Nr. 52 VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG

De vaste commissie voor Binnenlandse Zaken1 heeft op 29 juni 2011 overleg gevoerd met minister Donner van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties over:

• – de brief van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties d.d. 29 november 2010 inzake het Jaarrapport Integratie 2010 (31 268, nr. 43);

• – de brief van de minister voor Wonen, Wijken en Integratie d.d. 27 april 2010 inzake de recente bijeenkomst in Turkije met leden van de Turkse diaspora uit Europa (32 123-XVIII, nr. 71);

• – de brief van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties d.d. 14 januari 2011 inzake beëindiging onderzoek naar het pedagogisch klimaat in lespraktijken in moskeeën (31 143, nr. 86);

• – de brief van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties d.d. 26 januari 2011 houdende de aanbieding onderzoeksrapport Emigratiemotieven van hoger opgeleiden (30 950, nr. 20);

• – de brief van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties d.d. 20 april 2011 inzake de stand van zaken aanpakken Antilliaans- en Marokkaans-Nederlandse risicojongeren (31 268, nr. 440);

• – de brief van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties d.d. 25 mei 2011 houdende de aanbieding eindevaluatie van het meerjaren kaderprogramma «Aan de goede kant van de eer» (30 388, nr. 50);

• – de brief van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties d.d. 27 mei 2011 houdende het kabinetsstandpunt etnische registratie (31 268, nr. 45);

• – de brief van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties d.d. 16 juni 2011 houdende de aanbieding visie op integratie (32 824, nr. 1).

Van dit overleg brengt de commissie bijgaand geredigeerd woordelijk verslag uit.

Voorzitter: Dijksma

Griffier: Van der Leeden

Mevrouw Karabulut (SP): Voorzitter. Het was een zware bevalling om deze notitie te produceren. Waarom moesten wij er maanden op wachten?

Het kabinet neemt afstand van het relativisme dat besloten ligt in het concept van de multiculturele samenleving en wil tegelijkertijd alle ruimte voor diversiteit en pluriformiteit bieden. Dat klinkt mij niet onbekend in de oren, maar ik wil van de minister wel weten wiens relativisme en wiens multiculturele samenleving het kabinet dan bedoelt. En wat is het verschil tussen die multiculturele samenleving en het ruimte geven aan diversiteit en pluriformiteit? Is dit een punt van zelfkritiek? Nemen de partijen die jarenlang verantwoordelijk zijn geweest voor het mislukte integratiebeleid hun verantwoordelijkheid? Zeggen zij dat ze een aantal zaken niet goed hebben gedaan? Of is er weer sprake van afwentelen op de samenleving?

Is de integratie mislukt? Nee, het beleid is mislukt maar daarmee is de integratie niet mislukt. Onderschrijft de minister de belangrijkste conclusie van de parlementaire onderzoekscommissie-Blok dat de integratie grotendeels is geslaagd, niet dankzij maar ondanks het beleid? Het is op kracht van de allochtone en autochtone gemeenschap gebeurd. Het is nog niet helemaal gelukt. Er zijn enkele hardnekkige integratieproblemen en daarvoor zit er in het kabinet een minister van integratie. Wat gaat deze minister doen? Wat gaan de partijen, die medeverantwoordelijk zijn voor dit beleid, doen tegen segregatie, tegen verloedering in de oude volkswijken, tegen achterstand, tegen werkloosheid, tegen discriminatie?

De minister schrijft in zijn brief dat een meer verplichtend integratiebeleid nodig en gerechtvaardigd is. Dat wordt volgens mij ondertussen door iedereen onderschreven. De minister denkt dat dat nodig is omdat anders de samenleving uit elkaar groeit, burgers langs elkaar heen gaan leven en uiteindelijk niemand de ander nog lief vindt – dit zijn natuurlijk mijn eigen woorden – en dat moeten wij niet hebben. Maar wat is nu nieuw aan dit verplichte integratiebeleid? Een verbod op het dragen van boerka’s in de openbare ruimte? Ik vind dat wij een nuchtere discussie over dit soort onderwerpen moeten voeren, maar zal dat echt bijdragen aan een vermindering van de reële noden van de Nederlandse bevolking? Of het aanscherpen van de naturalisatie-eis? Is dat het integratiebeleid van de minister? Het kan toch niet de bedoeling zijn om het schier onmogelijk te maken om Nederlander te worden? Volgens het kabinet telt niet je afkomst, maar je toekomst. Ook met dit uitgangspunt kan ik het niet oneens zijn, maar dan moet die (gedeelde) toekomst ook wel mogelijk gemaakt worden. Als mensen willen meedoen, werken, wonen en leven, moeten zij ongeacht hun achtergrond een volwaardig burgerschap kunnen verwerven met alle rechten en plechten die daarbij horen.

Wat doet het kabinet met de steun van de PVV aan de problematische kanten die de dubbele nationaliteit in sommige gevallen heeft? Ik doel niet op het diskwalificeren, schofferen en demoniseren van Nederlanders met een dubbele nationaliteit, maar op de ongewenste beïnvloeding door de regeringen van landen van herkomst, zoals Turkije en Marokko. We hebben het al jaren over de Turkse dienstplicht, de namenlijsten van de Marokkaanse koning en de Marokkaanse Nederlanders die onmogelijk afstand kunnen doen van hun Marokkaanse nationaliteit. Ik lees hierover niets terug, terwijl toch alle partijen die verantwoordelijk zijn voor het regeringsbeleid hierover een grote mond hebben.

Dit kabinet gaat van specifiek doelgroepenbeleid naar generiek beleid. Bestaande expertise moet zoveel mogelijk geborgd worden in generiek beleid. Het afschaffen van het doelgroepenbeleid kan op de steun van mijn fractie rekenen, maar het is wel problematisch als juist dat generieke beleid – of het nu de zorg, het onderwijs, de veiligheid, het werk en inkomen is – wordt weggesnoeid door dit kabinet. Juist mensen die ziek, gehandicapt en arm zijn, zijn hiervan de dupe. Het idee «Ieder voor zich, God voor ons allen» leidt niet tot gedeelde waarden, maar juist tot een verdeelde toekomst als je het combineert met de integratieproblemen. Hoe denkt de minister hierover? Kan hij mij uitleggen hoe mensen in oude volkswijken moeten integreren en in het verhaal van de minister moeten geloven als zij al dertig jaar lang in de steek worden gelaten door de overheid? Trekt hij niet erg gemakkelijk zijn handen van deze problemen af? Wat doet hij tegen de steeds groter wordende stroom arbeidsmigranten? Waarom geen werkvergunningen invoeren waar ooit de PVV ook voor was? Wat zegt de minister tegen de mensen – de autochtoon en de allochtoon – die hun wijk niet meer herkennen? Welk beleid gaat de minister voeren om deze wijken weer gemengd te krijgen? Waarom niet een spreidingsbeleid voeren zodat mensen kansen en keuzemogelijkheden krijgen om samen te leven?

Dat segregatie de kern van het integratieprobleem is, is laatst weer bevestigd door het bureau van de Europese Unie voor de Mensenrechten en eerder ook door de VN. 80% van de kinderen van migranten in de grote steden zit op zwarte scholen, de meest slechte scholen. Zij komen niet in aanraking met kinderen uit andere kringen. Het leidt tot ongelijkheid en uitsluiting. Gemengde scholen, zo blijkt uit onderzoek, leiden juist tot burgerschap en betere schoolprestaties van kinderen. Maar juist op dit punt doet het kabinet niets. Sterker nog, het CDA omarmt de segregatie. Kan de minister mij uitleggen hoe onze burgers, onze kinderen moeten integreren als zij apart naar school gaan? Welk type burger krijgen wij dan? Is de minister bereid, alsnog een actieplan te maken zodat samen wonen, samen naar school gaan, samen werken – de kern van integratie – mogelijk worden gemaakt?

Taal is ontzettend belangrijk, maar juist het taalonderwijs wordt door dit kabinet volledig onderuit gehaald. Goedkoop zal duurkoop blijken. Inburgering is ook geen kans meer om vooruit te komen, maar veel meer een straf. Je moet het allemaal zelf betalen, bestaande infrastructuur wordt afgebroken en als je je stinkende best doet maar toch het examen niet haalt, kun je toch je papieren vergeten en dreigt uitzetting. Dit kan toch nooit de bedoeling zijn? Waarom inburgering niet als onderwijs beschouwen en als zodanig behandelen, dus toegankelijk maken voor iedereen? Nu moeten mensen schulden maken. Waarom ook niet de werkgevers medeverantwoordelijk maken? Zij halen toch veel migranten naar Nederland? De minister wil dat in stand houden omdat er behoefte is aan goedkope arbeidskrachten.

