Nr. 29 VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG

De vaste commissie voor Buitenlandse Zaken1 heeft op 14 juni 2011 overleg gevoerd met minister Rosenthal van Buitenlandse Zaken over de mensenrechten en de vrijheid van godsdienst en meningsuiting.

(De volledige agenda is opgenomen aan het einde van het verslag.)

Voorzitter: Eijsink

Griffier: Van Toor

De voorzitter: Dames en heren, ik heet u van harte welkom bij het algemeen overleg over mensenrechten en vrijheid van godsdienst en meningsuiting. Ik bied mijn excuus aan voor het wat latere begin vanwege de stemmingen vanmiddag. Ik heet minister Rosenthal van Buitenlandse Zaken en zijn medewerkers van harte welkom.

Ik stel voor dat ieder aanwezig Kamerlid zes minuten spreektijd heeft in de eerste termijn. Er staan achttien stukken op de agenda. Het belangrijkste stuk is de notitie Verantwoordelijk voor vrijheid: mensenrechten in het buitenlands beleid. Ook staan op de agenda de notitie over de vrijheden van godsdienst en meningsuiting en nog een heleboel andere stukken. Er staan zelfs stukken op de agenda die afkomstig zijn van de vorige minister van Buitenlandse Zaken, zoals een verslag uit 2009. We bespreken vanmiddag dus een heleboel zaken.

Mevrouw Hachchi (D66): Voorzitter. Op 10 december 1948 schaarde de wereld zich achter een van de mooiste en krachtigste teksten uit de twintigste eeuw, namelijk de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Deze verklaring ontstond vanuit een groeiend besef dat het promoten en beschermen van fundamentele rechten de belangrijkste taak is van de internationale gemeenschap.

Voor D66 zijn mensenrechten en het handelen in de geest van deze universele verklaring een cruciale toetssteen voor ieder kabinet. Een kabinet dat wordt gedoogd door een partij die ruim een miljoen Nederlanders systematisch wegzet, verdient extra aandacht. D66 maakt zich zorgen over de mensenrechtennotitie van het kabinet. De minister zegt dat hij zich wil focussen op de «ergste» landen. Houdt dit in dat Nederland zich tegenover bondgenoten niet langer consequent en zonder beperking uitspreekt tegen de doodstraf, marteling, discriminatie, schendingen van meningsuiting en vrijheid van godsdienst en levensovertuiging? De notitie impliceert dit en dat zou zeer kwalijk zijn.

De minister wil zich focussen op bepaalde thema’s en op kwetsbare groepen. Hij legt niet uit waarom deze selectiviteit tot meer effectiviteit leidt. De notitie bevat geen actiepunten, weinig evaluatiemomenten en de gevolgen van de bezuinigingen worden hierin nauwelijks genoemd. Kan de minister hier helderheid over geven? Kan hij garanderen dat het Mensenrechtenfonds op minstens het huidige niveau wordt gecontinueerd?

De fractie van D66 zet meer vraagtekens bij de notitie. Het gaat haar echter vooral om de geloofwaardigheid van dit kabinet en zijn daden. Hoe geloofwaardig is deze notitie nu de heer Wilders de grote gedoger van dit kabinet is en nu het kabinet de ambitie heeft om zeven Europese richtlijnen aan te passen? Blijft Nederland onder premier Rutte een voortrekkersrol spelen?

De geloofwaardigheid en effectiviteit van ieder mensenrechtenbeleid steunt voornamelijk op de mensenrechten in het eigen land. Dit kabinet, dat bestaat bij de gratie van de PVV, heeft naar aanleiding van het afzeggen van het staatsbezoek van de Indonesische president onderzocht of het mogelijk was om buitenlandse politici niet langer in Nederland te laten vervolgen. Dit kabinet wil uitgeprocedeerde moeders van hun kinderen scheiden en wil de opvang van uitgeprocedeerde gezinnen verslechteren, opdat zij eerder vertrekken. Dit kabinet tolereert het bij vrieskou op straat zetten van uitgeprocedeerde asielzoekers, criminaliseert vreemdelingen zonder verblijfstatus en laat vreemdelingen te lang vasthouden op Schiphol. Daarnaast moest Nederland teruggefloten worden door het Europese hof voor het uitzetten van vreemdelingen naar Irak en Somalië. Dit kabinet ontraadde de motie-Bemelmans-Videc in de Eerste Kamer en de motie-Schouw in de Tweede Kamer. De strekking van deze moties is dat Nederland zich moet blijven inzetten voor de mensenrechten en voor de naleving van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Dit kabinet doet een zorgelijke bevinding van Human Rights Watch, namelijk dat de Europese Unie meer moet doen voor mensenrechten, af als een te zware en te negatieve conclusie en neemt slechts kennis van deze bevinding. Tegelijkertijd wordt het Europees hof door regeringspartij VVD neergezet als een soort vervelende bemoeial. Hoe geloofwaardig is de minister?

Ook op het gebied van persoonlijke betrokkenheid maakt deze minister naar de mening van D66 een valse start. In zijn eerste grote interview in december vorig jaar bagatelliseerde hij de rol van mensenrechten in zijn beleid. Het ging hem om stabiliteit en veiligheid; dat zijn de twee belangrijkste pijlers van zijn beleid. De mensenrechten kwamen daarna. «Buitenlands beleid is er voor Nederland en de Nederlanders», aldus de minister. Dit is een draai van 180 graden ten opzichte van zijn voorganger, minister Verhagen. Daarnaast toont dit een vertekend beeld waarin stabiliteit, veiligheid en mensenrechten worden gescheiden. De minister reikte de Mensenrechtentulp niet uit in de Ridderzaal, wat in voorgaande jaren wel gebeurde, maar in een zaaltje op het ministerie. In zijn speech had hij het meer over economie dan over mensenrechten en het afsluitende diner woonde hij niet bij. Dat de minister liever op het ministerie blijft en thuis eet, is tot daaraan toe. Het gaat de fractie van D66 om de opeenstapeling van signalen en maatregelen waardoor in binnen- en buitenland steeds meer het gevoel ontstaat dat Nederland zijn traditionele voortrekkersrol verliest.

Mary Robinson, de voormalige Hoge Commissaris voor de Mensenrechten zei: ik mis de laatste tijd de Nederlandse inzet voor mensenrechten. Voormalig president van de VS en Nobelprijswinnaar Jimmy Carter zei: we willen ons ervan verzekeren dat Nederland de mensenrechten nog steeds belangrijk vindt. Wat vindt de minister van het feit dat deze vraag ons publiekelijk wordt gesteld? Wat gaat hij doen om deze mensen en de rest van de wereld weer te overtuigen? Dit kabinet, dat de mond vol heeft van vrede en veiligheid, loopt het gevaar om in de praktijk te staan voor sommige mensenrechten op sommige plekken op sommige momenten in plaats van te staan voor alle mensenrechten, altijd en overal.

De heer Van Bommel (SP): Voorzitter. Met de notitie «Verantwoordelijk voor vrijheid: mensenrechten in het buitenlands beleid» heeft het kabinet een duidelijke visie en een duidelijke keuze gepresenteerd. Uit het al twee eeuwen strijdende drietal vrijheid, gelijkheid en broederschap kiest de Nederlandse regering volgens de SP-fractie onvoorwaardelijk voor vrijheid. Dit gaat echter ten koste van gelijkheid en broederschap; die worden ernstig verwaarloosd. Dit is het eerste probleem dat de SP-fractie heeft met de prioriteitstelling van dit kabinet, niet met de vrijheid van meningsuiting, levensovertuiging en godsdienst; daar kan op zichzelf niets tegen zijn. De ervaring van 200 jaar burgerschap en staatsvorming in Europa leert dat mensenrechten alleen kunnen worden verbeterd als gezamenlijk wordt opgetreden en als ze gezamenlijk worden verdedigd. Uit het pakket basismensenrechten verkiest de minister de vrijheid van meningsuiting en godsdienst. Naar onze opvatting is dat een ultraliberale keuze, die vooral moet worden bekritiseerd om datgene wat daarmee wordt verwaarloosd. Ook het volgende criterium willen wij hanteren: wordt consequent voor deze vrijheden opgekomen of lijdt de regering aan gedeeltelijke blindheid?

Een ander probleem met deze prioriteitstelling heeft te maken met de stand van zaken in de wereldpolitiek. Wat is de stand van de globalisering? Hoe kunnen in deze politieke situatie de mensenrechten worden verbeterd? Sterk stijgende prijzen voor voedsel en grondstoffen leggen een toenemende druk op grote massa’s van de gehele mensheid om op een redelijk niveau te kunnen overleven en om een menswaardig leven in al zijn aspecten te kunnen leiden. Dan heeft men wel recht op vrijheid van godsdienst, maar is er niets te eten. In tijden van voedsel- en grondstoffencrises en schaarste zijn er grote prijsstijgingen, maar kiest de Nederlandse regering voor een eenzijdige aanpak. De keuze van de regering vormt een slechte basis voor democratie en mensenrechten. Tegelijkertijd is er wereldwijd een trend van meer oorlog en revolutie. Een recent voorbeeld hiervan is dat de oplopende voedselprijzen de opstand in Tunesië en Egypte sterk hebben aangewakkerd.

Het «tegengaan van uitbuiting» staat in de notitie; dat klopt. Om precies te zijn: deze woordgroep wordt één keer gebruikt. Het belangrijkste punt is echter het verbod op kinderarbeid als bijdrage aan het tegengaan van uitsluiting. Verder staan op deze bladzijde de onderwerpen: universele tenuitvoerlegging van de vier fundamentele arbeidsnormen van de ILO, namelijk het verbod op kinderarbeid, het verbod op dwangarbeid, non-discriminatie en de vrijheid van vakvereniging. Dat is goed, maar veel te mager. De regering geeft deze cruciale thema’s een ronduit stiefmoederlijke behandeling. Onze stelling is dat de vrijheid van vereniging niet op de prioriteitenlijst mag ontbreken. In de vele debatten van de afgelopen tijd over de gevolgen van globalisering merkte Joris Voorhoeve op dat steun aan een onafhankelijke en vrije vakvereniging de beste garantie is op evenwicht in de stormachtige ontwikkelingen van het kapitalisme. De vrije organisatie in een vakvereniging is de beste methode om op te komen tegen kinderarbeid, onderdrukking, uitbuiting en discriminatie. Natuurlijk moet zowel in als voor zo’n organisatie de vrijheid van meningsuiting gelden. Dan wordt het mogelijk dat de betrokkenen zelf de strijd voor mensenrechten organiseren en dan worden basisgrondrechten gekoppeld. Vrijheid van vereniging, vergadering en meningsuiting kan de belangen en rechten van direct betrokken burgers vormgeven in actieplannen en beleidspunten. De Staat moet deze rechten garanderen in wetten.

Het bezwaar tegen deze notitie is dat door middel van een prioriteitstelling een beperking in mensenrechten wordt aangebracht en dat het nastreven van mensenrechten in tal van landen in het voordeel van het Nederlandse bedrijfsleven moet zijn en niet zozeer in het voordeel van de burgers van die landen zelf. Dat maakt de notitie dubbelhartig. Als in vele landen burgers vrijheden verwerven én hun consumptiepatroon kunnen verbeteren, is dat ook in het voordeel van het bedrijfsleven. Weliswaar wordt in de notitie gesteld dat goede arbeidsomstandigheden bij Nederlandse bedrijven de motivatie en de loyaliteit van de medewerkers en daarmee de productiviteit bevorderen, maar hier hoort ten minste ook een wettelijk minimumloon bij en een goede en goedkopere ziektekostenverzekering.

De notitie maakt dus veel te weinig werk van sociale en economische rechten. De vrijheid van vereniging en alle sociale en economische rechten zouden ook prioriteit moeten hebben.

Ik kom te spreken over enkele specifieke punten in het kader van het Europese mensenrechtenbeleid. Na aanname van het Verdrag van Lissabon is er maar weinig vooruitgang. Er is een Hoge Vertegenwoordiger en er komt een diplomatieke dienst, EDEO (Europese Dienst voor Extern Optreden). Wat verwacht de minister van dit soort personen en instellingen op het gebied van mensenrechten?

Er is nauwelijks aandacht voor het mensenrechtenbeleid in de EU-lidstaten zelf. Er is bijvoorbeeld een EU-strategie tegen de uitsluiting van Roma. Nederland voert op dat punt geen beleid en zou hierop moeten worden aangesproken. Waarom streeft de minister niet naar een Europees mechanisme waarbij lidstaten elkaar kunnen aanspreken?

