De Algemene Rekenkamer heeft in haar rapport over 2016 aanbevolen om op korte termijn te beschikken over een eenduidige en beter navolgbare manier om informatie over de gereedheid van de krijgsmacht en de eenheden te verzamelen, te registreren en te rapporteren.

De navolgende activiteiten zijn hiertoe in 2017 gestart:

• • Begrippen eenduidig definiëren en door de hele krijgsmacht heen op dezelfde wijze operationaliseren en toepassen;

• • Een set van indicatoren samenstellen die werkelijk helpen om de beschikbaarheid en de geschiktheid van het militaire personeel in de eenheden te bepalen;

• • Normen consistent toepassen;

• • Verouderde aanwijzingen aanpassen;

• • Appreciaties van de commandanten transparanter onderbouwen en structureren.

De uitwerking zal echter tijd kosten omdat bijvoorbeeld het samenstellen van indicatoren voor de personele gereedheid van alle militairen een aanzienlijke opgave is. Dit heeft te maken met de enorme verscheidenheid aan eenheden. Er zal sprake zijn van een gefaseerde aanpak die naar verwachting eind 2019 gerealiseerd zal zijn.

2. Rijksbrede bedrijfsvoeringsonderwerpen

2.1 Misbruik en oneigenlijk gebruik (M&O)-risico’s en ontwikkelingen betreffende het M&O-beleid

Voor zover aan individuele instellingen of organisaties subsidies worden toegekend (in totaal circa € 30 miljoen), worden eventuele risico’s met de hieronder genoemde maatregelen afgedekt. In 2017 zijn geen tekortkomingen gebleken.

Het subsidie-instrumentarium (onder andere beschikkingen en vaststellingen) is in 2017 nauwelijks veranderd en blijkt onverminderd voldoende robuust. Specifieke beheersmaatregelen per subsidie worden getroffen op basis van een periodieke risicoanalyse, waarna pas tot subsidieverlening kan worden overgegaan. In 2017 is als onderdeel van een interdepartementaal traject actie ondernomen om, in aanvulling op de departementale M&O registratie2 betreffende subsidies, te voorzien in een centrale verwijsindex. Hiermee kan bij nieuwe subsidie-aanvragen doelmatiger op risicosignalen worden ingespeeld. Defensie zal hierbij naar verwachting in 2018 aansluiten als deze index in werking wordt gesteld.

2.2 Grote lopende IT projecten

Sinds 2015 rapporteert het Rijk over alle projecten met een IT-component van ten minste € 5 miljoen meerjarig. Defensie rapporteert de projecten groter dan € 5 miljoen op het Rijks ICT-dashboard. De Tweede Kamer wordt over IT-projecten ten behoeve van wapensystemen geïnformeerd volgens het Defensie Materieel Proces (DMP) en in het Materieel Projecten Overzicht (MPO).

Nieuwe projecten met een IT-component van meer dan € 5 miljoen worden eveneens aangeboden aan het Bureau IT-toetsing (BIT) voor een zogenaamde BIT-toets. In het projectplan wordt informatie opgenomen over de vraag of er bij het project sprake is van het opnemen van privacygevoelige gegevens of van het koppelen of verrijken van data. Indien er sprake is van gebruik van persoonsgegevens moet het een privacy impact assessment door middel van het PIA-toetsmodel Rijksdienst zijn toegepast. De uitkomsten hiervan zijn in het projectplan beschreven.

In 2017 heeft Defensie twee BIT-toetsen doorlopen en een BIT-toets gezamenlijk met het Ministerie van I&W doorlopen. Als gevolg van de uitkomsten en toezegging van de Minister op de eerste BIT-toets van het programma GrIT wordt er op dit moment een nieuwe BIT-toets uitgevoerd op dit programma. Er zijn geen risico’s voor de privacy vastgesteld bij deze projecten. Voor 2018 is voor het project Maritiem Operatiecentrum (MOC) Kustwacht een BIT-toets aangevraagd.

2.3 Betaalgedrag

Defensie heeft over 2017 94,21 procent van de facturen tijdig betaald. Dit percentage is een lichte verbetering ten opzichte van 2016, toen was het percentage tijdig betaald 94,13 procent, maar is lager dan de gestelde streefnorm van 95 procent. De belangrijkste oorzaak voor het niet halen van de betaalnorm zijn de factuurblokkades bij de afwikkeling van facturen via ERP M&F. In dit proces is nog verdere verbetering noodzakelijk in de juiste registratie van bestelorders en het tijdig afdoen van prestatieverklaringen.

2.4 Audit Comité

Het Audit Comité is het adviesorgaan van de SG met betrekking tot audit- en bedrijfsvoeringsaangelegenheden. Het Audit Comité Defensie is in 2017 zeven keer bij elkaar gekomen. De voornaamste agendapunten betroffen de aanpak van de aandachtspunten die door de ADR en AR zijn geconstateerd, de auditplanning, de rode draden uit de uitgevoerde audits, het strategisch risicomanagement en het meerjarig perspectief van de defensieorganisatie. Er is hierbij meer toekomstgericht gekeken en er is meer aandacht geweest voor de gedrags- en cultuuraspecten. In 2017 heeft ook de tweejaarlijkse periodieke evaluatie van het Audit Comité plaatsgevonden. Hieruit is een aantal verbeterpunten naar voren gekomen waaronder het meer in positie brengen van de externe leden en het organiseren van themasessies. Door het vrijwillig terugtreden van één van de drie externe leden in verband met aanvaarden van een andere (neven)functie is een nieuw extern lid aangetrokken.

3. Belangrijke ontwikkelingen en verbeteringen in de bedrijfsvoering

3.1 Compliance management

In 2017 is compliance nadrukkelijker op de agenda gekomen naar aanleiding van de bevindingen van externe toezichthouders. Naast het wegwerken van onvolkomenheden zijn stappen gezet voor een meer eenduidige inrichting van compliance management binnen Defensie.

3.2 Vernieuwing IT

De IT van Defensie wordt in stappen vernieuwd. De visie op IT en het high level ontwerp (HLO, Kamerstuk 31 125, nr. 57) vormen hiervoor de basis. De vernieuwing verloopt in nauwe samenwerking met de markt, met een duidelijke verantwoordelijkheidsverdeling. Als eerste wordt de IT-infrastructuur vernieuwd. De aanbesteding van de nieuwe IT-infrastructuur wordt in drie fases doorlopen: de selectiefase, de dialoogfase en de gunnings- en contractfase. In 2017 is de selectiefase doorlopen. Begin 2018 wordt de dialoogfase doorlopen waarin, op basis van een functioneel ontwerp, met twee geselecteerde partijen het ontwerp van de te leveren diensten, de wijze van samenwerken en de financiële omvang worden bepaald. Het resultaat van de dialoogfase is een concrete aanpak voor de vernieuwing van de IT en de levering van IT-dienstverlening in samenwerking met de betreffende marktpartij. Hierna zal de gunnings- en contractfase worden doorlopen waarna een keuze zal worden gemaakt voor één marktpartij waarmee intensief zal worden samengewerkt. Na contractering volgt de realisatie bestaande uit de opbouw van de nieuwe IT-infrastructuur en de migratie naar de nieuwe IT-infrastructuur.