Eigen verantwoordelijkheid? Natuurlijk! Integratie, participatie en emancipatie moeten bij uitstek van mensen zelf komen. De praktijk bewijst dat ook, maar zo nodig moet mensen hulp worden geboden. Mijn Nederlandse waarden zijn niet de waarden van het neoliberalisme dat zegt dat mensen het zelf maar moeten uitzoeken. Mijn Nederlandse waarden zijn ook niet die van de PVV die een deel van de burgers niet als mensen maar als beesten kwalificeert. Mijn Nederlandse waarden zijn menselijke waardigheid, gelijkwaardigheid en solidariteit. Ik roep de minister op om zijn handen niet van het probleem af te trekken maar actie te ondernemen.

De heer Van Dam (PvdA): Voorzitter. We zijn bijna een jaar op weg met dit kabinet dat onder andere tot stand is gekomen wegens onvrede in de samenleving over de integratie. We hebben maanden moeten wachten op de brief van de minister en ik vraag mij nog steeds af wat het kabinet nu eigenlijk wil als het om integratie gaat. Wil het ervoor zorgen dat integratie succesvol wordt? In de brief van de minister staan vooral lijstjes van zaken die wij niet meer gaan doen en maatregelen die het moeilijker en duurder maken om hier naar toe te komen of om Nederlander te worden. Marokkaanse risicojongens worden niet meer gericht aangepakt. Er komt geen speciaal beleid voor Somalische vluchtelingen terwijl bekend is dat die groep heel specifieke problemen heeft. We gaan Polen, Roemenen en Bulgaren geen Nederlands leren. We stoppen met het bestrijden van segregatie in het onderwijs. Dit alles zou wel eens een historische vergissing kunnen zijn. Net als in de jaren tachtig zeggen de christendemocraten en de liberalen dat de overheid niets hoeft te doen aan integratie, dat het vanzelf wel goed komt en dat het allemaal eigen verantwoordelijkheid is. Ik zou echter denken dat wij toch wel geleerd hebben dat het niet zo werkt. Integratie is het grootste maatschappelijke probleem van dit moment. Een probleem dat wij samen moeten oplossen. Maar het kabinet zegt: eigen verantwoordelijkheid, wij doen het niet. Wanneer acht de minister zijn beleid geslaagd?

Een paar weken geleden was ik samen met mevrouw Karabulut op een bijeenkomst over en met Turkse jongeren. Een jonge vrouw legde mij uit dat zij zoals andere Turken was opgevoed vanuit een Turkse identiteit. Haar was een nationale Turkse trots bijgebracht. Op een gegeven moment had zij gezegd dat zij niet een Turk wilde zijn in Nederland, maar een Nederlander met Turkse wortels. Zij zei dat dat een kwestie is van kiezen, dat je erbij wilt horen. Ze voegde er echter aan toe dat zij de laatste tijd aan het twijfelen was geslagen of zij wel de goede beslissing had genomen. Zij wil er graag bijhoren, maar wil Nederland dat eigenlijk wel? De politiek zei haar nooit eens een keer dat dit land haar thuis was en dat hier haar toekomst lag. Dat is volgens mij het belangrijkste onderdeel van integratie. Het is de toon die de muziek maakt. Misschien is dat nog wel belangrijker dan het beleid. Het gaat erom wat je zegt, wat je uitstraalt. Je kunt niet zeggen dat de coalitie uitstraalt dat die mensen hier een toekomst hebben. Sterker nog, die mensen krijgen steeds meer het gevoel dat ze er niet bij horen. Dat was ook een beetje wat de minister overkwam toen hij zijn academische opmerkingen maakt over de multiculturele samenleving. Hij stelde dat het concept van langs elkaar heen levende culturen niet werkt als je binding in de samenleving wilt organiseren. Dat is voor mij niet nieuw, maar realiseert de minister zich wel dat dit bij mensen niet overkomt als een academische discussie? Zij ervaren het als opmerkingen die over hen gaan. Niet een bepaald maatschappelijk concept is mislukt, maar de mensen zelf zijn mislukt. Zo ervaren de mensen de opmerkingen van de minister.

De heer Van Dam (PvdA): Misschien moet mevrouw Sterk haar eigen spreektijd gebruiken om uit te leggen wat minister Verhagen heeft gezegd over integratie. Ik wil het nu hebben over een deel van het verhaal van minister Donner dat ging over Nederlandse waarden, over de waarden die de samenleving verbinden. Elke samenleving heeft haar eigen waarden, schrijft hij terecht. Die zijn geworteld in de historie. Ze hebben te maken met de manier waarop wij met elkaar omgaan, wat wij met elkaar delen. Het is goed dat de minister daar sterker van wil uitgaan in zijn beleid. In de brief wordt echter gerept van vrijheid, gelijkwaardigheid, verdraagzaamheid en solidariteit. Dat zijn ze dan. De typisch Nederlandse waarden waarover de minister maandenlang heeft nagedacht. Het zijn ook typisch PvdA-waarden. Ze staan alle vier in ons beginselprogramma. Het zijn vast ook typisch CDA-waarden en vermoedelijk ook typisch Franse waarden. Zou er een land in de wereld zijn waar men zegt dat dit niet typisch de eigen waarden zijn? Wat de minister schrijft, zegt dus niet zoveel. Is dat nu echt typisch Nederlands? Komt hij niet verder dan dat? De grote afwezigen in de brief zijn vrijzinnigheid en seculariteit. Dat zijn waarden die zover gaan dat Nederland als eerste land in de wereld homo’s het recht heeft gegeven om te trouwen, dat euthanasie en abortus zijn gelegaliseerd, dat prostitutie wordt gereguleerd in plaats van verboden, dat soft drugs worden gedoogd, dat er op zondag mag worden gewinkeld in de volgende kabinetsperiode! Typisch Nederlands is dat wij wars zijn van betutteling, dat wij niet de overheid of het geloof laten bepalen hoe wij ons moeten gedragen. En daar schuurt het in de integratiediscussie. Sommige mensen laten hun leven wel bepalen door mores die voortkomen uit geloof of cultuur. Daar zit veel ongemak. Maar als je daar met een grote boog omheen gaat, kom je niet veel verder. O ja, het kabinet noemde ook nog godsdienstvrijheid als belangrijke waarde. Dat was het dan zo’n beetje. Vervolgens zegt de minister dertien keer in zijn brief hoe belangrijk geloof en kerk zijn in dit geseculariseerde land. Wat moet ik daar nu mee? Wat moet ik met die paar oppervlakkige termen? Ik ben ervan overtuigd dat het belangrijk is om expliciet te maken welke waarden deze samenleving verbinden: dit is wie we zijn, dit is hoe het hier werkt en doe eraan mee! Als je je best doet, ben je van harte welkom. Vrijzinnigheid, individualisering, de verwachting dat je er alles aan doet om je eigen succes na te streven, verantwoordelijkheid nemen voor je omgeving. Wie daaraan meedoet, kan op sympathie rekenen, of je nu allochtoon bent of autochtoon.

Dit alles zou een handvat kunnen zijn voor de inburgeringscursussen. Die kennen nu het onderdeel «kennis van de Nederlandse samenleving». Dan krijg je vragen als: waarvoor dient de groenbak? Ik wil de minister vragen dit onderdeel te vervangen door «begrip van de Nederlandse samenleving». Je leert dan niet waarvoor een groenbak dient, of dat je een afspraak moet maken als je bij iemand op bezoek wilt gaan. Nee, het gaat meer om de waarden die we willen overdragen. We willen de mensen uitleggen hoe het hier werkt, hoe wij met elkaar omgaan. Durft de minister die stap te zetten?

Bepaalde groepen hebben specifieke problemen. Marokkaanse jongeren komen vaker dan andere jongeren in aanraking met de politie. Somaliërs hebben vaak te maken met een stapeling van problemen, gerelateerd aan hun vluchtverleden. Het kabinet ziet echter af van een specifieke aanpak, maar ik vind dat een vergissing. Specifieke problemen vragen toch om een specifieke aanpak? De minister schrijft dat hij het via het reguliere beleid wil doen, maar dat maatwerk nodig blijft. Is dit een semantische discussie? Wil hij eigenlijk wel een specifieke aanpak?

Oost-Europeanen vormen de grootste groep immigranten op dit moment. Net als in de jaren zestig, toen Turken en Marokkanen naar Nederland kwamen, zegt het kabinet: wij gaan er niet voor zorgen dat deze mensen Nederlands leren en inburgeren. Het kabinet vindt dat die mensen dat zelf moeten regelen. Het is een historische fout als het kabinet dezelfde lijn volgt als christendemocraten en liberalen indertijd hebben gevolgd. Veel van die mensen zullen hier namelijk blijven en je kunt er niet vroeg genoeg bij zijn om ervoor te zorgen dat ze integreren in de Nederlandse samenleving.