Over de versterking van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens merkt de minister op dat het hof zijn eigen gezag niet moet verzwakken door uitspraken in zaken op perifeer gebied. Aan welke zaken denkt de minister daarbij? Dat zullen toch niet de asielzaken zijn? Veel zaken die aan het hof worden voorgelegd, worden veroorzaakt door het slecht functioneren van nationale rechtssystemen. Landen zoals Italië, Turkije en Rusland zouden in hun systemen verbetering moeten brengen. Dat zou het hof veel werk schelen. Hoe wil de minister dat bevorderen?

De notitie spreekt zich niet onomwonden uit tegen alle gevallen van doodstraf en foltering. Ook buitengerechtelijke executies moeten in alle gevallen worden veroordeeld. Doet de minister dat wel? Misschien is hij daar helemaal niet zo’n voorstander van. Onlangs nog, bij de dood van Osama bin Laden, zei de minister dat Osama bin Laden zijn «verdiende loon» had gekregen. Ik vraag het de minister maar recht op de man af: bent u in uw hart misschien voorstander van de doodstraf? Eerder hadden wij namelijk een minister die zei persoonlijk voor de doodstraf te zijn, maar als minister daartegen.

Ik ga nu in op de positie van mensenrechtenverdedigers. Het postennetwerk wordt ingekrompen. Welke gevolgen heeft dat voor het werk van de ambassades op het punt van de mensenrechten? Amnesty International dringt terecht aan op meer ondersteuning van mensenrechtenverdedigers, ook buiten de hoofdstad. Kan de minister daar zorg voor dragen?

De minister zegt dat internetvrijheid moet worden bevorderd. Daar zijn wij het zeer mee eens, maar waarom laat hij dan de eventuele uitwijzing van Rop Gonggrijp boven de markt hangen? Ik verwijs naar de aanklacht tegen WikiLeaks, die mogelijk nog door Amerika wordt ingediend. Verder noem ik de behandeling van Bradley Manning, ook van de WikiLeaks-affaire, die gelijkstaat aan marteling. Gaat de minister daar zijn bondgenoot op aanspreken?

Het Mensenrechtenfonds staat onder druk. Wordt de transitiefaciliteit voor de Arabische wereld straks ook hieruit betaald? Waarom wordt dit fonds voor het bedrijfsleven opengesteld? Is dat nou werkelijk nodig?

De heer Dijkhoff (VVD): Voorzitter. Ik dank de minister voor zijn heldere brief. Naar de mening van de VVD stond daar juist heel veel in, zo veel dat ik hier niet eens alles kan behandelen. Gelukkig hoeft dat ook niet, want ik leef in een land waarin velen het eens zijn over het belang van veel zaken in die brief, en daarmee prijs ik mij gelukkig. Het motto van de brief is: effectief is selectief; om effectief te zijn moeten wij selectief zijn. De VVD is het daarmee eens voor wat betreft de uitvoering van beleid, maar ook voor wat betreft de mensenrechten zelf. Helaas is dit begrip tegenwoordig aan ernstige inflatie onderhevig. Juist omdat het concept van mensenrechten boven elke twijfel verheven is en zou moeten zijn en omdat mensenrechten gelden als onvervreemdbare grondrechten, is het erg aantrekkelijk om een politieke mening te verpakken als mensenrecht. Daarmee blijkt men op korte termijn niet alleen zijn zin te krijgen, maar ook wordt daardoor een verheven status voor het eigen standpunt bereikt. Deze uitbreiding van de mensenrechtencatalogus leidt helaas tot devaluatie van de klassieke rechten, die volgens de VVD boven alles horen te staan.

De klassieke grondrechten die het individu beschermen tegen de overheid, vormen de harde kern waarvoor wij moeten staan, zeker internationaal. De horizontale werking tussen burgers onderling en een catalogus aan sociale grondrechten maken de boel conceptueel wat lastiger, maar, mits vrij van wilde en verruimende interpretaties, houden het nog wel werkbaar.

De meer recente golf van groepsrechten en een vergaarbak van wereldproblemen die in termen van mensenrechten en grondrechten worden gegoten, voegen in het licht van de klassieke mensenrechten niets toe en leiden soms een beetje tot absurdistische taferelen. In klassiek opzicht gaat het om de vrijheid van meningsuiting, de integriteit van het lichaam en andere fundamentele waarden. Ook horen wij van meer moderne zaken zoals het grondrecht op internet en, zoals onlangs, zoiets als taxigrondrechten. Ik snap wel dat een partij daarmee niet bedoelt dat deze zaken allemaal even belangrijk zijn, maar het is wel symbolisch voor de inflatie waaraan de term en het concept «mensenrechten» onderhevig is. Op de lange termijn holt dit het draagvlak onder alle mensenrechten uit, ook het draagvlak onder de fundamentele, onaantastbare mensenrechten. Het werkt dus contraproductief. Het werkt niet alleen tegen de latere toevoegingen, maar ook tegen de oorspronkelijke fundamentele rechten en dat wil de VVD voorkomen, ten eerste door niet zelf mee te werken aan de inflatie van mensenrechten. Men zal ons dus nooit horen pleiten voor het fundamentele recht op hypotheekrenteaftrek. Dat is een zaak van de politieke arena. Ten tweede doen wij dat door het kabinet te vragen om zich ook internationaal vooral in te zetten voor de klassieke grondrechten. Gelukkig zien wij in de kabinetsbrieven een gebalanceerd beleid op dit punt. De klassieke vrijheden van meningsuiting en het stimuleren van de democratische rechtsstaat, de uitbanning van discriminatie en een gelijkwaardige positie voor vrouwen, meisjes, mannen en jongens staan niet alleen voorop in het beleid; het kabinet heeft terecht ook oog voor de economische omstandigheden, die goed moeten zijn om van deze rechten op papier in de praktijk te kunnen genieten. Ten derde wil de VVD uitholling voorkomen door de internationale verbanden die zijn aangegaan om de klassieke mensenrechten te waarborgen en waarvan Nederland lid is, eraan te herinneren dat zij zich aan deze primaire taak moeten houden en door te waarborgen dat men niet meegaat met de ondermijnende inflatie van op korte termijn uitbreidende, maar op lange termijn uithollende interpretaties, hoe politiek verleidelijk deze ook kunnen zijn.

Het kabinet schrijft dat de mensenrechten de fundamentele waarden vertegenwoordigen waarop de democratische rechtsstaat is gebaseerd. Het somt ook de gebieden op waarop Nederland zich wil concentreren. Daar kan de VVD zich in herkennen, op de manier die ik zojuist heb omschreven. Deelt de minister deze invulling van de fundamentele mensenrechten en de democratische rechtsstaat?

De VVD ondersteunt de passage in de brief over het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg van harte, al missen wij daarin nog een aspect. Het hof vragen om meer ruimte te laten voor de «margin of appreciation» is logisch, maar ook exemplarisch voor een ander punt. Het is logisch om dit van het hof te vragen omdat in het kader van het EVRM een breuk zit in de trias politica. De wetgevende macht laat zijn rol in het kader van de machtenspreiding en de «checks and balances» liggen. Is de minister van plan om dit punt aan te kaarten bij zijn collega’s om zo vanuit de lidstaten zelf een correctie te plegen op het af en toe wat uit de hand gelopen interpretatie-enthousiasme van het hof? Je kunt mensen wel verwijten dat zij de ruimte nemen, maar als die ruimte is gegeven onder je eigen verantwoordelijkheid, heb je zelf ook een taak. Ik weet dat de minister nog met een aparte notitie komt, maar nu weet hij wat de VVD daarin graag terug zou zien.

Mensenrechten zijn formele garanties waarop elk individu in uiterste nood een beroep moet kunnen doen. Door het steunen van mensenrechtenverdedigers in landen waarin de Staat een dergelijk beroep niet honoreert, wordt hieraan bijgedragen. De VVD ondersteunt dit van harte. Op dit moment is dat ook cruciaal bij de revoluties in het Midden-Oosten en Noord-Afrika, waar door middel van Twitter en Facebook daadwerkelijk gebruik kon worden gemaakt van de vrijheid van meningsuiting en «vrijheid» de strijdkreet is. Dat zal echter niet lang blijven hangen als de economie en de welvaart daar niet verbeteren. De eerste verkiezingen redden wij nog wel, wellicht op een golf van iets te hoge verwachtingen. Enige teleurstelling daarna moeten wij incalculeren. Bij een tweede verkiezingsronde over een aantal jaren mogen die teleurstellingen echter niet te groot zijn. Het is cruciaal dat de welvaart en vooral de werkgelegenheid aanzienlijk verbeteren om de kiem van democratie en vrijheid tot wasdom te laten komen. Voor een stevige en solide economische ontwikkeling in de komende jaren is participatie van vrouwen van cruciaal belang. Helaas is dat in deze landen geen vanzelfsprekendheid. Op welke wijze is de minister van plan om dit specifieke punt bij de Nederlandse aanpak te betrekken?

Over het algemeen ziet de VVD dan ook samenhang tussen mensenrechten en economische ontwikkeling. De minister schrijft dit ook. Wij zien dit echter niet als beleid dat is gebaseerd op een politieke kleur, maar als beleid dat is gebaseerd op de keuze voor het beste en duurzaamste effect op het internationaal verbeteren van de mensenrechten. Deelt de minister deze visie? Op welke manier draagt Nederland bij aan dit aspect van democratisering en stabiliteit?

De VVD onderstreept de voortrekkersrol van Nederland op het gebied van internetvrijheid van harte. In tal van gesprekken met mensenrechtenverdedigers uit allerlei landen komen telkens twee woorden terug die nooit vertaald hoeven te worden, namelijk Facebook en Twitter. Nu is internet niet alleen een zegen voor de vrijheid van meningsuiting, maar ook een stevige economische factor. Ik hoor dan ook graag van de minister in hoeverre het mensenrechtenbeleid op het gebied van internetvrijheid en capaciteitsverbreding samenhangt met de economische ontwikkeling in bredere zin gefinancierd met ODA-middelen. Capaciteitsverbreding van internet lijkt de VVD zeer «ODA-ble», om die verschrikkelijke ambtelijke term te gebruiken.

Hoe gaan wij in de toekomst om met scenario’s zoals wij die in het recente verleden hebben gezien, met name in het Midden-Oosten? Daar kan iemand op dag één leider of staatsman zijn, maar de volgende dag een dictator. Dat wordt terecht als zodanig benoemd, maar hoe gaan wij in de toekomst om met de keuze tussen stabiliteit, vrijheid en democratie? In het verleden is vaak gekozen voor stabiliteit ten koste van vrijheid en democratie. Nu moeten wij constateren dat die stabiliteit slechts schijn is en dat stabiliteit alleen duurzaam veiligheid kan bieden, ook hier in Nederland, als deze samengaat met vrijheid en democratie.

Mevrouw Hachchi (D66): De heer Dijkhoff heeft uitgebreid stilgestaan bij de inflatie van het woord «mensenrechten». Als ik het goed heb begrepen, zei hij ook dat het hebben van een politieke mening niet valt onder mensenrechten. Heb ik dat goed begrepen? Naar mijn mening raakt vervolging op basis van het hebben van een bepaalde politieke mening wel degelijk de mensenrechten.

De Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV) heeft de coherentie tussen het interne en externe mensenrechtenbeleid van Nederland aangekaart. Ik heb in mijn inbreng genoeg voorbeelden gegeven van asiel en immigratie. Kan de heer Dijkhoff daarop reageren?

De heer Dijkhoff (VVD): Het is fijn dat collega Hachchi dat noemt; dan kan ik het rechtzetten. Ik heb nergens willen betogen dat het hebben van een mening niet de mensenrechten raakt. De strekking van mijn betoog is dat een specifieke politieke mening de laatste tijd niet alleen wordt bevochten in de politieke arena, maar ook wordt geüpgraded naar de status van mensenrechten. Zo worden allerlei verklaringen als mensenrechten naar voren gebracht, terwijl ze ver staan van de klassieke fundamentele waarden. Daardoor wordt het begrip «mensenrechten» gedevalueerd.

Dan de coherentie. Mevrouw Hachchi heeft een aantal zaken genoemd die zij vreest, waarvoor zij bang is of die de steun hebben van een bepaalde partij. Ik heb echter geen enkele reden om aan te nemen dat Nederland op welke manier dan ook op dit moment de mensenrechten schendt, in het buitenland een slecht voorbeeld zou geven of ook maar één centimeter minder dan ooit staat voor de fundamentele klassieke mensenrechten.