Mevrouw Ortega-Martijn (ChristenUnie): Voorzitter. Mijn fractie was erg verrast door de integratievisie van dit kabinet. Het kabinet staat namelijk voor een verplichtend integratiebeleid, gericht op de mechanismen van wonen en werken en onderwijs, dat voortvloeit uit een breder beleid, gericht op onderlinge betrokkenheid, continuïteit in de Nederlandse samenleving en de waarden waarop deze berust. Het wil deze waarden ook in de toekomst waarborgen. Gemeenschappelijke regels en eisen, betrokkenheid, verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid vormen het fundament van de solidariteit in de samenleving die tussen burgers wordt verwacht. De ChristenUnie onderschrijft dit nieuwe perspectief, want het komt overeen met haar uitgangspunten, neergelegd in haar integratienotitie uit 2010 «Samen Nederland». Wij moeten met elkaar streven naar een hoffelijke samenleving waarin plaats is voor eenieder.

Het kabinet legt terecht de verantwoordelijkheid bij burgers en sociale gemeenschappen neer, maar is erg zuinig met maatregelen om een cultuur van verbondenheid te bewerkstelligen. Hoe gaat de minister stimuleren dat er een stabiele sociale samenleving wordt gerealiseerd? Wordt het geen tijd om het Handvest verantwoordelijk burgerschap uit de ijskast te halen? Dit handvest moet een onlosmakelijk onderdeel worden van burgerschapsvormingtrajecten, zowel in binnen- als buitenland.

De ChristenUnie is blij dat de minister het belang van vrijwilligers erkent en daarom vrijwilligerswerk wil faciliteren. Wanneer komt de minister met concrete plannen op dit punt en wat gaan die plannen precies inhouden?

Tot hier mijn positieve oordeel over de notitie, want verderop begint zij enkele schizofrene trekjes te vertonen. We zijn blij dat het kabinet inzet op de toekomst en niet de afkomst, maar in de notitie staan dingen die op het tegenovergestelde wijzen. Ik onderschrijf dat integratie niet hetzelfde is als assimilatie, maar ik plaats wel vraagtekens bij de haalbaarheid van de invulling. Het afschaffen van specifiek beleid voor etnische groeperingen ondersteunen wij, maar het gaat om de manier waarop. De minister schrijft terecht dat er grote verschillen zijn tussen autochtonen en Nederlanders van niet-westerse afkomst en ook tussen etnische minderheden onderling. Hoe wordt deze problematiek aangepakt? Eenheidsworstbeleid zal die problematiek alleen maar verergeren. Hoe denkt de minister tot een aanpak via regulier beleid te komen?

Het kabinet zal de kennis over de positie van de verschillende groepen in de samenleving ontsluiten en effectieve interventies ontwikkelen, beschikbaar stellen en het benutten ervan actief stimuleren bij reguliere instellingen. De ChristenUnie pleit echter voor een geleidelijk proces met een strakke monitoring en periodieke evaluatie van de effecten. Graag een toezegging op dit punt. De burgemeesters van Antillianengemeenten hebben immers duidelijk gemaakt dat de reguliere instellingen nog niet klaar zijn om die omslag te maken.

Het kabinet wil stakeholders aanspreken op hun verantwoordelijkheid. De minister spreekt zelfs over kerken. Hoe zit het dan met de scheiding van kerk en staat? Gebleken is immers dat generieke instellingen moeilijke groepen onvoldoende weten te bereiken. Migrantengroepen vervullen hierin een belangrijke signaleringsfunctie, aldus de minister. Maar vervolgens lees ik dat de Wet overleg minderheden wordt afgeschaft. Waarom? Er zijn wel representativiteittoetsen geweest, maar de wet is nog nooit geëvalueerd. Is de minister bereid om dat alsnog te gaan doen, zodat in ieder geval informatie beschikbaar komt en we weten wat er moet gebeuren? Dan kennen we de effecten op termijn in de periode dat de wet operationeel was. Ik doel op de functies signalering en de-escalatie.

De verantwoordelijkheid ligt voortaan bij de nieuwkomer door de voorwaarde te stellen dat hij zelf moet zorgen voor voldoende beheersing van de Nederlandse taal. Daarover oordeel ik in beginsel positief. Als mensen naar Nederland komen, moeten ze zich daarop goed voorbereiden. Je moet alles doen om het gestelde levensdoel in een ander land te realiseren. Als men niet in staat is, er zelf voor te betalen, kan men een beroep doen op het sociale leenstelsel. Hoe wordt dit getoetst? Komt er een inkomensgrens? En wat betekent dit voor vluchtelingen? De ChristenUnie vindt dat vluchtelingen een aparte status verdienen in onze samenleving.

De minister wil komen tot een inclusieve samenleving. Dat moet wel betekenen dat wij met de burgers van gedachten gaan wisselen over bepaalde thema’s. Wat vindt de minister van het idee van een Nederlands burgerforum dat als doelstelling heeft de volledige burgerparticipatie van kwetsbare groepen in de Nederlandse samenleving? Daarin zouden representatieve civil society organisaties, die de belangen behartigen van doelgroepen, zitting kunnen nemen. De wettelijke grondslag hiervoor zou kunnen zijn een Wet burgerparticipatie. Dan wordt niet overlegd op basis van etnische herkomst, maar op basis van een bepaald thema of probleem. Ik zou het burgerschapsraad willen noemen. Op deze manier houdt de rijksoverheid een goede band met de samenleving. Mr. Tjeenk Willink zei onlangs nog dat luisteren en overleg bij onze cultuur horen. Geen evenwicht zonder tegenwicht, geen samenspraak zonder tegenspraak. Tegenwicht en tegenspraak zie ik soms nog te weinig.

Ten slotte het Antillianenprogramma. Er zijn afspraken gemaakt met de 22 gemeenten over rijksfinanciering tussen 2010 en 2013. Ook is afgesproken dat de gemeentelijke aanpak zou worden afgebouwd in de periode 2014–2017. Maar wat gebeurt er nu? De minister besluit, te gaan stoppen. Dat is niet conform de bestuurlijke afspraken. We zien nu dat de gedane investeringen verloren gaan. De voorzitter van de Antillianengemeenten heeft hierover een brief naar de Kamer en de minister gestuurd. De reguliere instellingen zijn nog niet voldoende in staat om deze groep te bereiken en de problemen adequaat aan te pakken. Ik roep de minister op om het Antillianenprogramma tot 2013 te continueren en zorg te dragen voor een deugdelijke afronding conform de bestuurlijke afspraken. Anders zijn de investeringen voor niets geweest.

De heer Schouw (D66): Voorzitter. Allereerst dank ik de minister voor de beleidsnota. Het heeft even geduurd, maar het is goed dat de nota er nu is. Maar hoe meer ik nadenk over de integratievisie van minister Donner, hoe meer de vergelijking met Joop den Uyl zich bij mij opdringt. In de jaren zeventig van de vorige eeuw wilde Den Uyl een werkloosheidspercentage nastreven van ongeveer nul procent. Met de kennis van nu weten wij dat dat onzin is, maar de man had een rotsvast geloof in maakbaarheid. Het was ook de tijd van de maakbare samenleving. Normen, kaders en wetgeving vanuit Den Haag, daar zou de samenleving zich wel automatisch naar voegen. Wij weten inmiddels dat de supersturing vanaf het Binnenhof niet werkt. Die illusie is geknapt. Daarom is het wonderlijk dat er anno 2011 een nieuwe maakbaarheid is opgestaan. Nu komt die niet van links, maar van rechts. Rechtse maakbaarheid dus. Hoe ziet die geloofsbelijdenis er nu uit? 1. Als we maar hard genoeg straffen, verdwijnt de criminaliteit als sneeuw voor de zon. 2. Iedereen is zelfredzaam; geef mensen een hengel en ze vissen er lustig op los. Op integratiegebied klinkt dezelfde maakbaarheidsriedel. Een wettelijk boerkaverbod invoeren, dan zullen ze wel integreren! Het toppunt van die maakbaarheid – een soort übermaakbaarheid – is dat de multiculturele samenleving bij staatsdecreet kan worden afgeschaft. Ik vraag de minister hoe ver de staat zich nog moet opdringen in het privéleven van mensen. Het actief tegengaan van multiculturaliteit is naïef en antiliberaal. In hoeverre bepaalt de staat de norm en waar liggen de grenzen?

D66 vindt dat de overheid wel de randvoorwaarden voor een geslaagde integratie moet creëren. Daarvoor zijn er vier pijlers: onderwijs, werk, wonen en veiligheid. Ik vind het jammer dat een adequate analyse van de knelpunten rondom integratie in relatie tot die vier pijlers in de nota ontbreekt. Zo missen wij concrete maatregelen die een stimulans zijn op de vier domeinen. Ik begrijp wel waarom ze ontbreken. Het woord «doelgroepenbeleid» is immers een soort verbod dat het kabinet zichzelf heeft opgelegd. Maar wij kunnen toch niet ontkennen dat speciale groepen – de Antillianen, de Roma – specifieke problemen hebben? Daar is specifieke kennis voor nodig. En er is helemaal niks mis mee als wij daaraan wat gaan doen. Als je een diploma hebt, kan je een baan vinden en jezelf onderhouden.

De maakbaarheidsvisie van rechts is een keerpunt. Deze integratievisie komt op mij over als een warrig en schizofreen mengsel. Iedereen moet zich voegen naar een nationale identiteit, van staatswege opgelegd als wij niet uitkijken. Bovendien zijn de voorgestelde maatregelen niet verbonden met een analyse van de actuele integratieproblemen. Het zijn vooral maatregelen van het «niet» in plaats van «wat kan». Het gekke is nu dat het met de integratie de goede kant opgaat. Ik geef toe, wellicht gaat het te langzaam, maar het gaat wel steeds beter in het onderwijs. Het ondernemerschap onder allochtonen is booming. De acceptatie van en het meedoen aan de democratie en de Nederlandse waarden neemt toe. Ook de commissie-Blok constateerde dat al een paar jaar geleden. Waarom dan toch zo’n dominante negatieve toon in de nota? Waarom doen alsof alles is mislukt? In de eerste alinea staat dat het multiculturalisme heeft gefaald. Waarom toch beleid maken dat is gebaseerd op de onderbuik in plaats van op de feiten?

De stoere taal van de minister lijkt op onderdelen symboolpolitiek. Ik denk aan het boerkaverbod. Een beetje jurist zal vragen naar de proportionaliteit van zo’n verbod. Het gaat immers om zo’n 150 mensen. Een beetje jurist zal ook kijken naar de uitvoerbaarheid van zo’n verbod en naar de verhouding tot de grondrechten en de persoonlijke vrijheden van mensen. Of neem de maatregel om de verblijfsvergunning in te trekken als mensen niet inburgeren. Dat kan in ieder geval niet voor EU-burgers en Turkse burgers omdat het strijdig is het met het Associatieverdrag. Omdat de kosten van inburgering voortaan eenzijdig bij de migrant worden gelegd, moet worden betwijfeld of uitzetting wegens het niet slagen voor het examen in overeenstemming is met het Unierechtelijk evenredigheidsbeginsel. Klopt deze redenering? Waarom niet meer dergelijke juridisch getinte slagen om de arm houden? Ik vind het jammer dat die niet in de nota staan. Het exclusief voor rekening van de immigranten doen komen van de inburgeringskosten staat op gespannen voet met de in 2004 op Nederlands initiatief door de Raad van de Lidstaten aanvaarde gemeenschappelijke basisbeginselen voor het beleid inzake de integratie van immigranten. Bovendien heeft minister Leers al zoveel moeite met het uitzetten van een paar duizend immigranten. Is die opstelling van het kabinet dan ook wel haalbaar?

Kernvraag is of het kabinetsbeleid tot een betere integratie leidt. Het antwoord van D66 is «nee». 1. De staat kan immers geen Hollandse waarden formuleren en al helemaal niet opleggen. Dat is antiliberaal. 2. Laaggeletterde oudkomers zelf laten hengelen naar hun inburgering is een slecht idee, want dat werkt niet. 3. De eenzame jacht op de boerka lijkt vooral een dwangneurose voor iets wat alleen voor PVV’ers een probleem is en is een inperking van de geloofsvrijheid. 4. Het streven naar de monoculturele samenleving is een onrealistisch en onliberaal maakbaarheidsideaal van rechts. 5. De nota ademt te veel het idee uit van «gij zult integreren, maar alle middelen die de overheid daarvoor ter beschikking had gesteld, worden u ontnomen».

Mevrouw Van Nieuwenhuizen-Wijbenga (VVD): U vraagt naar de bekende weg. Het verbieden van kleding is niet in het geding. Een roze joggingpak en allerlei piercings zijn ook niet mijn keuze, maar die vrijheid is er nu eenmaal. En met zo iemand kan ik nog normaal communiceren. Dat lukt niet met iemand in een boerka.

Wat de VVD betreft is het Nederlanderschap het echt waard om in te investeren. Dat geldt in materiële en immateriële zin. Wij steunen voluit de beslissing dat inburgering zelf betaald moet worden en dat het sociaal leenstelsel er is voor mensen die dat echt niet kunnen. Wij zijn ervan overtuigd dat je nu pas echt marktwerking gaat krijgen. Er zijn immers ontzettend veel klachten over de inburgering. Het niveau is te laag en er is geen goede aansluiting met de arbeidsmarkt. Als mensen het in hun eigen portemonnee gaan voelen, willen zij waar voor hun geld. Er komen dan verschillende vormen van inburgering, dus meer maatwerk. Wel willen wij de examens graag nationaal geborgd houden zodat het niveau kan worden bewaakt. Wij verwachten dat er nu veel meer initiatieven van werkgevers zullen komen om inburgering te begeleiden. Kortom, veel meer kansen voor mensen op werk en participatie.

Wij steunen ook voluit de beslissing om af te stappen van het specifieke en over te gaan naar het generieke beleid. De effectiviteit van het beleid in de Antillianen- en Marokkanengemeenten kan niet of nauwelijks worden aangetoond. Sterker nog, er mag van worden uitgegaan dat het effect vrijwel nul is. Je kunt er dus beter mee stoppen. Het maakt niet uit of een crimineel een Antilliaanse of Marokkaanse achtergrond heeft. De criminaliteit moet worden aangepakt, ongeacht de afkomst van de dader.

Mevrouw Van Nieuwenhuizen-Wijbenga (VVD): Ik doel niet specifiek op de 22 gemeenten. Het doelgroepenbeleid is al heel oud en wij kunnen vaststellen dat het niet effectief was. Er is nog steeds sprake van een oververtegenwoordiging in de sociale zekerheid en de criminaliteit van de bewuste groepen. 1 op de 3 Marokkaanse, Antilliaanse en Surinaamse jongeren van 12 jaar die vanaf 1990 tot 2007 zijn gevolgd, wordt verdacht van een misdrijf. Als je bedenkt dat er vrijwel geen meisjes bij zijn, zitten 2 van de 3 jongens in de criminaliteitssfeer. Dat vind ik ongelooflijk zorgwekkend. Het beleid dat wij jarenlang op die jongeren hebben losgelaten, heeft helemaal geen effect gehad. Er is geen sprake van enigerlei verbetering. De minister schrijft dat het met de tweede en derde generatie veel beter gaat. Ze zijn beter opgeleid, participeren meer en hebben vaker werk. Tegelijkertijd is er het probleem dat het met een deel van diezelfde generaties slechter gaat. Ze zijn vaker crimineel, zijn ongezonder enz. Hoe verhoudt zich dat tot elkaar? Waar zitten de kritische succesfactoren om ervoor te zorgen dat zij aan de goede kant van de groep terecht komen?

In het voorjaar is het expertisecentrum eergerelateerd geweld ingeplugd in de nationale politie, inclusief een structurele financiering. De Kamer heeft ook de positie van de twee specifieke opvanghuizen geborgd. Is er voortgang in het proactieve voorlichtingsbeleid van gemeenten? Sommigen suggereren dat gemeenten het erbij laten zitten. Hoe oordeelt de minister hierover?

Wij hebben moeten constateren dat het onderzoek naar het pedagogisch lesklimaat in moskeeën danig wordt tegengewerkt. De minister kiest nu voor een benadering via GGD/GGZ. Het valt mij op dat hierbij niet de gemeenten Tilburg en Amsterdam worden genoemd waar de meeste signalen vandaan kwamen.

Mevrouw Sterk (CDA): Voorzitter. De integratienota is een nota in balans van rechten en plichten. Er is een eigen verantwoordelijkheid voor degenen die hier hun toekomst willen opbouwen, maar ook voor burgers van dit land voor elkaar. Zij moeten elkaar helpen, ongeacht je afkomst. Nederland maken wij samen! Uiteindelijk draait het niet om integratie – dat is slechts een middel – maar om een actief en gedeeld burgerschap. Daarvoor vragen wij van iedereen hetzelfde. De in Nederland geboren moslima uit Amsterdam, de boer uit Twente, de eerste generatie migranten uit Marokko en de hoog opgeleide ingenieur uit India, voor iedereen geldt dat het Nederlanderschap rechten en verantwoordelijkheden met zich meebrengt. Daarbij telt niet je afkomst, maar de toekomst. Wij moeten elkaar kunnen aanspreken op een basis van gedeelde waarden, de spelregels van onze samenleving.