De heer Timmermans (PvdA): Mevrouw de voorzitter. Ik koos er 25 jaar geleden voor om actief te worden in de diplomatie. De belangrijkste reden daarvoor was dat ik trots was op het feit dat Nederland de mensenrechten centraal stelde in het buitenlandbeleid. De keuze die Nederland gedurende 60 jaar consequent heeft gemaakt, namelijk om al zijn buitenlands beleid in te kaderen in een proactief mensenrechtenbeleid, was voor mij een reden om voor een bepaalde loopbaan te kiezen. Ik vraag mij af of de voorstellen van dit kabinet geen breuk zijn met 60 jaar consistent mensenrechtenbeleid. Ik maak mij daar ernstig zorgen over. Het is vreemd om dat in een algemeen overleg van een paar uur te bespreken. Ik kan de minister verzekeren dat mijn fractie dit onderwerp concreet en consequent in de gaten zal houden en zal proberen om dit onderwerp als dat maar enigszins lukt op de agenda te krijgen. Ik heb namelijk het vermoeden dat het kabinet wel degelijk een ander mensenrechtenbeleid wil voeren dan het beleid dat Nederland tot nu toe heeft gevoerd. Dit kabinet stopt de mensenrechten namelijk in een apart hokje en stelt deze niet meer centraal in zijn buitenlands beleid. De minister maakte zich er in een interview met de Volkskrant makkelijk van af door de uitweg die de heer Ormel hem bood te omarmen en te zeggen dat het een driepoot was. Mensenrechtenbeleid hoort echter overal in te zitten en hoort niet een aparte poot te zijn.

Wat zijn de twee dodelijke virussen voor mensenrechten? Het eerste is verkeerde selectiviteit, om niet thuis te doen wat je van anderen vraagt en om zelf te shoppen in mensenrechtenregels die voor jou gelden. Dat ondermijnt fundamenteel en principieel je geloofwaardigheid. Niemand buiten Nederland gelooft je nog als je claimt dat bepaalde verdragen die je hebt ondertekend, niet of maar gedeeltelijk op Nederland van toepassing zouden moeten zijn. Dat is het eerste virus dat ons bedreigt. Het tweede virus dat mensenrechten bedreigt, is dat je een keuze maakt bij de vraag wie je aanspreekt op mensenrechten. Het heeft mij buitengewoon gestoord dat deze minister eigenlijk helemaal geen zin heeft om zogenaamde of echte bondgenoten aan te spreken op tekortkomingen in hun mensenrechtenbeleid. Wij zullen de Amerikanen toch blijven aanspreken op de doodstraf? De doodstraf is een fundamentele kwestie in het Nederlandse mensenrechtenbeleid. Dat is het beginpunt van de Europeanisering van het mensenrechtenbeleid. Het is een icoon van wat wij geleerd hebben na de Tweede Wereldoorlog, van de dingen die wij nooit meer zouden doen. Wij eisen van alle Europese landen dat zij de doodstraf afschaffen en dus zijn wij het ook aan onszelf verplicht om voor afschaffing van de doodstraf te pleiten, ook in het aangezicht van bondgenoten. Het is nu eenmaal niet gemakkelijk om mensenrechten aan de orde te stellen. Die ervaring delen wij allemaal. Het wordt vaak als «schurend» ervaren als je mensen daarmee confronteert, maar het is wel noodzakelijk in een proces van «universalisering» van de mensenrechten. Zij zijn universeel op papier, zij zijn niet universeel in de praktijk. Universalisering van papieren rechten zou een hoofddoel van het Nederlands buitenlandbeleid moeten blijven. Alle voorgangers van deze minister hebben dat hoofddoel gehandhaafd. Je geloofwaardigheid op dit punt is alleen maar gediend met een consequente handhaving daarvan door jezelf. De motie die in de Eerste Kamer Kamerbreed is aangenomen, moet de minister dan ook omarmen en niet relativeren, opdat wij ons houden aan de Europese afspraak, opdat wij ons voegen naar de uitspraken van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, opdat wij niet proberen dat hof in politieke of juridische zin te relativeren of aan te vallen. Dat zou centraal moeten staan in het buitenlandbeleid van Nederland.

Ook verwacht ik van deze minister een actieve inzet voor de positie van minderheden. Religieuze minderheden, inderdaad, maar er zijn meer religieuze minderheden dan christenen alleen. Ik kan de minister verzekeren dat al te veel nadruk op alleen christenen de geloofwaardigheid en de positie van die christenen niet ten goede komt. Zij worden dan het doel van mensen die beweren dat wij dubbele standaarden aanhouden in het mensenrechtenbeleid. Wij moeten in dit kader ook sterk blijven opkomen voor de Roma in Europa. Dat komt niet eens voor in de mensenrechtennotitie! Dat is misschien wel het schrijnendste voorbeeld van tekortschietende mensenrechten in ons Europa. Ook de dalit in India moeten een onderwerp van groot belang blijven in onze bilaterale relatie met India.

De heer Timmermans (PvdA): Dat ben ik volkomen met mevrouw Wiegman eens, maar de zaken moeten in balans blijven. Je bent geloofwaardig op dat punt als je ook opkomt voor de rechten van moslims of van andere religieuze minderheden die worden vervolgd, in China of elders. Mevrouw Wiegman weet toch wel dat christelijke minderheden tegen ons zeggen dat wij voorzichtig moeten zijn om altijd alleen hen naar voren te schuiven omdat hen dat in sommige situaties extra kwetsbaar maakt? Niet het zwaaien met de vlag, maar de effectiviteit van ons optreden moet daarbij centraal staan: wat kun je concreet betekenen voor mensen in moeilijke situaties? Dat is wat ik heb geleerd in de jaren waarin ik op dat vlak actief was. Ik zou graag zien dat de minister dit omarmt.

Centraal staat: practise what you preach. Als je je niet wilt houden aan de regels, als je niet openstaat voor kritiek van anderen en daarover niet de dialoog wilt aangaan, zul je nimmer geloofwaardig zijn als je schendingen van de mensenrechten door anderen aan de orde stelt.

De heer Timmermans (PvdA): De heer Van der Staaij vraagt naar de bekende weg. Mensenrechtenschendingen zijn mensenrechtenschendingen. Als christenen daar het doelwit van zijn, is dat te betreuren en moet daar hard tegen worden opgetreden. Dat christenen en andere, religieuze en etnische, minderheden in het Midden-Oosten door de polarisering steeds meer in de verdrukking komen, is een feit. Ik verwijs bijvoorbeeld naar de minderheden die in Irak verschrikkelijk in de verdrukking komen. Dat zijn niet alleen christenen, maar ook anderen. In je reactie daarop mag je niet selectief zijn. Je mag dus niet zeggen: ik ben ook christen, dus ik strijd als mensenrechtenverdediger alleen voor de rechten van de christenen. Dan maak je jezelf kwetsbaar voor het verwijt dat je selectief bent inzake schendingen van mensenrechten. In die positie heeft Nederland nog nooit eerder verkeerd, maar daar dreigen wij nu wel in verzeild te raken en dat zou mijn fractie ten zeerste betreuren.

Als je een effectief mensenrechtenbeleid wilt voeren, kun je het je niet veroorloven om selectief te zijn. Dat is de kern van het betoog van mijn fractie. Je kunt niet selectief zijn in de mensenrechten die op jou van toepassing zijn en wie de mensenrechten schendt kan niet bepalend zijn voor het wel of niet uitoefenen van kritiek daarop. De universalisering van de mensenrechten is gediend met een rigoureus handhaven van de rechtsnormen waartoe landen zich juridisch of politiek hebben verplicht. De handhaving van de rechtsnormen zou in het Nederlands mensenrechtenbeleid voorop moeten staan en zou geen aparte pijler moeten zijn, maar zou integraal onderdeel moeten zijn van al het handelen van de Nederlandse regering. Daarmee doet deze regering recht aan de unieke Nederlandse erfenis op het gebied van het mensenrechtenbeleid.

Mevrouw Peters (GroenLinks): Voorzitter. Mensenrechten zijn het mooiste onderwerp waarvoor je je als diplomaat en behartiger van het buitenlandbeleid kunt inzetten. Nederland heeft een rijke traditie op dit terrein. Het belangrijkste kenmerk van het buitenlandbeleid van dit kabinet is de economische diplomatie en het eigenbelang. Op de vraag of het mensenrechtenbeleid niet langer prioriteit nummer één is, zoals bij vorige kabinetten het geval was, moet de minister zich steeds haasten om ons gerust te stellen. Slaagt hij daarin? Als wij afgaan op zijn afwezigheid vorig jaar bij de viering van de uitreiking van de Mensenrechtentulp, moeten wij het met een korrel zout nemen. Als wij op zijn mensenrechtennotitie afgaan, valt vooral op dat een groot deel van de actiepunten bestaat uit conferenties en evenementen. Op het gebied van operationalisering en geld is het stil. De minister wil veel mensenrechtenwerk overhevelen naar de EU of de VN.

GroenLinks is kritisch over de plaats die mensenrechten in het kabinetsbeleid krijgen, maar ik wil beginnen met een compliment: steun voor de focus op internetvrijheid. Met de kersverse en vrij unieke netneutraliteit in eigen land kan Nederland op dit vlak internationaal een geloofwaardige voortrekkersrol opbouwen. Wat houdt dit echter concreet in? Hoe zorgt Nederland ervoor dat internetcensuur en -spionage niet in repressieve handen terechtkomen? Europese bedrijven blijven zich daaraan schuldig maken. Ik noem bijvoorbeeld Vodafone, waarvan wij bij het Rijk allemaal gebruikmaken. Vodafone houdt in Egypte nog steeds de hotlines dicht. Wat kan Nederland doen om neutrale internettoegang in repressieve landen te bevorderen? Horen het beschikbaar stellen van neutrale servercapaciteit en de import van neutrale satellietinternetmodems daarbij? Zijn er geschikte middelen? Zijn best practices te herleiden uit ervaringen die Nederland inmiddels heeft opgedaan met het steunen van internetvrijheid in Birma, Iran en Zimbabwe?

Ik begrijp dat Nederland niet overal een effectief verschil kan maken en dat wij ons dus moeten concentreren op de situaties waarin en de onderwerpen waarop wij dat wel kunnen. Tegelijkertijd zijn mensenrechten universele waarden die geen compromis dulden. Je kunt niet selectief shoppen. Het onderdrukken van christelijke of joodse groepen is niet erger dan het onderdrukken van andere groepen. De onderdrukking in Libië is niet verschrikkelijker dan die in Bahrein. Doodstraf en marteling in Afghanistan zijn niet erger dan die in de Verenigde Staten. Ik haal voorbeelden aan die ook door andere collega’s zijn genoemd. Als je accenten legt, maar niet uitlegt waarom je over het andere zwijgt, ligt het verwijt van een dubbele moraal op de loer. Mensenrechten verplichten om consequent en consistent tegen schendingen in actie te komen. Diplomaten zijn geen activisten of mensenrechtenverdedigers, maar ook geen zilverpoetsers voor het bedrijfsleven.

Wat is dan wel bilateraal buitenlandbeleid? Zo’n beleid moet antwoord kunnen geven en in werking kunnen treden als de verschillende eigenbelangen van Nederland in het buitenland – de veiligheidsbelangen, de politieke, de geostrategische of de economische belangen – met elkaar op gespannen voet staan. Dat gebeurt maar al te regelmatig. Welk belang en welk doel moet dan de doorslag geven? Hoe los je dat op? Op die vragen moet een buitenlandbeleid antwoord kunnen geven, maar daarover zwijgt de notitie. Daarmee neemt Nederland afstand van een lange en rijke traditie, waarin de mensenrechten richtinggevend waren voor een normatief buitenlandbeleid, de normen vormden die in moeilijke situaties de doorslag konden geven en richting konden geven bij tegenstrijdige belangen. Diplomaten faciliteren dat de stem van mensenrechten wordt gehoord en opvolging krijgt.

Afgelopen vrijdag opende de vicepremier nog ambitieus het The Hague Institute for Global Justice in de Ridderzaal. Nederland wil niets minder dat metterdaad internationale gerechtigheid dienen. «Overal in de wereld», zo werd daar gezegd. Minister Verhagen loofde de rol die het bedrijfsleven daarbij kan spelen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen is een speerpunt waarmee de inzet van diplomatie op het gebied van economie en mensenrechten moet samenkomen. Ja, ja. Als de economische banden met een land sterk zijn, kunnen diplomaten inderdaad een effectieve onderhandelingspositie hebben, ook over mensenrechten, maar hoe wordt dat in de praktijk gebracht? De regering wappert met Ruggie-richtlijnen, maar de AIV oordeelt net als wij dat deze nogal vaag zijn en zeker te weinig ambitieus voor een land dat de mensenrechten zo hoog in het vaandel zegt te willen hebben. Hoe oordeelt de minister daarover? Onderdeel van deze Ruggie-richtlijnen is een «duty to protect» voor staten tegenover bedrijven. Hoe gaat het kabinet daar invulling aan geven? Kan de minister een brief schrijven waarin wordt ingegaan op het effect op het gebied van de mensenrechten, zowel positief als negatief, van het Nederlandse bedrijfsleven in het buitenland? Wil hij daarvan jaarlijks verslag doen aan de Kamer?