De CDA-fractie heeft altijd gesteld dat integratie meer is dan alleen een goede baan of een opleiding. Het zijn overigens wel goede indicatoren en wat dit betreft is er gelukkig steeds meer vooruitgang te zien. Steeds meer allochtone jongeren komen in het hoger onderwijs en steeds meer Turkse en Marokkaanse Nederlanders vinden een baan. Dat is goed nieuws. Maar als je spreekt over integratie moet je een laag dieper kijken en dan doel ik op de sociaal-culturele integratie. In welke mate voelen allochtone Nederlanders zich echt onderdeel van de Nederlandse samenleving? Dan tonen de CBS-cijfers een zorgelijk beeld. De helft van de jongere Turkse en Marokkaanse Nederlanders voelt zich niet of weinig Nederlander. De percentages zijn respectievelijk 55% en 45%. De Turkse dienstplicht is nog altijd een bindmiddel voor de Turkse staat waar Turkse Nederlanders moeilijk onderuit kunnen komen. Ook Marokko probeert via zijn ambassade en netwerken de diaspora aan het land te binden. Er zijn ook positieve ontwikkelingen. Ik refereer aan een artikel in de Volkskrant waarin Turkse jongeren een discussie voeren over afkomst of toekomst. Wat doet het kabinet aan het terugdringen van die invloed?

Er is nadrukkelijk ook een andere kant. Uit onderzoek blijkt dat plattelandsjongeren grote vooroordelen hebben ten opzichte van hun allochtone leeftijdsgenoten in de Randstad. Bij die realiteit kunnen wij ons niet neerleggen. Wat is het verhaal van het kabinet op dit punt?

De CDA-fractie wil net als de minister een harde bestrijding van discriminatie. Juist de perceptie dat je geen kans maakt, nooit een kwartje zult worden en nooit volwaardig wordt behandeld, kan ertoe leiden dat allochtonen zich een outcast gaan voelen. Wanneer komt het kabinet met het aangevulde actieprogramma discriminatie naar de Kamer?

Het is van belang dat wij op zoek gaan naar gemeenschappelijkheid. De Nederlandse samenleving is niet waardenvrij. Iedereen die van vakantie terugkeert naar Nederland beseft dat. Het kabinet noemt enkele van die waarden: vrijheid, gelijkwaardigheid, verdraagzaamheid en solidariteit. Die waarden vinden een vertaling in de wetgeving en in de manier waarop wij hier – meestal – met elkaar omgaan, maar ook in symbolen die deze waarden ondersteunen. Ik heb eerder samen met de SGP een motie ingediend over het Wilhelmus in de inburgeringscursus. Hoe staat het daarmee?

Een belangrijke waarde in Nederland is de godsdienstvrijheid. Willem van Oranje zei al in 1564 in een rede voor de Raad van State: «Ik kan niet goedkeuren dat vorsten over het geweten van hun onderdanen willen heersen en hun de vrijheid van geloof en godsdienst ontnemen». Daarom is de passage over de godsdienstvrijheid in deze nota voor ons een van de belangrijkste. Godsdienstvrijheid kent geen kleur, religie is niet een jas die je uittrekt en het is ook meer dan een mening. Ontzettend veel mensen zijn, geïnspireerd door hun levensovertuiging, actief in de samenleving. Reformatorische christenen, liberale moslims, orthodoxe joden, ons land is pluriform. In een debat over kerk en staat zullen wij verder ingaan op deze basiswaarde die voor een grote groep niet meer vanzelfsprekend is, ook niet in deze Kamer zo bleek gisteren.

Tegelijkertijd willen wij de ogen niet sluiten voor de spanningen die er ook zijn. Godsdienstvrijheid mag geen legitimatie zijn van geweld of van gedrag dat indruist tegen de grondslagen van de Nederlandse samenleving. Dat sommige interpretaties van de islam spanningen kunnen opleveren, hebben wij de afgelopen jaren gezien. Een boerka past niet in onze samenleving. Dat geldt ook voor sharia-rechtbanken. Soms is onduidelijk of we te maken hebben met religieuze of culturele opvattingen. Hoe dan ook, het slaan van kinderen tijdens koranlessen is onacceptabel. Dat geldt ook voor gedwongen huwelijken, eerwraak en vrouwenbesnijdenis. Dat soort zaken moet worden bestreden en slachtoffers hebben recht op onze hulp.

De minister schrijft dat het uiteindelijk draait om burgerschap. Dat begint natuurlijk bij het nemen van je eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid. In ons mensbeeld is de mens een sociaal wezen dat een beroep mag en kan doen op de verbanden om hem heen, ook maatschappelijke organisaties en sleutelfiguren binnen die organisaties. Kerken maar ook en moskeeën kunnen daarbij een rol spelen. Wat ons betreft had het woord «moskeeën» ook best een plek mogen hebben in de integratienota.

Iemand die hier een toekomst wil opbouwen, heeft de opdracht zijn verantwoordelijkheid te nemen om Nederlands te leren, samen met zijn partner of gezin, zijn buurman of zijn werkgever. De overheid dient pas op te treden als mensen niet in staat zijn, hun verantwoordelijkheid te nemen. Het is in onze ogen dan ook legitiem dat de overheid een sociaal leenstelsel biedt als men het niet kan betalen. Dat is een goede verantwoordelijkheidsverdeling.

De nota spreekt expliciet over vrijwilligers. Vrijwilligerswerk is in Nederland een begrip, maar is niet voor iedere migrant vanzelfsprekend. Ik sprak een migrant die zei hoeveel moeite het hem heeft gekost om de informele regels bij een voetbalvereniging te snappen. Maar ik hoorde ook de frustratie van anderen bij die vereniging dat het zo moeilijk is om allochtone ouders bij de club te betrekken. Wat kunnen wij doen om dat te verbeteren?

Wij staan achter het afschaffen van het specifieke doelgroepenbeleid. Dat betekent dus inderdaad het afschaffen van de subsidies aan het LOM. Een al te sterke afhankelijkheid van de overheid kan het ontwikkelen van krachtige eigen maatschappelijke organisaties in de weg staan. Anderzijds betekent het niet dat goede projecten, zoals «Aan de goede kant van de eer», niet meer gesubsidieerd kunnen worden en ook niet dat er geen oor meer kan zijn voor het geluid van minderhedenorganisaties. Wij moeten het kind niet met het badwater weggooien. De opgebouwde expertise moet een plaats krijgen in het generieke beleid. Hoe gaat de minister dat vormgeven?

De uitwerking van de burgerschapsgedachte vinden wij wat mager. Wat ons betreft komt er een «big society-verhaal» op Nederlandse leest. Dat gaat verder dan alleen een ingevulde wijkaanpak. Het moet ook geen institutioneel verhaal worden, het moet verder gaan dan dat. Wij dagen de minister uit om daarmee op korte termijn te komen. Hij heeft aangekondigd, nog voor de zomer met het handvest te komen. Ik zie de minister verbaasd kijken, maar volgens mij staat dat in de nota.

Deze nota is in onze ogen uitdrukkelijk een visie, een visie die enerzijds kwaad noemt wat kwaad is, maar anderzijds ook durft te benoemen wat goed is. De nota heeft oog voor de eigen kracht van mensen en organisaties en geeft een rol aan de overheid waar dat nodig is. Over de invulling van de aangekondigde maatregelen zullen wij het later nog hebben.

De heer Van Klaveren (PVV): Voorzitter. Voor de verandering ga ik beginnen met iets positiefs. Er ligt een mooie integratienota voor, een breuk met het verleden. Eindelijk een erkenning van het gegeven dat de multiculturele samenleving geen oplossing is voor de pluriforme samenleving, zoals de minister dat omschrijft. In normaal Nederlands: de multiculturele samenleving is mislukt. Dat blijkt ook uit de cijfers. De extreme oververtegenwoordiging van niet-westerse allochtonen op het gebied van criminaliteit, overlast, bijstandsafhankelijkheid en schooluitval spreekt voor zich. Ook de expliciete erkenning dat die oververtegenwoordiging van niet-westerse allochtonen in dat negatieve rijtje, in combinatie met de massa-immigratie, heeft geleid tot grote weerstand in de samenleving, is winst. Uit onderzoek van Jennissen, Blom en Oosterwaal blijkt dat zelfs na correctie van de sociaaleconomische achterstand Marokkanen drie keer vaker verdacht zijn van een misdrijf dan autochtonen. Waar ligt dit volgens de minister aan?

Het is verder prachtig, in de nota te lezen dat mensen die zich in Nederland vestigen, zich moeten aanpassen aan de Nederlandse samenleving. Die samenleving is niet uitwisselbaar. Historisch genoemde herkenningspunten kunnen niet worden opgegeven. Het gaat naast de taal om omgeschreven gedragsregels. Er wordt nadrukkelijk afstand genomen van het relativisme dat besloten ligt in de multiculturele samenleving. Niet alle culturen zijn gelijk. Is dat ook de visie van de minister?

Verder zijn de in de nota genoemde maatregelen geheel in lijn met het uitgangspunt dat de immigrant zelf verantwoordelijk is voor zijn inburgering. Er gaat heel veel veranderen: het intrekken van de reguliere verblijfsvergunning bij het niet halen van het inburgeringsexamen, de mogelijkheid van het afnemen van de Nederlandse nationaliteit bij een misdrijf waar 12 jaar of meer op staat binnen 5 jaar na naturalisatie, een boerkaverbod en het inburgeren op eigen kosten. Daarnaast worden er nieuwe eisen gesteld aan mensen die Nederlander willen worden. De naïeve visie van dit kabinet op de islam blijft uiteraard een punt van verschil, maar dat wisten wij toen wij aan dit avontuur begonnen. De islam beschouwen als een godsdienst, niet inzien dat radicalisering en antidemocratisch gedrag inherent zijn aan deze ideologie, vinden wij naïef. De islam is radicaal en staat in essentie haaks op onze kernwaarden. Wel is het winst dat het kabinet helder stelt dat de democratische rechtsstaat het enige uitgangspunt is en blijft.

Voorzitter, ik kom toe aan mijn laatste punt: de toekomst, de derde generatie. Vorig jaar is het CBS-rapport Verkenning niet-westerse derde generatie verschenen. Het CBS stelt dat het noodzakelijk is om ook de derde generatie in de gaten te houden. Zo kan zicht worden gehouden op de integratie. Uit het onderzoek blijkt dat de derde generatie vaker school verlaat zonder diploma en nog steeds vaak verdacht wordt van strafbare delicten. De cijfers zijn wel iets minder slecht dan voor de tweede generatie, maar ik wijs erop dat 95% van de derde generatie Marokkanen en Turken niet is meegenomen omdat zij nog geen 15 jaar waren. Het onderzoek richtte zich op de groep 15–44-jarigen. In het Jaarrapport integratie 2010 lezen wij echter dat 1 op de 3 Marokkanen in de leeftijd van 12–18 verdacht is van een misdrijf. Als wij dat doortrekken naar de toekomst, is dat geen goed teken. Het punt is nu dat deze groep naar de huidige CBS-definitie niet bestaat als allochtoon en dus wegvalt in de statistieken. In de huidige definitie gaat het om autochtonen. Autochtonen zullen dus in de statistieken de komende jaren veel vaker verdachte zijn, veel vaker voortijdig school verlaten enz. Dit is een vertekend administratief beeld dat geen recht doet aan de werkelijkheid. Om goed in beeld te houden hoe de integratie verloopt – ook in de nabije toekomst – zal de definitie aangepast moeten worden. Het CBS stipt dit zelf ook aan. De PVV zal dit vandaag niet hard brengen, maar vraagt aan de andere fracties en de minister hoe zij in deze discussie staan. Wij vinden dat het wenselijk is om door te gaan met de monitoring zolang er sprake is van een oververtegenwoordiging in het negatieve rijtje van vroegtijdig schoolverlaten, bijstandsafhankelijkheid, overlast en criminaliteit. Voor het CBS zijn dit enkele indicatoren voor de mate van integratie. Wij zijn het daarmee eens, maar als de definitie niet wordt gewijzigd, zal de derde generatie, die nog steeds grote problemen geeft, onzichtbaar worden.

De heer Dibi (GroenLinks): Ik zal er meteen op antwoorden: zolang gedrag wordt geregistreerd, vindt GroenLinks het best. Het gaat immers uiteindelijk om gedrag.

Voorzitter. Wij staan aan het begin van een nieuw decennium. De jaren nul liggen achter ons, rouwjaren met veel onverwerkte issues die na jaren van onderdrukking naar de oppervlakte knalden. In die jaren zijn harten gelucht en liggen de uitdagingen nu overzichtelijk op tafel. Het is tijd voor vooruitgang, tijd om alle Nederlanders te wijzen op dezelfde plichten en rechten en vol vertrouwen een toekomstbeeld te schetsen. Maar in plaats daarvan krijgen wij van dit kabinet en van de meest elastische minister ooit opgewarmde prak. De gebroken en valse plaat over de multiculturele samenleving die mislukt is, blaast door de speakers. En het gratis medeleven en het begrip voor de autochtone Nederlander worden geremixed. Wat hebben die Nederlanders er eigenlijk aan? Behalve een kort gevoel van voldoening als zij informatie consumeren helemaal niets! Het kabinet staat met de rug naar de toekomst en met lege handen. Er zijn geen popiejopie- uitspraken die dat kunnen maskeren.

De minister houdt terecht een pleidooi voor de eigen verantwoordelijkheid. Het is vernietigend voor wie dan ook om thuis te zitten wachten totdat de overheid aanklopt om je te redden. Alles wat eigen initiatief van Nederlanders belemmert, mag weg. Ook subsidies voor gemeenschappen, eentje voor de Antilliaanse, eentje voor de Marokkaanse en eentje voor de Molukse, overgemaakt op de rekening van de zelfbenoemde vertegenwoordiger die het in zijn hoofd haalt, namens een gemeenschap te praten. Die trend uit de jaren negentig verdient een einde zonder de efficiënte en effectieve initiatieven over het hoofd te zien. Geen positieve discriminatie oftewel: bij gelijke geschiktheid gaat de allochtoon voor. Maar ook niet de andere kant van discriminatie waarover de minister met geen woord spreekt. Ik doel op de sluipende acceptatie om Marokkanen, Antillianen, moslims en anderen uit te sluiten van een baan, een stageplek, een hypotheek, een horecabezoek en van hoffelijkheid. De aanpak van discriminatie is al jaren een lachertje. GroenLinks wil een gelijk speelveld voor alle Nederlanders omdat wij in 2020 krijgen te maken met een tekort van een kwart miljoen ambachtslieden. In 2040 zal er een tekort zijn van ongeveer 450 000 krachten in de zorg. Wij staan aan de vooravond van een grote en definitieve uittocht van de babyboomgeneratie uit het onderwijs, in de wetenschap dat een kwart van de docenten in de onderbouw van het voortgezet onderwijs onder- of onbevoegd is. En wat doet dit kabinet? Het bezuinigt op onderwijs en het zet de arbeidsmarkt op slot. Een paar populistische oneliners en enkele verplichtende maatregelen vind ik best, maar dit zijn de echte uitdagingen die de integratie in Nederland klaar maken voor de toekomst.

Als inburgering tele-made is, kan dit een eerste stap zijn naar een vervolgopleiding en een baan. GroenLinks kan zich vinden in de eigen verantwoordelijkheid die nieuwkomers hebben op dit hobbelige pad en is blij dat de vier grote steden willen meedenken met de minister. Hoe oordeelt hij over de vijf voorwaarden die de gemeenten stellen aan het toekomstige sociale leenstelsel?

Zo gierig als het kabinet is met echte oplossingen, zo gul is het met opportunistische en hypocriete platitudes. Eigenlijk ben ik wel onder de indruk van de minister die zonder blikken of blozen stelt dat van migranten respect mag worden gevraagd voor de kernwaarden van de Nederlandse rechtsstaat: vrijheid, verantwoordelijkheid, gelijkwaardigheid, tolerantie en solidariteit. Die kernwaarden vloeien voort uit respect voor de waardigheid en gelijkwaardigheid van ieder mens. Dat zijn ware woorden, maar het is dezelfde minister die gedoogsteun krijgt van de PVV die moslims rechteloos wil maken en van de SGP die vrouwen en homo’s discrimineert. Is het dezelfde minister die niet zo lang geleden met Ella Vogelaar in vak-K thee zat te drinken en niet veel later werd ingevlogen om CDA-dissidenten Koppejan en Ferrier de gedoogconstructie door de strot te duwen? Is het dezelfde minister die eerst de sharia als toekomstbeeld schetste en vervolgens een uitzwaaidag wilde organiseren voor de multiculturele samenleving?

De heer Dibi (GroenLinks): Voorzitter. Het is terecht dat Nederlanders wordt gewezen op de kernwaarden van onze rechtsstaat, maar uit de mond van dit kabinet en deze minister klinkt dat hol, leeg, kil en goedkoop. Die kernwaarden wijken immers voor de macht. Het kabinet is niet geloofwaardig in het aanspreken van Nederlanders omdat het voor zichzelf andere maatstaven hanteert. Nederlanders met een dubbele nationaliteit moeten daar afstand van doen, maar als je in vak-K zit bij de VVD of het CDA en zelfs bij de PVV, is het geen enkel probleem. Geen haan die ernaar kraait.