Shell in Syrië is een «case in point», een specifiek voorbeeld van het onderwerp waarover wij nu spreken. De minister heeft mij twee weken geleden een brief beloofd over een onderzoek naar mogelijke acties tegen Shell-leveranties aan de Syrische tanks. Ik neem aan dat die brief alsnog op de zo kortst mogelijke termijn naar de Kamer wordt gestuurd. Inmiddels is het stilzwijgen hierover immers een smet, gelet op het rappe tempo waarin de situatie in Syrië verslechtert, en is het hoog tijd voor een publiekelijk oordeel hierover. Graag hoor ik hierop een reactie van de minister. Voor Birma hanteert Nederland wel al jarenlang een actief ontmoedigingsbeleid voor handel. Waarom voor Syrië dan niet? Is Birma een gemakkelijker gebeten hond omdat de handelsbelangen van Nederland daar kleiner zijn? Dat is toch geen mvo, een mensenrechtenbenadering van ontwikkelingssamenwerking?

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens moet volgens het kabinet niet zijn eigen gezag verzwakken door uitspraken te doen over zaken die slechts op perifere wijze verband houden met mensenrechten. Wat is «perifeer»? Kan de minister een lijstje geven van dit soort perifere zaken? Een groot deel van de klachten die bij het hof tegen Nederland worden ingediend, gaat over asielzaken en het verbod op refoulement. Is dat wat het kabinet bedoelt met «perifeer»?

De Arabische regio komt in de notitie nauwelijks aan bod. In het verleden voerden wij ook voor die regio mensenrechtenbeleid, maar werd er vaak voor gekozen om overwegingen van stabiliteit en economisch belang te laten prevaleren. Wat gaan wij dan nu, met deze mensenrechtennotitie in de hand, daar voortaan anders doen dan in het verleden, toen repressieve autoritaire regimes er een onverwoestbare vanzelfsprekendheid leken? De minister zei in zijn toespraak over mensenrechten dat diplomaten zwarte zwanen moeten leren spotten. Als zij beter letten op signalen van civil society, zouden de ontwikkelingen in de Arabische regio niet zo’n verrassing zijn geweest en hadden wij die stemmen meer en eerder kunnen steunen.

Wat ik in het beleid mis, zijn vrouwen, een specifieke uitwerking van een genderbeleid. Het opkomen voor mensenrechten en mensenrechtenverdedigers en democratie betekent speciale aandacht voor vrouwen. Hun positie wijkt immers vaak af van de positie van mannen in de dominante mannencultuur, zeker in landen in de Arabische regio. Ik noem: seksueel geweld, minder bewegingsvrijheid, eerwraak, ongelijk loon, uitbuiting van domestic workers, verminderde politieke kansen. In het beleid van de minister worden vrouwen echter te veel gezien als object van gezondheidszorg of op een hoopje gegooid met homoseksuelen en gehandicapten. Met alle respect, maar dat is toch echt wat anders. Het zou het kabinet sieren als de minister van Buitenlandse Zaken samen met de staatssecretaris voor Ontwikkelingssamenwerking een notitie zou schrijven waarin staat wat Nederland onder genderbeleid verstaat en welke middelen daarvoor beschikbaar zijn.

Ik wil ook iets zeggen over het Shelter City Initiative. Het is mooi dat Nederland zich daar nu voor inzet, maar dan moet er ook boter bij de vis. De minister wil een EU-conferentie over best practices voor steun aan mensenrechtenverdedigers die tijdelijk in het buitenland moeten onderduiken, maar is zo’n conferentie nog wel nodig? De best practice waaraan behoefte is, is immers allang bekend: een focal point, een aanspreekpunt, op het ministerie, dat een faciliterende rol kan spelen als mensen een shelter nodig hebben en een aparte regeling voor een visum dat langer geldig is dan drie maanden, zoals Denemarken, Duitsland, Ierland en Spanje die al kennen. Is de minister bereid de mogelijkheid van zo’n visumregeling in Nederland te onderzoeken?

De heer Van der Staaij (SGP): Voorzitter. Het is goed om vandaag te spreken over de mensenrechtenstrategie in een turbulente wereld. Ik dank de minister voor de notitie over de vrijheid van godsdienst, die ook een reactie is op een notitie van de SGP over geloofsvrijheid, die zij bij de behandeling van de begroting heeft overhandigd. Wij vonden en vinden dat bepaald geen overbodige luxe. In veel landen worden gelovigen verdrukt of vervolgd. Wereldwijd staan tientallen miljoenen christenen bloot aan vervolging; veruit de grootste groep die wordt vervolgd. Vele tienduizenden christenen worden per jaar gedood alléén vanwege hun geloof. Islamitische en communistische landen spannen de kroon als het gaat om actieve vervolging. De politieke aandacht hiervoor staat niet in verhouding tot de omvang van dit immense probleem. Het feit dat christenen verkracht, gemarteld, gedwongen bekeerd of vermoord worden in Pakistan, Egypte, India, Sudan, China en Noord-Korea, is geen belangrijk onderwerp op de agenda van wereldleiders. Ook al worden soms opmerkingen gemaakt – door Merkel, Sarkozy, et cetera – waaruit blijkt dat men de ernst niet kan en wil ontkennen, het is toch goed dat hiervoor meer aandacht is. Ik noem wat dat betreft met respect de recente bijdrage van Frits Bolkestein in de Volkskrant. Hij noemde het zelfs «een oproep om de stilte te doorbreken». Het blijft moeilijk te verklaren waarom bij veel politici, maar ook bij media, dit gevoel van urgentie vaak afwezig is en waarom het vaak niet als een nijpend probleem wordt ervaren. Wellicht heeft het er ook mee te maken dat geloofsvervolging niet uitsluitend, maar wel voor een belangrijk deel, plaatsvindt in islamitische landen en men er bang voor is de polarisatie te bevorderen. Ik snap dat punt wel, maar het kan tegelijkertijd heel schrijnend zijn als het probleem van vervolging op basis van geloof en de problematiek die zulke grote aantallen christenen op dit moment ervaren, daardoor onvoldoende uit de verf komen.

Wij zijn er blij mee dat de minister meer gericht aandacht wil geven aan de vrijheid van godsdienst en de betekenis daarvan. De acties die worden ondernomen om geloofsvrijheid te bevorderen, worden in de notitie helder beschreven: via bilaterale contacten, via onze ambassades, via een uitgekiende pilot et cetera. Wij vinden dit een goede benadering en willen de minister vooral aansporen om hiermee door te gaan. De minister wijst erop dat vooruitgang op het gebied van de mensenrechten vooral uit de samenlevingen en van de mensen zelf moet komen. Het mensenrechtenbeleid moet inderdaad zo veel mogelijk het potentieel benutten waarover de mensen zelf of de verbanden waarvan zij deel uitmaken, beschikken. Dat wordt ook wel de «receptorbenadering» genoemd. Onder anderen professor Zwart maakt zich daar sterk voor. Wil de minister nog reageren op dat element, op de dimensie van de receptorbenadering vanuit het oogpunt van effectiviteit?

De minister kondigt aanvullend beleid aan. Positief is de SGP over de uitbreiding van de pilot godsdienstvrijheid naar tien landen. Kan de minister nader aanduiden hoe die landen worden geselecteerd en of ook gebruik wordt gemaakt van de expertise van maatschappelijke organisaties op dit vlak, zoals Open Doors? Wij vinden het belangrijk dat in die pilot het recht om van religie te veranderen, uitdrukkelijk een plaats krijgt.

Een kritische vraag is de volgende: verwachten wij niet te veel van de politieke dialoog? Zijn er wel voldoende tanden, voldoende drukmiddelen? Ik verwijs bijvoorbeeld naar de mensenrechtendialoog met Iran, die toch al jaren op apegapen ligt, of naar de dialoog met China, die ook niet voorspoedig verloopt. Zo zijn er meer landen te noemen. Wat zijn nou eigenlijk de tanden in het mensenrechtenbeleid? Zouden in ieder geval de partnerlanden in het kader van ontwikkelingssamenwerking niet eerder en steviger onder druk gezet kunnen worden, bijvoorbeeld via inperking van ontwikkelingshulp, als elementaire rechten niet worden gerespecteerd? Ik denk hierbij aan landen waar bijvoorbeeld de rechten van christenen maar ook van andere minderheden in het geding zijn. In hoeverre is het mogelijk om de ambassadeur vaker op het matje te roepen?

Verder vraag ik of de minister of hij wil nadenken over een zogenaamd early warning system om geloofsvervolging vroegtijdig te kunnen signaleren. Ook maatschappelijke organisaties hebben ervoor gepleit om niet pas in actie te komen wanneer het kwaad al is geschied, maar om daarop vroegtijdig te anticiperen.

De minister noemt in zijn notitie verschillende religieuze minderheden bij naam. Expliciet noem ik de joodse minderheden in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Te vrezen valt dat deze groepen weinig positiefs zullen merken van de huidige omwentelingen. Het is een kwetsbare groep die naar onze mening ook in de internationale gremia aandacht verdient.

Mensenrechten gelden voor iedereen. Gelet op het recht op leven dat in de verschillende internationale verdragen is vastgelegd, wil ik aandacht vragen voor de problematiek van de gedwongen abortussen, die massaal voorkomen in China. Op welke wijze wordt deze schrijnende toestand ferm onder de aandacht gebracht bij China? Rekent de minister dit ook tot zijn mensenrechtenbeleid?

De SGP steunt iedere inzet die is gericht op het bestrijden van geweld of discriminatie ten opzichte van homoseksuelen. Aan de ene kant is het terecht om aan het bestrijden van geweld en discriminatie op dit vlak aandacht te schenken. Aan de andere kant vinden wij dat de landen de ruimte moeten hebben voor een eigen benadering; het moet niet direct als discriminatie worden gezien of landen moeten niet direct krachtig worden aangesproken als zij bijvoorbeeld een zogenaamd homohuwelijk niet mogelijk maken of adoptie voor homoparen niet willen toestaan. Wij menen dat landen nadrukkelijk de ruimte moeten hebben om een eigen visie hierop te hebben.

Tot slot ga ik in op de VN-Mensenrechtenraad. Nederland moet zich er sterk voor maken dat landen waar sprake is van geloofsvervolging, geen deel meer uitmaken van organen van de VN die zich bezighouden met mensenrechten. Dat geldt vanzelfsprekend ook als er sprake is van een systematische schending van andere mensenrechten.

De heer Çörüz (CDA): Voorzitter. Mensenrechten gelden altijd, voor iedereen en overal. Dat was en is het standpunt van de CDA-fractie. Dat klinkt misschien vanzelfsprekend, maar dat is het zeker niet. Uit een recent onderzoek van de Europese Commissie blijkt dat Nederland in vergelijking met andere lidstaten onderaan bungelt als het gaat om kennis van mensenrechten onder jeugdigen. Mijn eerste vraag aan de minister is dan ook wat hij daaraan gaat doen. Je kunt daar immers niet jong genoeg mee beginnen.

Een actief mensenrechtenbeleid hoort bij de verantwoordelijkheid die wij op basis van de Grondwet nemen voor de bevordering van de internationale rechtsorde. Alleen al die constatering maakt dat Nederland en mensenrechten onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. De voorganger van deze minister, toevallig van CDA-huize, had het goed gezien toen hij zich vol op dit onderwerp wierp. Deze minister kiest voor een pragmatische, geïntegreerde benadering van mensenrechten. De CDA-fractie juicht een eigen invulling van de mensenrechtenagenda toe, maar dat mag naar de mening van mijn fractie niet ten koste gaan van de resultaten die wij hebben bereikt en de reputatie die Nederland hiermee heeft opgebouwd. Alleen met mensenrechten als speerpunt van beleid kan de minister een stabiel buitenlands beleid voeren. Dit betekent dat de resultaten die in de afgelopen jaren zijn behaald, gecontinueerd en uitgebouwd moeten worden. Er moet altijd een balans worden gezocht tussen koopman en dominee. Mensenrechten vragen echter ook om concrete acties, bijvoorbeeld ten aanzien van Nigeria, waar meisjes worden verplicht om baby’s te krijgen en af te staan aan handelaren. Wat gaat de minister aan deze situatie doen en welke acties gaat hij daartegen ondernemen? Hierbij moet ook worden gedacht aan verkrachting als oorlogsbuit. Een aantal collega’s heeft daar ook aan gerefereerd. In Libië, maar ook op de Balkan, zijn 50 000 en in Rwanda 500 000 vrouwen verkracht als oorlogsbuit. Op 9 juni jongstleden stond hierover een interessant artikel in de NRC. Als ik mij niet vergis, heeft resolutie 1325, over vrouwen in postconflictsituaties, hierop betrekking. Wij vragen deze minister om daar echt een speerpunt van te maken.

Dan de centen. Hoe staat het met het Mensenrechtenfonds? Ook het bedrijfsleven wordt daarbij betrokken. Dat lijkt ons op zich een heel goede zaak. Aan welke projecten wordt daarbij gedacht? Zijn de projecten openbaar, of krijgen wij pas achteraf een rapportage?

Een belangrijk punt van aandacht zijn de religieuze minderheden. De CDA-fractie heeft grote zorgen over de waarborgen op het gebied van de godsdienstvrijheid wereldwijd. Kijk bijvoorbeeld naar wat op dit moment in Egypte gebeurt, waar de spanningen tussen moslims en koptische christenen hoog oplopen. De CDA-fractie wil dan ook haar waardering uitspreken voor de inzet die de minister tot nu toe heeft gepleegd. Gelet op de huidige situatie in het Midden-Oosten, pleit mijn fractie voor extra aandacht voor nieuwe pilots in die regio. Laat ik er gelijk bij zeggen dat aandacht voor christenen in het Midden-Oosten niet wil zeggen dat minder aandacht moet worden besteed aan inbreuk op godsdienstvrijheid als dat godsdiensten in andere werelddelen betreft. Dat geldt namelijk altijd en voor iedereen.

Ik ga in op het EVRM en het Europees beleid. De CDA-fractie is het met de minister eens dat Europa een belangrijke bijdrage kan leveren aan het Nederlandse mensenrechtenbeleid, maar voorzichtigheid is geboden. De Europese Dienst voor Extern Optreden (EDEO) is op dit moment naar onze mening nog niet toegerust om een effectiever mensenrechtenbeleid te voeren dan Nederland. Ook is mijn fractie van mening dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zijn eigen geloofwaardigheid ondergraaft als het uitspraken doet over religieuze symbolen in de schoolklas. Op het gebied van de bescherming van fundamentele mensenrechten heeft het hof natuurlijk niet alleen rechtsmacht in Oost-Europa.

De heer Çörüz (CDA): Volgens mij stond in die motie iets meer. Laat ik het nog een keer klip-en-klaar zeggen: geen twijfel over het EVRM, geen twijfel over het belang van mensenrechten, maar wel een volwassen en ontspannen discussie over het EVRM. Ik meen dat het de geloofwaardigheid van het hof versterkt als met name Rusland, Turkije en Italië ook daadwerkelijk worden aangesproken op hun verantwoordelijkheid. Daar komt immers de bulk aan zaken vandaan.

In 2008 is een motie van het CDA aangenomen over het Internationaal Antiterrorisme Instituut (International Centre for Counter-Terrorism, ICCT). Dat instituut doet heel goed werk. Wij zien dat het gevaar van terrorisme op de loer ligt in landen waar mensenrechten ontbreken. Het ICCT staat op de begroting van Buitenlandse Zaken, maar ik lees daar verder niks over. Dat vind ik jammer. Daarover ging mijn eigen motie. Het lijkt er wel eens op dat dit instituut in het buitenland belangrijker is dan in het binnenland. Ik wil de minister dan ook vragen wat er na 2015 gaat gebeuren. Ik wil hem ertoe uitdagen om na te denken over de vraag hoe wij terrorisme kunnen voorkomen.

De CDA-fractie ziet met instemming hoe de aanklager van het Internationaal Strafhof het steeds drukker heeft gekregen. Hopelijk zien we na Mladic binnen afzienbare tijd ook Mouammar Kadhafi en zijn gezanten in Scheveningen. Het besluit van de VN-raad om het Internationaal Strafhof, het International Criminal Court (ICC), te betrekken bij Libië en Ivoorkust, heeft echter ook financiële consequenties, consequenties die door drie van de vaste leden van de VN-raad niet worden gedragen omdat zij geen lid zijn van het Internationaal Strafhof. Is de minister net als de CDA-fractie van mening dat dit wel zou moeten worden gevraagd aan deze drie landen? Hoe staat het bijvoorbeeld met de aansluiting van de Verenigde Staten bij het Statuut van Rome, de basis van het Internationaal Strafhof? Hoe staat het met Guantánamo Bay? Laat ik dat ook eens vragen, want dat lijkt bijna een vergeten dossier.

Tot slot wil ik nog een paar korte opmerkingen maken over de Raad van Europa en de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa. De OVSE neemt op het gebied van de mensenrechten resoluties aan. Ik wil graag van de minister een halfjaarlijkse of een jaarlijkse rapportage waaruit blijkt wat de minister met deze resoluties doet.

Mijn collega refereerde al aan de VN-Mensenrechtenraad. Ik zou willen dat de landen die voorzitter willen worden van de VN-Mensenrechtenraad, gewoon een aantal basale mensenrechtenverdragen moeten hebben ondertekend. Het komt de geloofwaardigheid niet ten goede dat een land als Libië de eerste voorzitter van de VN-Mensenrechtenraad was. Dat kan ik niet uitleggen.

In Rusland worden advocaten vermoord en vinden politieke moorden plaats. Ik refereerde zo-even aan Sergej Magnitski. Deze advocaat, die opkwam voor een zakenman, is omgekomen. Kan de minister in een brede visie aan de Kamer uiteenzetten hoe hij daartegen aankijkt?

De heer De Roon (PVV): Voorzitter. Het voeren van een buitenlands beleid is allang een balanceerkunst, waarbij wat moreel juist lijkt verzoend moet worden met wat praktisch uitvoerbaar en haalbaar is. De inzichten in beide elementen ontwikkelen zich in de loop der jaren. Het is daarom goed dat de volksvertegenwoordiging nu eens ten principale met de regering spreekt over hoe zij anno 2011 en de komende jaren die balanceeract wil uitvoeren. Ik denk ook dat het goed is als de Tweede Kamer zo’n overleg regelmatig met de regering voert. Ik noem het maar een periodieke review van het mensenrechtenbeleid.

Het streven van de regering om het mensenrechtenbeleid zo effectief mogelijk te maken, wordt door de PVV-fractie natuurlijk onderschreven. De regering wil die vergrote effectiviteit nastreven door selectief te werk te gaan en waar mogelijk de krachten met anderen te bundelen, onder het motto «multilateraal waar mogelijk». Ook daarin kunnen wij ons vinden. Ik maak hierbij wel een aantal kanttekeningen, zowel bij de selectiviteit als bij de multilateraliteit.

Eerst de selectiviteit. Selectiviteit is natuurlijk logisch als het erom gaat, de beperkte mogelijkheden waarover je beschikt, zo krachtig en geconcentreerd mogelijk in te zetten voor de onderwerpen die je op dat moment het belangrijkst vindt en waarbij je de kans op succes het grootst acht. Kan de minister nader ingaan op de vraag wat voor deze regering nu eigenlijk het leidend criterium of de leidende criteria zijn bij het maken van de selectie? Aan de hand waarvan zijn de onderwerpen geselecteerd die de regering het belangrijkst acht, opdat wij de gelimiteerde mogelijkheden die er zijn, daarvoor kunnen inzetten? Graag hoor ik een reactie van de minister.

Selectief inzetten op mensenrechten heeft het risico dat je kunt worden beticht van vooringenomenheid. Door selectiviteit kun je het beeld oproepen dat je bepaalde situaties of gebeurtenissen die in strijd zijn met de mensenrechten, niet of minder ernstig acht of niet de moeite waard acht. Ik veronderstel dat dit niet de bedoeling van de regering is. Ik vraag de minister of hij uitdrukkelijk wil bevestigen dat iedere mensenrechtenschending kan rekenen op aandacht van en veroordeling door onze regering en leidt tot actie als dat mogelijk is en effectief lijkt te kunnen zijn.

Dan de multilaterale inzet op mensenrechten. Ter bescherming van mensenrechten de krachten bundelen waar mogelijk is een goede zaak, maar er zijn risico’s. Mijn fractie acht het geen goede zaak als multilaterale inzet leidt tot verwatering van Nederlandse standpunten, tot gemakzucht of zelfs tot «free rider»-gedrag. Zo willen wij bijvoorbeeld niet dat mevrouw Ashton en haar EDEO namens Nederland spreken. Wij willen ook niet dat onze regering zich op het gebied van het buitenlands beleid, ook niet op het punt van de mensenrechten, verschuilt achter de Europese Unie. Wij willen niet dat onze regering buitenlands beleid, ook niet op het punt van de mensenrechten, gaat overlaten aan EU-organen. Graag krijg ik ook hiervan een bevestiging van de minister.

Dat multilateraal samenwerken heeft overigens nog een ander risico, namelijk dat het wel eens minder wenselijk kan worden geoordeeld om kritiek te leveren op foute mensenrechtensituaties bij de samenwerkingspartners. Zo draagt Italië in grote mate bij aan de tsunami van zaken die het Europees Hof voor de Rechten van de Mens overspoelt. Dat komt doordat Italië al jarenlang nalaat om de buitengewoon gebrekkige rechtspleging in dat land op orde te brengen, waardoor de behandeling van zaken in strijd met het Europees mensenrechtenverdrag veel en veel te lang duurt. Telkenmale wordt Italië daarvoor tot een schadevergoeding veroordeeld, maar er verandert ogenschijnlijk niets. Is bij de regering inmiddels sprake van een balk in het eigen oog als het gaat om onze bondgenoten, of misschien zelfs om onszelf? Ik hoop het niet. Ik wil benadrukken dat mijn fractie wenst dat de bedreigingen van bijvoorbeeld de vrijheid van meningsuiting juist in westerse landen door onze regering aan de kaak worden gesteld en bestreden. Wil de regering daarvoor opkomen en tegengaan dat bijvoorbeeld politici en publicisten worden vervolgd als zij gebruikmaken van het recht van vrije meningsuiting? Graag een reactie van de minister.

Inzake het Europees Hof voor de Rechten van de Mens kan ik mij in grote lijnen aansluiten bij het betoog van de heer Dijkhoff. De beslissingen van dit hof moeten vatbaar kunnen zijn voor politieke discussie. Daar ligt ook een taak voor de wetgever; daarover ben ik het met de heer Dijkhoff eens.

Dit brengt mij bij de politieke ideologie die in grote mate en wereldwijd een bedreiging vormt voor de mensenrechten: de islam. In iedere samenleving waarin de islam de overhand krijgt, en soms al eerder, komen de mensenrechten onder druk te staan. Het is jammer dat de regering dit niet benoemt. Daardoor lijkt slechts sprake te zijn van symptoombestrijding en wordt het kwaad niet bij de bron aangepakt. Dat vrees ik in ieder geval. Wij mogen ons niet doof houden voor het streven naar vrijheid en democratie dat overal in de Arabische wereld opkomt. Dat lees ik in de regeringsnota met de titel «Verantwoordelijk voor vrijheid: mensenrechten in het buitenlands beleid». Inderdaad, wij mogen ons daarvoor niet doof houden. Evenmin mogen wij blind zijn voor de oorzaak van die onvrijheid in islamitische landen. Die oorzaak is de politieke ideologie die zich tooit met de naam «islam». Ik herhaal het: «islam» betekent «onderwerping». Nederland moet geen vriendjes zijn met islamitische regimes en organisaties. Die moeten wij niet ondersteunen. Hun invloed in de wereld moet worden teruggedrongen. Het ondergraven van islamitische blokvorming en het terugdringen van de sharia zouden hoekstenen van ons buitenlands beleid moeten zijn. Op een islamitische inkleuring van mensenrechten zit Nederland niet te wachten. Dat zijn de doelen van buitenlands beleid die ik wil horen van de minister. Kan hij die doelen bevestigen?

De heer De Roon (PVV): Definities van wie dan ook zijn en blijven natuurlijk maar definities. Als de moslims Allah willen aanbidden, moeten zij dat vooral doen. Zodra zij die verderfelijke leer van de islam ten uitvoer willen brengen – overheersing van de wereld, onderdrukking van mensen, onderdrukking en achterstelling van vrouwen – zullen zij de PVV op hun weg vinden en dat zal zo blijven.

Nederland moet geen vriendjes zijn met islamitische regimes en organisaties. Die moeten wij niet ondersteunen. Hun invloed in de wereld moet worden teruggedrongen. Het ondergraven van islamitische blokvorming en het terugdringen van de sharia zouden hoekstenen van ons buitenlandbeleid moeten zijn. Op een islamitische inkleuring van mensenrechten zit Nederland niet te wachten. Die doelen van het buitenlands beleid wil ik van de minister horen. Ik vraag hem die te bevestigen.

Mevrouw Peters is haar betoog begonnen met een compliment voor de regering voor haar keuze om prioriteit te geven aan internetvrijheid. De PVV vindt dit in deze tijd een belangrijke verbijzondering van de vrijheid van meningsuiting. Ik sluit mij dan ook graag bij dat compliment aan. De regering zegt dat de vrijheid van meningsuiting een belangrijke instrumentele functie heeft in een democratie. Dat is waar. Daarom sluit ik daar graag mee af.