De analyse van het kabinet is ietwat somber, maar nuchter. De nadruk op de eigen verantwoordelijkheid is noodzakelijk. Hetzelfde geldt voor het beëindigen van het doelgroepenbeleid. Wat ontbreekt, is de eigen verantwoordelijkheid van het kabinet om mensen in de klassen en op de werkvloer te krijgen en om de straten veilig te houden. Wat resteert, is popiejopie-praat uit de mond van de meest elastische minister ooit die een brief heeft geschreven met een alinea voor de PVV, dan weer een alinea voor zichzelf, dan weer een alinea voor de PVV en dan weer een alinea voor zichzelf. De brief wekt de indruk niet voor alle Nederlanders te zijn geschreven, maar voor anderhalf miljoen Nederlanders. Geen glibberige Donneriaanse tekst die dat kan maskeren! Als integratie onderwijs is, als integratie werk is, als integratie wonen is, als integratie veiligheid is en als deze minister zegt dat het de eigen verantwoordelijkheid is voor mensen om te integreren, geef de integratie dan terug aan de mensen en schaf het ministerie van integratie af! Als het echt de eigen verantwoordelijkheid is, moet logischerwijs het kabinet worden opgeheven. Want dit kabinet de-escaleert niet en schetst een toekomst van een vergroot onderling wantrouwen door te zeggen dat de multiculturele samenleving is mislukt.

Minister Donner: Voorzitter. Ik dank de leden voor hun opmerkingen en vragen. Kennelijk is het met de integratienota gelukt enkele uitgangspunten te formuleren waarin vrijwel alle fracties zich kunnen vinden. Uiteraard is er sprake van diverse gradaties, maar het is nu mogelijk, een meer positief getinte discussie te voeren over toekomstig beleid vanuit een gemeenschappelijke perceptie van integratie in samenhang met andere elementen, zoals de binding in de samenleving en het burgerschap. Dat is winst. Vervolgens komt de discussie aan de orde over de voorgestelde maatregelen.

In verschillende gradaties van enthousiasme is gesproken over het afscheid nemen van de multiculturele samenleving. Je kunt overigens niet zeggen dat je afscheid neemt van een samenleving, want een samenleving is zoals zij is. Daarvan valt moeilijk afscheid te nemen, tenzij je het land verlaat natuurlijk. Het gaat om het perspectief van waaruit je handelt. In de loop der jaren is het uitgangspunt van het relativisme meer en meer gaan storen. Dat uitgangspunt maakte het onmogelijk om keuzen te maken. Het relativisme houdt in dat, als je iedereen in zijn eigen cultuur laat en sterkt, er uiteindelijk een samenleving komt waarin al die culturen kunnen samenleven. Dat is niet het uitgangspunt van de nota. Voortaan gaan we uit van een samenleving zoals die in de loop der tijden is ontstaan en zoals die zich verder zal ontwikkelen, onder andere door de inbreng van de mensen die hier komen wonen. Maar de continuïteit van de huidige samenleving blijft uitgangspunt. Daar kiest het kabinet voor. Dat is niet een kwestie van semantiek. De heer Van Dam vindt dat je positief moet definiëren wat je daaronder verstaat. Dat houdt de suggestie in zich dat je moet doen wat de heer Schouw verafschuwt: iedereen bepaalde normen en waarden opleggen. Maar ook dat is niet het uitgangspunt van deze nota. Zodra je bepaalde fundamentele kenmerken noemt, zal er altijd iemand zijn die er vraagtekens bij zet. Maar toch, als je de grens passeert, krijg je altijd het gevoel dat het daar anders is dan in Nederland. Dat is trouwens iets anders dan identiteit. Identiteit is persoonsgebonden, maar je mag wel hopen dat er sprake is van een (gedeeltelijke) gemeenschappelijke identiteit in die zin dat mensen zich betrokken voelen bij de Nederlandse samenleving. Identiteit wordt gevormd door onder andere afkomst en eigen ervaringen. Ik heb al eerder gezegd dat de staat geen identiteiten geeft, maar dat mensen die zelf hebben. Wel kan de overheid bevorderen dat er een zekere convergentie ontstaat op wezenlijke elementen. Dat heet betrokkenheid, burgerschap en integratie.

Minister Donner: Ik ben al op pagina drie, voorzitter.

Mevrouw Karabulut vroeg waarom de notitie zo’n zware bevalling was. De notitie was toegezegd voor mei, maar de brief was op 16 juni bij de Kamer. Dat was twee weken over tijd. Het was dus geen zware bevalling, maar het werd wel tijd voor de keizersnee.

Ik ben ingegaan op de kwestie van de integratie via generiek beleid. Het klopt dat wij een aantal ontwikkelingen qua cijfers blijven monitoren, althans wij houden die in beeld. Dat is ook het antwoord op de vraag van de heer Van Klaveren over het registreren van de derde generatie. Bij het systeem van volgen is het altijd mogelijk, zeker als je constateert dat bepaalde jongeren meer voorkomen in de statistieken dan anderen, om te kijken uit welke groepen ze komen. Het is echter verwarrend om daar het etiket allochtoon op te plakken of een onderscheid te maken in de definitie. In het onderzoek van het CBS waar de heer Van Klaveren naar verwijst, wordt geconstateerd dat het op dit moment niet zinvol is en niets oplevert om dat onderscheid aan te brengen. Hetzelfde onderzoek moet over tien, vijftien jaar eerst opnieuw worden gedaan. Dan kun je er eventueel conclusies aan verbinden. Het is dus niet nodig, want anders zou het onderzoek niet mogelijk zijn, om de definities van allochtoon of autochtoon te veranderen. Dat geeft geen voeding voor iets anders.

Minister Donner: Ik ben dat geheel met mevrouw Ortega eens, maar dat betekent niet – dat is ook de conclusie van het CBS – dat je niet moet blijven volgen of zich al of niet bepaalde problemen voordoen. Daarom blijft men bepaalde ontwikkelingen monitoren. Daar is echter niet voor nodig om de definitie allochtoon uit te breiden. Ik antwoord dus positief op de vraag van mevrouw Ortega over het na de tweede generatie niet meer registreren of iemand al of niet allochtoon is. Dat laat onverlet dat ik moet blijven kijken of zich bepaalde problemen voordoen in een derde generatie. Daar is het vervolgonderzoek van het CBS op gericht. Een bepaald ideaal betekent niet dat ik vervolgens een bril opzet die mij alleen nog maar laat zien wat ik wil zien. Om te weten of ik die richting uit kan gaan, moet ik oog houden voor die dingen die mogelijk niet in mijn verhaal passen.

Daarmee heb ik de vragen over het generieke en specifieke beleid zoveel mogelijk beantwoord.

Er is nog een vraag gesteld over de beëindiging van het beleid, gericht op de Antillianen-gemeenten. Het klopt dat dit beleid een jaar eerder wordt beëindigd dan oorspronkelijk de bedoeling was. Daarom heb ik dat ook zo vroeg mogelijk aan de gemeenten meegedeeld, want dan kan men er rekening mee houden. Ik kan niet zoveel met de redenering dat, als je er een jaar eerder mee stopt en dat tijdig van te voren aangeeft, alle investeringen plotseling nul zijn. Het was altijd al de bedoeling om deze specifieke ondersteuning af te schaffen. Het betekent wel dat men wellicht eerder dan oorspronkelijk was voorzien maatregelen moet nemen om een en ander te borgen. Dat is de reden dat ik er al met de gemeenten over heb gesproken.

Minister Donner: Dit is al heel lang onderdeel van de afspraken met de bestuurders. Men zal het beleid nu echter moeten aanpassen aan de economische mogelijkheden en omstandigheden. Die situatie is de afgelopen twee jaar vrij dramatisch veranderd, ook als het gaat om de overheidsinkomsten. Ook wat dit betreft moeten er dus maatregelen worden genomen die oorspronkelijk niet waren voorgenomen. Voor particulieren geldt het beleid van het beschermen van gerechtvaardigde verwachtingen, maar als het om besturen gaat, staat al sinds de Landsmeer-arresten vast dat het beleid onder omstandigheden moet kunnen worden gewijzigd.

Er is gevraagd op welke wijze het huidige specifieke beleid kan worden ingebed in het generieke beleid. De ondersteuning van gemeenten is vooral gericht op de kennis om dit beleid in te bedden in het generieke beleid. Het gaat dan om het ontwikkelen van effectieve interventies, wat succesvolle methoden geweest zijn. Een en ander wordt over en weer beschikbaar gesteld. Daarnaast worden de instanties die hierbij zijn betrokken, aangesproken op hun verantwoordelijkheid. Dat is ook de reden waarom het element van het monitoren hoe de ontwikkelingen gaan overeind wordt gehouden.

Minister Donner: Zeker, maar niet specifiek vanwege de etnische afkomst. Dat is in wezen de verandering, maar ik hoop ook dat de overheid naar die geluiden blijft luisteren. Het LOM is in 1985 is ingesteld, maar als wij na 25 jaar niet zouden kunnen concluderen dat deze fase kan worden afgesloten, dan heeft het specifieke op doelgroepen gerichte beleid weinig effect gehad.