Mevrouw Wiegman-van Meppelen Scheppink (ChristenUnie): Voorzitter. Dit debat over mensenrechten en godsdienstvrijheid is een lang gekoesterde wens van mijn fractie. De ChristenUnie is een partij die sterk hecht aan zowel godsdienstvrijheid in Nederland als godsdienstvrijheid in het buitenland.

Wat bedoelt de minister precies met de opmerking in de notitie dat dit kabinet «scherper dan voorheen» uitdrukking geeft aan de samenhang die bestaat tussen mensenrechten, veiligheid en welvaart? Is de minister bijvoorbeeld bereid om op termijn geen handel te faciliteren met landen die actief de doodstraf hanteren voor afvalligheid, blasfemie, overspel of homoseksualiteit? Is de minister het met onze fractie eens dat het uiteindelijk de geloofwaardigheid van Nederland aantast als wij actief met dergelijke landen handelen terwijl op dit punt geen enkele vooruitgang wordt geboekt?

Mevrouw Wiegman-van Meppelen Scheppink (ChristenUnie): Ik zit nu te bedenken wat mijn betoog kan oproepen. Ik denk niet dat hier primair een rangorde wordt bedoeld. Straks zal ik landen noemen waarin zich bepaalde problemen voordoen waarvoor ik de aandacht wil vragen en waarin Nederland een bepaalde actieve rol speelt. Het gaat mij echt om het dichter bij elkaar brengen van ons ideaal en de huidige praktijk.

Ik zie dat de minister zich actief gaat inzetten voor internetvrijheid in onder meer Iran, Zimbabwe en Birma. Waarom wordt China, een van de grootmeesters in internetcensuur, niet genoemd?

Mijn fractie deelt de conclusie van dit kabinet dat de vervolging van christenen wereldwijd toeneemt. In het bijzonder wil ik aandacht vragen voor christenen in Irak. Christenen zijn in Irak nagenoeg vogelvrij. Hun aantal neemt drastisch af. Alleen in de vlakte van Nineveh leeft nog altijd een aanzienlijke groep christenen. Zo’n 5 000 geïmproviseerde politieagenten proberen de christenen daar met zeer beperkte vaardigheden en materiaal te beschermen. Ik wil de minister vragen om bij zijn Irakese ambtgenoot aan te dringen op erkenning van deze groep en hiervoor binnen de Europese Unie steun te verwerven. Een solide politie-eenheid zou voor deze zeer kwetsbare groep een belangrijke stap in de goede richting zijn.

Het is goed dat de minister gaat aandringen op de bestrijding van kinderarbeid in Afghanistan, maar mijn fractie wil dat de minister een stap verder gaat. Kan hij uitsluiten dat door de NAVO en straks bij de missie in Kunduz producten worden gebruikt die door kinderen zijn gemaakt? Ik zeg erbij dat een desbetreffende bepaling in een contract met een leverancier niet genoeg is. Mijn fractie vraagt om harde toezeggingen op het gebied van toezicht en handhaving.

Het is positief dat het kabinet kiest voor de continuering en de uitbreiding van de pilot godsdienstvrijheid op ambassades. Is de landenlijst voor deze pilot al bekend? Naar de mening van de ChristenUnie zouden in ieder geval ook Indonesië en Pakistan op deze lijst moeten staan. In beide landen zijn er structurele problemen op het gebied van de godsdienstvrijheid, die zich regelmatig in gewelddadigheden uiten. De minister stelt dat de inkrimping van het postennet niet mag leiden tot een verminderde inzet op het gebied van mensenrechten in landen waar ambassades worden gesloten. Mijn fractie vraagt zich oprecht af hoe de minister denkt dit te kunnen waarmaken. Gaat hij bijvoorbeeld mensenrechtenexperts detacheren bij ambassades van andere landen, bij de Europese Unie of de Verenigde Naties? Hoe verhoudt deze uitspraak zich overigens tot Eritrea, waar de ambassade wordt gesloten? Nederland blijkt namelijk een van de weinige landen te zijn die nog on speaking terms zijn met Eritrea en de situatie aldaar is zeer ernstig. Kunnen wij ervan uitgaan dat Eritrea onderdeel blijft van de pilot godsdienstvrijheid?

Nederland is vanouds een voorvechter van de mensenrechten en ontleent daaraan zijn internationale geloofwaardigheid. Het is dan ook opmerkelijk dat de minister stelt dat de Raad van Europa zich niet moet bezighouden met perifere zaken. Maar wat zijn «perifere zaken»? Klopt het dat Nederland zich momenteel inzet voor het verhogen van de griffiekosten bij de raad? Ik denk dat dit juist een blokkade kan opwerpen, vooral voor mensen uit Oost-Europa, om naar de raad te stappen. Volgens mij kan dat niet de bedoeling zijn. Graag krijg ik opheldering hierover.

Ik vraag in het bijzonder aandacht voor de verstandhouding tussen het Internationaal Strafhof en de Afrikaanse Unie. Ik heb begrepen dat deze verhouding tot een dieptepunt is gedaald. Een goede relatie tussen het strafhof en de Afrikaanse Unie is van cruciaal belang. Ik vraag de minister dan ook of hij bekend is met het initiatief van de Onderzoeksschool Rechten van de Mens en de Rhodes University waarbij men de Afrikaanse Unie en het Internationaal Strafhof in een academisch forum wil samenbrengen. Is de minister bereid om steun te verlenen aan dit initiatief?

Mijn fractie constateert dat het kabinet bedrijven wil betrekken bij het VN-Mensenrechtenfonds. Dit fonds is echter vanouds een fonds waarmee ngo’s worden gesteund. Ook de ChristenUnie vindt het belangrijk dat bedrijven oog hebben voor mensenrechten, maar wij vragen ons af hoe dit wordt geregeld binnen het VN-Mensenrechtenfonds. Welke verdeelsleutel wordt hier bijvoorbeeld bij gehanteerd? Het is in ieder geval goed om te vernemen dat er dit jaar niet wordt bezuinigd op het fonds, maar geldt dit ook voor volgend jaar?

Specifieke aandacht voor de kwetsbare dalit is nog altijd bittere noodzaak. Zij konden rekenen op de speciale aandacht van de voorganger van deze minister. Ik heb begrepen dat de subsidie aan het International Dalit Solidarity Network zo goed als in kannen en kruiken was, maar nu op losse schroeven staat. Dat vinden wij een slechte zaak. Ik verzoek de minister dan ook om deze organisatie alsnog te steunen.

De minister liet in een interview met de Volkskrant op 11 juni weten wel degelijk een verband te zien tussen de ontwikkelingen in de Arabische regio en het conflict tussen de Palestijnen en Israël. Hij merkt op dat de standpunten van de Arabische bevolking over Israël verharden. Daar moeten de Israëliërs de oren en ogen voor openhouden, aldus de minister. Hoe moet ik deze uitspraak verstaan? Hoe duidt de minister de uitspraak van de Libanese premier, die het voornemen heeft om «land bezet door de Israëlische vijand te bevrijden»? Tegelijkertijd stelt Mikati, gesteund door Hezbollah, dat zijn regering niet gaat radicaliseren. De minister zal begrijpen dat deze situatie mijn fractie niet geruststelt.

Ik sluit mij graag aan bij de woorden van de SGP-fractie over het recht op leven en bij de opmerkingen over de gedwongen abortussen in China. Graag aandacht daarvoor.

Ik kan alleen maar constateren dat het mij aan tijd ontbreekt om nog allerlei andere onderwerpen en landen te bespreken. Ik denk bijvoorbeeld aan de kopten in Egypte, aan Aasia Bibi in Pakistan, de onderdrukte christelijke minderheid in Vietnam en het kritische VN-rapport over oorlogsmisdaden begaan door Sri Lanka, die door dit land van tafel worden geveegd. Al die zaken verdienen onze aandacht en de aandacht van deze minister.

Minister Rosenthal: Mevrouw de voorzitter. Ik dank de woordvoerders voor hun inbreng in eerste termijn. Ik zal proberen om zo goed mogelijk antwoord te geven op de vele vragen en te reageren op de reflecties van de woordvoerders.

Ik voel mij zeer aangesproken door de opmerking van de woordvoerder van het CDA, die zei dat het met de kennis die jongeren in Nederland hebben van mensenrechten niet goed is gesteld in vergelijking met andere landen. Die kennis blijkt «weggezakt» te zijn. Mensenrechten zijn geen verplicht onderdeel van het schoolcurriculum. De overheid werkt met leerdoelstellingen en de rest is de verantwoordelijkheid van de scholen. Laat ik in elk geval één troost geven: vanmorgen heb ik voor de klas gestaan, groep 8 – vroeger heette dit de zesde klas – van mijn oude lagere school hier in Den Haag. Daar heb ik met scholieren gepraat over de rechtsstaat en over mensenrechten. Dat was over en weer een boeiend gesprek. De scholieren in die klas weten echt wel van wanten. Ik kan niet anders zeggen dan dat het een goede school was en is. De leerlingen bleken vooral zeer betrokken te zijn bij het onderwerp. Dat hoort ook bij een land zoals Nederland. Tegen de commissie heb ik tijdens de bespreking van het WRR-rapport «Aan het buitenland gehecht», waarmee we een opmaat hebben genomen naar dit debat, gezegd dat Nederland de rechten van de mens en de rechtsorde hoog in het vaandel schrijft. Dat doen wij al eeuwenlang. Nederland is het land van Hugo de Groot, van de internationale rechtsorde, van de vrije zee en van alles wat met mensenrechten te maken heeft. Den Haag wordt geacht de internationale hoofdstad van het recht te zijn. Er zijn laatst nog twee nieuwe loten aan de stam gekomen. Vorige week is één daarvan, het The Hague Institute for Global Justice, geopend door Madeleine Albright.

De mensenrechten vormen een van de drie pijlers van het Nederlandse beleid. Het gaat er natuurlijk om dat deze zaken zich in een geïntegreerd verband afspelen. Het gaat er mij vooral om dat wij effectief zijn met ons mensenrechtenbeleid en dat we maximaal effect moeten sorteren. Ik hoop ook dat dit tot uitdrukking komt in de notitie «Verantwoordelijk voor vrijheid: mensenrechten in het buitenlands beleid». We moeten het verschil maken met onze inspanningen en met de middelen die wij hebben: geld, maar ook menskracht, denkkracht en andere instrumenten. Dat verschil moeten wij zo groot mogelijk maken, niet zozeer voor regeringen en hoogwaardigheidsbekleders, maar voor de mensen die lijden onder de schending van mensenrechten. Ik voel mij hier zwaar bij betrokken en heb mij hieraan gecommitteerd. Met het noemen van een aantal kernpunten heb ik geprobeerd om duidelijk te maken dat je verschil moet kunnen maken als je op die punten ingaat en je ervoor inspant. Dat verschil moet je ook kunnen zien.

Ik voeg hieraan een misschien wat provocerende opmerking toe die ik al tijdens een eerder overleg met de commissie heb gemaakt: mij gaat het uiteindelijk niet eens zozeer om het imago, de reputatie, maar om wat wij feitelijk doen en bewerkstelligen in het kader van het mensenrechtenbeleid. Dat houdt in dat wij niet overal achteraan moeten jagen, maar ons moeten inzetten voor die zaken waarmee wij denken en hopen het meeste resultaat te boeken. We moeten dat niet doen met het opgeheven vingertje, waar andere landen nogal eens een broertje dood aan hebben, maar constructief en met communicatie in plaats van confrontatie.

Dat past ook bij de zogeheten receptorbenadering, waarvoor enkele leden aandacht hebben gevraagd. Die benadering wordt inmiddels door Nederland ingezet bij de mensenrechten in verschillende landen, niet in de laatste plaats in heel moeilijke landen zoals China, waar dit inderdaad blijkt te kunnen werken. Die receptorbenadering houdt kortheidshalve in dat we landen aanspreken op hetgeen waartoe zij zich hebben verplicht, maar waaraan zij zich niet houden. We praten met China en andere landen over het feit dat zij wel allerlei verdragen hebben getekend, maar niet datgene uitvoeren waaraan zij zich door het ondertekenen en het ratificeren van een verdrag hebben gecommitteerd.

Minister Rosenthal: Ik ben het van harte met mevrouw Peters eens. Er zijn landen en regimes waar je met een receptorbenadering niets kunt realiseren. Dan is op een bepaald moment ook confrontatie nodig. Ik zal meteen boter bij de vis doen. Vorige week was ik op een bijeenkomst van de lidstaten van de Europese Unie met de Aziatische landen. Doordat de alfabetische volgorde werd gehanteerd, zat ik naast mijn ambtgenoot van Myanmar. Ik heb hem duidelijk gemaakt dat Nederland op twee punten simpelweg de confrontatie met Myanmar blijft aangaan. Het eerste is de noodzaak om alle politieke gevangenen vrij te laten; dus niet een paar honderd, maar allemaal. Het tweede is dat het leger naar de barakken moet worden gestuurd en niet het land in om de bevolking te doen lijden. Waar dat nodig is – ik noem dat soms «wrede regimes» – is confrontatie ook vaak nodig.

In de eerste termijn is door verschillende woordvoerders het punt van de koopman en de dominee aan de orde gesteld. Waar leg je nou de nadruk op? Ik herhaal wat ik al eerder tegen de Kamer heb gezegd: naar mijn oordeel is de tegenstelling koopman-dominee vandaag de dag wat sleets geworden. De koopman mogen wij aanspreken en spreken wij ook aan op «maatschappelijk verantwoord ondernemen». Wij mogen er ook van uitgaan dat de dominee vandaag de dag weet – maar dat wist hij allang – dat er ook brood op de plank moet komen. Daar komen deze zaken bij elkaar. Ik ben dan ook sterk uit op de wisselwerking tussen veiligheid, stabiliteit, welvaart en mensenrechten. Er is geen land in de wereld dat ten langen leste welvaart kan verzekeren zonder dat de mensenrechten op een behoorlijk niveau zijn. Er is geen land in de wereld waar de veiligheid en de stabiliteit ten langen leste zijn verzekerd als de mensenrechten en de rechtsstatelijkheid niet op een behoorlijk niveau zijn. Zie de Arabische wereld.

Minister Rosenthal: Wij zorgen gezamenlijk, in gemeen overleg, voor de toenemende scherpte. Ik wil een punt noemen dat wij expliciet hebben doorgesproken en dat ik mij ook eigen heb gemaakt. Naar ik meen, gebeurde dat op basis van een vriendelijke uitnodiging van het Kamerlid El Fassed van GroenLinks. Het ging erom dat wij artikel 2 van de associatieakkoorden van de Europese Unie over de mensenrechten heel scherp gaan gebruiken. Op Europees niveau, maar ook vanuit het eigen land willen wij in alle scherpte praten over strakke condities bij de hulp die wij geven aan de Arabische regio en bij de wijze waarop wij daar de markten willen openbreken voor vooral landbouwproducten. Dat doen wij op basis van quid pro quo. Wij bieden hun dat aan, maar zij moeten ervoor zorgen dat zij stappen vooruitzetten op het gebied van economische en maatschappelijke hervormingen, vrije en eerlijke verkiezingen en, volledig daarmee verweven, op het gebied van de rechtsstaat, de mensenrechten en de rechten van vrouwen en van mensen met een andere seksuele geaardheid. Daar sturen wij op. Dat is echt een kwestie van «meer voor meer». Op het moment dat het aan de andere kant minder is, zal het minder zijn. Verder kom ik niet, maar ik hoop dat ik hiermee duidelijk heb kunnen maken hoe scherp door de Nederlandse regering en op Europees niveau tegenover de Arabische regio wordt geopereerd.

Op één aspect van de kernpunten die ik heb genoemd, wil ik nog ingaan: de strijd tegen de doodstraf. Natuurlijk, de Nederlandse regering is gecommitteerd aan de strijd tegen de doodstraf, waar dan ook. Dat geldt ook voor de landen waarin de rechtsgang die voorafgaat aan het vreselijke moment waarop de doodstraf wordt uitgevoerd, de toets der kritiek kan doorstaan. Dat is natuurlijk anders dan in de landen waarin de doodstraf bijvoorbeeld op politieke gronden wordt geëist en uitgevoerd. Vanzelfsprekend is de Nederlandse regering volledig gecommitteerd aan de resolutie van de Verenigde Naties uit 2007, die in 2008 een tweejaarlijkse basis heeft gekregen, namelijk het moratorium op de doodstraf en vervolgens de afschaffing van de doodstraf.

Minister Rosenthal: De Nederlandse regering doet volop mee met de internationale gemeenschap en de landen die zich hebben gecommitteerd aan de VN-resolutie uit 2008 en 2010, the biennial resolution. Als dat zinvol is, spreken wij de desbetreffende landen daarop aan. Dat geldt niet alleen voor de VS, maar ook voor andere landen waarin de doodstraf onder het rechtssysteem valt. Daar is geen enkele twijfel over mogelijk.

Er is geen spoor van verandering van ons beleid aangaande Guantánamo Bay. Nederland vindt dat Guantánamo Bay dicht moet. Wij zijn dus gehouden om de Amerikanen daar voortdurend op aan te spreken.

Buitengerechtelijke executies behoren tot het ergste wat je maar kunt bedenken. Ik heb geen beeld van buitengerechtelijke executies die door Israël worden gepleegd.

Minister Rosenthal: Ik kom bij het punt dat door verschillende woordvoerders is genoemd, namelijk het feit dat de Nederlandse regering zich sterk maakt voor het tegengaan van vervolging van religieuze minderheden in de wereld. Toen dit in de Europese raad van ministers van de Europese Unie aan de orde werd gesteld, is door enkele ministers gezegd dat in een groot aantal landen in de wereld de vervolging van christelijke minderheden de afgelopen tijd enorm is toegenomen. Om maar een aantal landen te noemen: Egypte, Irak, China, Indonesië, Pakistan, Nigeria, Ivoorkust en Sudan. Om die reden is door de Europese Unie vooral daarop de nadruk gelegd. Dat neemt niet weg dat er tegelijkertijd ook sprake is van vervolging van religieuze minderheden met een andere dan christelijke denominatie. Ik spreek bijvoorbeeld over de bahá’ís en de soefi’s, maar ook, niet te vergeten, over de sjiieten in een aantal landen, evenals over een bepaalde stroming binnen de islam, de Ahmadiyya. Met een vertegenwoordiger van deze laatsten heb ik onlangs nog in Nederland gesproken. Al dat soort zaken moet worden bestreden en daar zet de Nederlandse regering zich ook voor in. Natuurlijk kunnen wat dat betreft ook andere voorbeelden worden gegeven.

De inzet voor christenen in een groot aantal landen speelt zich af in de marges van bilaterale contacten. Daarbij speelt ook de uitbreiding van de pilot een rol, waarop vooral door de heer Van der Staaij, het CDA en de ChristenUnie is aangedrongen. Zoals al eerder is gezegd, zijn wij voornemens om het niet te laten bij de landen die nu onder de pilot vallen – China, Kazachstan, India, Eritrea en Egypte – maar daar vijf andere landen aan toe te voegen. Dat zullen wij doen op basis van een evaluatie die wij nu inzake die vijf landen uitvoeren. De uitkomst van deze evaluatie verwachten wij in het najaar naar de Kamer te kunnen sturen. Op basis daarvan zullen wij bekijken welke vijf landen wij het beste kunnen toevoegen aan de lijst van de pilot. Dat is ongeveer de lijn die wij volgen. Ik heb goede nota genomen van de voorkeuren die de Kamer heeft gemeld.

Minister Rosenthal: Dat wil ik graag doen. Met een organisatie zoals Open Doors hebben wij regelmatig contact. Ik zal echter ook contact hebben met andere organisaties die hun sporen hebben verdiend bij het traceren van landen waar wij, als wij daar daadwerkelijk aan de gang gaan, het meeste effect kunnen sorteren.

Ik ga nu in op een onderwerp dat valt onder de vrijheid van meningsuiting: de internetvrijheid en de mensenrechten die daarmee zijn gemoeid. Het is van groot belang om de vrijheid op het internet, juist voor mensen voor wie de mensenrechten moeilijk bereikbaar zijn, met kracht te bepleiten en door te zetten. Ik zeg dit ook omdat blijkt dat er krachten zijn die de vrijheid op het internet tegenwerken. Deze zijn tweeërlei. In de eerste plaats hebben wij te maken met regimes die er niet voor schuwen om het internet te blokkeren als het hen uitkomt. In de tweede plaats hebben wij in de westerse wereld te maken met een aantal regeringen die juist vooral inzetten op de noodzaak om het internet te reguleren; daar voelt de Nederlandse regering niks voor. Om die reden voel ik mij dan ook niet erg prettig bij het beeld dat sommigen in de westerse wereld creëren, namelijk dat het internet moet worden «geciviliseerd». Dat is een recente term die ik nogal eens tegenkom. Wij spannen ons ervoor in om op een aantal punten verder te komen met de vrijheid van het internet. Ik weet dat de Kamer vindt dat er nogal veel conferenties worden gehouden, maar los van een internetconferentie die wij in het najaar samen met Canada, Zweden en de Verenigde Staten zullen houden om op dit gebied stevig door te kunnen pakken, zijn er nog een aantal concrete zaken. Ik spreek dan natuurlijk over de GOFA, de EU Global Online Freedom Act. Hoewel daarvoor allerlei beletselen worden genoemd, moet toch echt worden gestreefd naar de realisatie hiervan. Ook spreek ik over de inspanningen die wij zullen moeten verrichten om landen te beletten om met kwade bedoelingen filters voor het internet te gebruiken.

Ik ga in op het Mensenrechtenfonds. Of het leuk is of niet, in het Mensenrechtenfonds zit een bedrag van ongeveer 35 mln. en wij ontkomen er niet aan om het Mensenrechtenfonds bescheiden te laten delen – in dit geval een vervelende term – in de teruggang in uitgaven die bij Buitenlandse Zaken noodzakelijk is. Het Mensenrechtenfonds zal over de periode 2011–2014 teruglopen van ongeveer 34 mln. naar ongeveer 30 mln. Daar staat tegenover dat wij hoogstwaarschijnlijk voor een deel binnen het kader van de mensenrechten kunnen gaan werken aan de hand van de zogeheten Transitiefaciliteit Arabische Wereld. Naar aanleiding van de motie-Pechtold/Timmermans is de Adviesraad Internationale Vraagstukken om een advies gevraagd. Wij zullen een reactie geven op dat advies. Ik hoop dat ik in een algemeen overleg over de Arabische regio op dit punt duidelijkheid kan verschaffen. Naast de gelden van het Mensenrechtenfonds zullen er dan de gelden van het transitiefonds zijn. Ngo’s kunnen verzoeken om een bijdrage uit het Mensenrechtenfonds, maar die mogelijkheid wordt ook gegeven aan het bedrijfsleven en aan iedereen met goede voorstellen. Ook hierbij zal worden uitgegaan van de vraag wat het effectiefst is voor het bevorderen van de mensenrechten in de wereld. Wij zullen op dit punt zo veel mogelijk openbaarheid geven, maar de Kamer zal mij niet euvel duiden dat bij sommige zaken voorzichtigheid moet worden betracht. Als wij op het gebied van de mensenrechten projecten uitvoeren in landen terwijl je liever niet wilt dat die landen weten dat wij daar inspanningen verrichten, moeten wij enige vertrouwelijkheid in acht kunnen nemen.

Minister Rosenthal: Tot op heden is het aandeel dat het bedrijfsleven lijkt te nemen in het Mensenrechtenfonds, zeer beperkt. Ik kan mij voorstellen dat een bedrijf of een groep van bedrijven zulke fantastische voorstellen doet voor het bevorderen van de mensenrechten in een bepaald deel van de wereld dat het gek zou zijn om dan nee te verkopen. Het klinkt misschien heel vreemd, maar ik sluit niet uit dat zelfs een voorstel wordt gedaan dat beter is dan dat van welke ngo dan ook. Maar kennelijk praat ik voor mevrouw Wiegman in fictieve termen. Ik voeg daar voor alle duidelijkheid aan toe dat het niet moet gaan om het subsidiëren van ngo’s, maar om het zo veel mogelijk bevorderen van de mensenrechten. Het maakt mij veel minder uit of dat nu uit de ene hoek of de andere hoek komt.

Er is een aantal vragen gesteld over de Europese Unie. Wat heeft de Europese Unie te doen op het gebied van de mensenrechten? Ik zal de Kamer heel even, met het oog op de tijd, een paar praktische punten noemen. Mij is inmiddels gebleken dat je vanuit je eigen land weinig effect kunt sorteren als je wilt dat de mensenrechten in een ander land stevig worden verbeterd; ik zeg het maar even parmantig. Voor sommige zaken is echt het niveau van de Europese Unie nodig. Ik kan twee voorbeelden geven. Stel dat je ernstige mensenrechtenschenders uit een bepaald land op een lijst zet en hun verbiedt om naar jouw grondgebied te komen; dan blijkt het oneindig veel effectiever te zijn als dat in Europees verband wordt gedaan. Je hebt dan namelijk meteen een reisverbod voor het hele Europese grondgebied. Het tweede voorbeeld spreekt ook voor zichzelf: voor sancties geldt hetzelfde. Als je sancties vanuit je eigen land uitvaardigt, heeft dat helemaal niets te betekenen, want dan gaat men simpelweg naar het buurland in Europa. Worden sancties in Europees verband uitgevaardigd, tegen Libië, Syrië en andere landen, dan werkt dat wel door.

Last but not least kom ik te spreken over het EVRM en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Daarover heb ik al een aantal malen met de Tweede Kamer en de Eerste Kamer gesproken. In de Eerste Kamer is een motie van mevrouw Bemelmans-Videc aangenomen. In de Tweede Kamer is een motie met ongeveer eenzelfde tekst, waarvan de heer Schouw eerste ondertekenaar is, verworpen. Daar zitten we dus even mee. We zijn nu toe aan een notitie waarin het kabinet zijn positie tegenover het EVRM en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens duidelijk zal markeren. Dat is in het verlengde van hetgeen met de Eerste Kamer en af en toe ook met de Tweede Kamer is gewisseld.

Mevrouw Peters (GroenLinks): Ik wacht al een tijdje smachtend op die brief. Ik ben benieuwd wanneer die komt. Ik nodig de minister ertoe uit om in die brief in te gaan op wat hij in zijn mensenrechtennotitie bedoelt met de opmerking dat het hof zich te veel met perifere zaken zou bezighouden.

Een aantal vragen van mij zijn niet beantwoord. Ik zal ze niet allemaal opnoemen, maar ik heb drie vragen geselecteerd waarop ik erg graag een antwoord wil. Ik heb een vraag gesteld over genderbeleid. Alle stukken die ik van Buitenlandse Zaken ontvang, lees ik elke keer met een vergrootglas na op gender, maar ik kan er gewoon geen touw aan vastknopen. Wat is nou het genderbeleid van het ministerie van Buitenlandse Zaken? Welke potjes bestaan hiervoor en hoeveel zit daarin? Ik ben voor een beleid waaruit spreekt dat vrouwen meer zijn dan alleen objecten van gezondheidszorg en waarbij zij niet alleen in het rijtje van homoseksuelen en gehandicapten worden weggestopt. Het gaat over politieke participatie, seksuele intimidatie ...

Mevrouw Peters (GroenLinks): Ik heb een concrete vraag gesteld over het Shelter City Initiative. Confereren is mooi, maar er is duidelijk naar voren gekomen dat er behoefte is aan een regeling inzake een verlengd visum, een aparte status voor mensenrechtenverdedigers en kunstenaars.

Mijn laatste vraag gaat over maatschappelijk verantwoord ondernemen. De minister verwijst naar de Ruggie-richtlijnen, die de regering onderschrijft. Ik vind dat een beetje slappe hap, maar we moeten de ambitie die in die richtlijnen is vervat, niet tussen de vingers door laten glippen. De richtlijnen roepen staten ertoe op om bedrijven actief aan te moedigen of te ontmoedigen op het gebied van maatschappelijk ondernemen. Hoe gaat de minister dat doen? Ik heb hem specifiek gevraagd of hij bereid is om het effect van het handelen van bedrijven te monitoren en de Kamer daarvan jaarlijks verslag te doen.

Minister Rosenthal: De regering heeft met het genderbeleid allerminst datgene op het oog wat mevrouw Peters haar een beetje geringschattend toedicht. In bijvoorbeeld de Arabische regio gaan we met conditionaliteit expliciet veel verder dan waar mevrouw Peters op wijst. Ik neem als voorbeeld het aandeel dat vrouwen zullen hebben in de nu ontluikende politieke instellingen. De transitieraad in Benghazi telt vooralsnog zegge en schrijve één à twee vrouwen. Daarover spreken wij onze zorgen uit; wij zijn van mening dat het anders moet. Hetzelfde geldt sowieso voor de representativiteit in instellingen die nu worden ontwikkeld in de Arabische regio. Twee weken geleden was ik in Tunesië, waar ik met mijn collega en organisaties uit het maatschappelijk middenveld, inclusief vrouwenorganisaties, heb gesproken. Wij proberen hen zo veel mogelijk te ondersteunen om het aandeel van vrouwen in het politieke en maatschappelijke proces zo veel mogelijk omhoog te stuwen.

De heer El Fassed heeft een motie ingediend waarin de regering wordt verzocht, zich aan te sluiten bij het Shelter City Initiative. Zonder enige problemen onderschrijf ik deze motie. In samenwerking met minister Leers gaan we na wat we daadwerkelijk kunnen aanreiken. Respijtvisa maken het mogelijk om mensen hier daadwerkelijk naartoe te krijgen. Ik zeg daar wel bij dat dit niet altijd hoeft binnen de strakke lijnen van het Shelter-project. We hebben bijvoorbeeld deze en gene dissident kunnen helpen zonder dat we meteen terechtkwamen in de normering van het Shelter-project. We zijn hier in ieder geval samen met minister Leers hard mee bezig. Toen de motie-El Fassed werd aangenomen, had al afstemming plaatsgevonden met minister Leers, zodat ook hij daarvoor metterdaad tekent.

Ik kom op de vraag van mevrouw Peters over maatschappelijk verantwoord ondernemen en de Ruggie-richtlijnen. Wij hebben voortdurend contact met het bedrijfsleven en brengen steeds naar voren dat bedrijven daadwerkelijk actie moeten ondernemen inzake maatschappelijk verantwoord ondernemen. Ik kan nog niet zeggen dat ik op basis van monitoring duidelijkheid heb over de resultaten. In elk geval zijn er twee of drie seminars geweest voor het bedrijfsleven en Buitenlandse Zaken en andere overheidsinstellingen om de bedrijven daadwerkelijk op dat pad te krijgen. Ik begrijp dat dit resultaten te zien geeft.

Minister Rosenthal: Inmiddels is er een agentschap dat zich specifiek bezighoudt met de kinderhandel in Nigeria, en met meer dan dat. Het agentschap kampt echter met gebrek aan middelen en capaciteit. Nederland geeft om die reden steun aan de capaciteitsopbouw in Nigeria op dit punt. In de politieke dialoog tussen de Europese Unie en Nigeria staat de mensenhandel hoog op de agenda. Wij zullen echter ook de bezorgdheid over kinderhandel stevig aanzetten.

Over het Internationaal Antiterrorisme Instituut (International Centre for Counter-Terrorism, ICCT) heeft collega Opstelten in maart van dit jaar mooie woorden over gesproken. Ik kan die woorden alleen maar herhalen: het ICCT heeft de afgelopen jaren een vliegende start gemaakt. Het heeft veel bijeenkomsten georganiseerd waarvoor grote internationale waardering bestaat. Het gaat uitstekend met het ICCT en het vervult zijn rol goed. Daarbij is ook nog eens sprake van een goede, intensieve samenwerking tussen dit internationale instituut en de diverse Nederlandse overheidsinstanties. Het gaat dus uitstekend en dat is in belangrijke mate te danken aan de desbetreffende initiatieven die de geachte woordvoerder van het CDA een aantal jaren geleden heeft genomen.

Dan ga ik in op de vraag over Rusland en de moorden op journalisten. De verbetering van de mensenrechtensituatie in Rusland ontwikkelt zich zonder meer moeizaam. Toen ik in Moskou sprak met mensenrechtenverdedigers, bleek mij dat hun positie zwak is. Dat geldt in sterke mate ook voor de journalisten. Toen ik met hen sprak, was ik diep onder de indruk van de fysieke en psychische moed die deze journalisten tentoonspreidden. Wij vragen in zowel bilaterale als multilaterale contacten aandacht hiervoor. Daarvoor vragen wij ook aandacht bij de Russische autoriteiten zelf. De zaken van Anna Politkovskaja en Anastasia Baboerova, twee bekende verdedigers van de mensenrechten, worden bilateraal expliciet naar voren gebracht. Wij proberen verder via Matra en het Mensenrechtenfonds de projecten voor persvrijheid in Rusland zonder meer te steunen.

In de VN-Mensenrechtenraad wordt in toenemende mate scherper met een en ander omgegaan. Daardoor zijn Iran en Syrië uit de raad en is het lidmaatschap van Libië opgeschort. Als Nederland, zoals ik dat een aantal maanden geleden heb meegemaakt, in de Mensenrechtenraad in Genève zaken te berde brengt, bijvoorbeeld de non-discriminatie van vrouwen en mensen van verschillende seksuele geaardheid, levert dat wel degelijk aandacht op. Je wordt dan gevraagd waar Nederland nu mee bezig is. Toch is het nuttig om dat met kracht te presenteren.

Dan het Internationaal Strafhof, het International Criminal Court, en de financiële verplichtingen. Bij dit strafhof hebben wij te maken met het probleem dat het Statuut van Rome, dat de partijen die dit hebben ondertekend bindt, nog altijd het lidmaatschap van een aantal niet onbelangrijke landen ontbeert. De landen die het statuut nog niet hebben onderschreven, bijvoorbeeld de Verenigde Staten, hebben wel een zeer constructieve houding getoond tegenover de VN-veiligheidsraadresolutie 1970 over Libië, waarin expliciet naar het Internationaal Strafhof is verwezen. Wij hebben ermee te leven dat er landen zijn die hiervan geen partij zijn en niet verplicht zijn om mee te werken. Dat geldt natuurlijk in hoge mate voor wat wij doen in de richting van de president van Sudan, de heer Omar al-Bashir. Het ICC wordt gefinancierd door middel van de verplichte verdragcontributies van de partijen. De financiële link tussen de Verenigde Naties en het Internationaal Strafhof kan een additioneel obstakel worden doordat deze kan worden misbruikt door de tegenstanders van het Internationaal Strafhof binnen de VN. Wij zullen in de toekomst dus heel scherp moeten zijn op de financiële zaken van het Internationaal Strafhof. Het mag immers niet voorkomen dat dit op een bepaald moment zijn functies niet kan vervullen door een gebrek aan financiën. Het is mogelijk dat de VN bijdragen aan de kosten van het ICC, met name aan de kosten gerelateerd aan doorverwezen zaken. De Algemene Vergadering zal daarmee wel moeten instemmen. Meebetalen door de VN om iets te onderzoeken voor de toekomst zou kunnen, zeker als er meer druk op de ICC-begroting komt, maar op dit moment is dat nog niet aan de orde.

De voorzitter: De heer Çörüz zal hierop waarschijnlijk in de procedurevergadering ingaan. Ik kan mij daarin vinden gezien het belang van het onderwerp, maar dat is verder aan de heer Çörüz.

Wil de minister nog reageren op deze laatste opmerkingen?

De voorzitter: Dat heb ik bedoeld met «over het standpunt». Ik meen dat de minister uw woorden duidelijk heeft gehoord; ik ga er dus van uit dat hij dat zo heeft opgepakt.

Ik dank alle aanwezigen voor hun aandacht.

32 735-1 – Brief regering d.d. 5 april 2011

minister van Buitenlandse Zaken, U. Rosenthal

32 735-2 – Brief regering d.d. 6 april 2011

minister van Buitenlandse Zaken, U. Rosenthal

21 501-02-1068 – Brief regering d.d. 9 juni 2011

Minister van Buitenlandse Zaken, U. Rosenthal

32 500-V-191 – Brief regering d.d. 1 juni 2011

minister van Buitenlandse Zaken, U. Rosenthal

32 735-4 – Brief regering d.d. 2 mei 2011

minister van Buitenlandse Zaken, U. Rosenthal

32 500-V-166 – Brief regering d.d. 13 april 2011

minister van Buitenlandse Zaken, U. Rosenthal

32 500-V-147 – Brief regering d.d. 11 februari 2011

minister van Buitenlandse Zaken, U. Rosenthal

26 150-97 – Brief regering d.d. 18 februari 2011

minister van Buitenlandse Zaken, U. Rosenthal

26 150-99 – Brief regering d.d. 2 mei 2011

minister van Buitenlandse Zaken, U. Rosenthal

26 150-96 – Brief regering d.d. 14 december 2010

minister van Buitenlandse Zaken, U. Rosenthal

26 150-92 – Brief regering d.d. 15 september 2010

minister van Buitenlandse Zaken, M.J.M. Verhagen

26 150-87 – Brief regering d.d. 13 juli 2010

minister van Buitenlandse Zaken, M.J.M. Verhagen

31 263-42 – Brief regering d.d. 23 maart 2010

minister van Buitenlandse Zaken, M.J.M. Verhagen

26 150-82 – Brief regering d.d. 10 december 2009

minister van Buitenlandse Zaken, M.J.M. Verhagen

31 263-41 – Brief regering d.d. 18 maart 2010

minister van Buitenlandse Zaken, M.J.M. Verhagen

31 263-40 – Brief regering d.d. 8 januari 2010

minister van Buitenlandse Zaken, M.J.M. Verhagen

32 735-3 – Brief regering d.d. 18 april 2011

minister van Buitenlandse Zaken, U. Rosenthal