De heer Van Klaveren vroeg of ik de mening deel dat niet alle culturen gelijk zijn. Eén ding kan ik vaststellen: niet alle culturen zijn gelijk, want anders zouden we ze ook niet kunnen onderscheiden. Als daarmee de waardering voor het geheel wordt beoordeeld, dan is dat niet juist, want daarover heb ik geen oordeel. De notitie berust op het uitgangspunt dat wij in Nederland een cultuur hebben die ons dierbaar is en die wij graag willen continueren. Dat betekent echter niet dat ik daarmee een oordeel heb over culturen, zoals die men die in Frankrijk, Duitsland of nog verder van huis heeft.

Minister Donner: Ik geloof dat die term zelfs voorkomt in de notitie.

Mevrouw Karabulut vroeg wat het kabinet doet aan de situatie dat landen van herkomst hier contact hebben met onderdanen. Ik weet dat die contacten er zijn. Dat is voorwerp van aandacht en gesprek met die landen vanuit Nederland. Het is wezenlijk dat van Nederlandse zijde vooral de eis wordt gesteld dat dit contact de integratie in Nederland niet belemmert. De contacten mogen ook niet worden gebruikt om integratie hier te voorkomen. Dat wil zeggen dat de contacten vrijwillig moeten zijn. Bilaterale consultaties, zowel politiek als ambtelijk, vinden dan ook regelmatig plaats. Ik heb onlangs de Marokkaanse minister voor Integratie hier ontvangen en deze onderwerpen met hem besproken.

Mevrouw Karabulut vroeg in dit verband ook naar de Marokkaanse namenlijst die nog steeds wordt gebruikt. Mij zijn geen gemeenten bekend die de lijst nog gebruiken. Ook bij de Nederlandse Vereniging voor Burgerzaken zijn daar geen signalen van bekend. Wat mij betreft houden wij op om daarover te praten, want dat houdt alleen maar het beeld in stand dat er iets gebeurt, maar ik herken dat beeld dus niet.

Er zijn ook vragen gesteld over de segregatie op scholen. Ik ben daar al eerder in debat met de heer Van Dam op ingegaan. De inzet van het kabinet is er in eerste instantie op gericht om iedereen zijn of haar opleiding zo goed mogelijk te laten afmaken. Ook ik vind onderwijs één van de belangrijkste elementen van integratie in Nederland, vooral vanwege de kennis die men opdoet. Ik zou ook liever hebben dat alle scholen gemengd zijn, maar wij richten ons eerst op het onderwijs. Degenen die van school komen, kunnen op die manier een zo goed mogelijke positie in de Nederlandse samenleving proberen te bemachtigen.

De heer Van Dam vroeg mij de term «kennis van de Nederlandse samenleving» te vervangen door «begrip van de Nederlandse samenleving», maar dat is iets dat ik niet kan toetsen of examineren. Het gaat om de eisen die ik stel aan inburgering. Derhalve kan ik niet meer eisen dan kennis en hopen dat dit tot begrip leidt.

Minister Donner: Ik ben dat met de heer Van Dam eens, maar het verschil tussen ons is dat ik meen dat men dat niet leert op schoolbanken en op een cursus. Volgens mij moet je dat soort zaken leren in de dagelijkse omgang. Daar moet je dat ervaren. Dat veronderstelt echter betrokkenheid en de wil daartoe bij de Nederlandse samenleving. Daar gaat deze notitie over. Het is niet iets wat ik mensen moet aanbieden in een onderwijspakketje met een mededeling daarover. Wij verschillen niet van mening over het belang hiervan, maar wel over de wijze waarop je dat leert.

Dan de vragen over gelaatsbedekkende kleding. Anders dan de heer Schouw meent, hebben wij al heel lang voorschriften over kleding in Nederland, in het bijzonder als je die helemaal niet aan hebt. Ook dat is al sinds tijden geregeld in alle politieverordeningen, zelfs als je maar half gekleed gaat. Het idee dat wij dat niet zouden doen, klopt dus niet. In dit geval gaat het niet zozeer om een kwantitatief probleem. Het is niet iets dat zich allemaal vanzelf regelt. Het kabinet is van oordeel dat er zaken zijn waarvoor wij, in lijn met wat er op andere terreinen, zoals dat van de goede zeden, ook is gebeurd, voorschriften kunnen stellen om een bepaald karakter van de Nederlandse samenleving te waarborgen. Wat betreft gelaatsbedekkende kleding, in het bijzonder als het gaat om boerka’s en sluiers van vrouwen, gaat het niet zozeer om het feit van bepaalde kleding, maar ook om datgene wat ermee tot uitdrukking wordt gebracht, vooral in de richting van vrouwen, en de wijze waarop wij met elkaar communiceren. Vanuit die optiek meen ik dat een dergelijk verbod, ook juridisch, voldoet aan de eisen van proportionaliteit en effectiviteit. In het concrete voorstel daarover zal dat worden beargumenteerd. Deze notitie behelst niet primair een juridisch betoog over een aantal zaken. Hetzelfde geldt voor het intrekken van de verblijfstitel bij het niet voldoen aan de onderwijseis. Het voorstel ter zake hoop ik binnenkort naar de Kamer te sturen. De discussie daarover kan beter in dat kader worden gevoerd.

De vraag had overigens betrekking op een visie op het integratiebeleid en niet op een concrete juridische uitwerking van de verschillende onderdelen. Getoetst aan proportionaliteit en effectiviteit meen ik dat een dergelijk verbod terecht is. Het gaat er niet om kledingvoorschriften te geven. Het gaat om het uitgangspunt van het kunnen ondersteunen van bepaalde karaktertrekken van de Nederlandse samenleving. Ook dat is een kwestie waarbij in de notitie verder wordt gegaan dan wij in het verleden deden.

De heer Dibi (GroenLinks): Als de minister kritiek heeft op het verbod op het onverdoofd ritueel slachten, maar in de volgende zin aangeeft dat hij met een boerkaverbod komt, dan is het vooral de minister die inconsistent is.

De minister vraagt aan Nederlanders om een aantal zaken te respecteren dat wij in Nederland gewoon achten. Hij vraagt ze ook om afstand te doen van de dubbele nationaliteit. Hij gedoogt echter wel mensen in vak K en bij de coalitiepartij die een dubbele nationaliteit hebben. Is dat niet schijnheilig?

Minister Donner: De heer Dibi heeft het nu over een wetsvoorstel dat nog naar de Kamer moet. Sinds 1965 is het tegengaan van meerdere nationaliteiten uitgangspunt van beleid. Ik verwijs ook naar het verdrag daarover. Dat hebben wij al besproken naar aanleiding van vragen van de heer Van Dam. Dat betekent niet dat in concrete gevallen mensen geen dubbele nationaliteit kunnen hebben. Dat is niet met dit uitgangspunt in strijd. Als het gaat om het verlenen van de nationaliteit, dan is dat echter wel het uitgangspunt.

Dan de vraag over het onderzoek naar het pedagogische klimaat. Ik heb in de antwoorden al aangegeven dat ik eerst het resultaat van het GGD-onderzoek afwacht, voordat we verder kijken. Ik heb de Kamer ingelicht over de weigering van moskeeën om voor het onderzoek samen te werken met het Verwey-Jonker Instituut. Dat betekent niet dat die kwestie daarmee is afgedaan. Deze organisaties willen wel meewerken aan een onderzoek, alleen niet aan een onderzoek dat er primair op is gericht dat zij zich moeten rechtvaardigen. Die discussie kan pas zinvol worden gevoerd als het GGD-onderzoek is afgerond. De GGD’s van Amsterdam en Tilburg waren inderdaad niet bereid om aan dat onderzoek mee te doen. De reden was de beperkte capaciteit in Amsterdam. Er is nog gezocht naar GGD’s die mee willen doen aan het onderzoek, maar Tilburg was daar niet bij.

Minister Donner: Ik kom bij de vraag van mevrouw Sterk over het Wilhelmus als onderdeel van het inburgeringexamen. Vanaf vrijdag aanstaande zal dit onderdeel uitmaken van de eindtermen. Desondanks zou ik de hier aanwezige Kamerleden wel eens willen toetsen op hun kennis van het tweede, derde, vierde en vijfde couplet van het Wilhelmus, al was het alleen maar de beginregel. Ik wil ze overigens best voorzingen.

Er is ook gevraagd wanneer het kabinet komt met het aangepaste actieprogramma antidiscriminatie. Ik heb toegezegd dat dit voor de zomer komt. Dat zal ook gebeuren.

Mevrouw Karabulut (SP): Voorzitter. Ik constateer dat wij te maken hebben met een minister die in de war is. Ik hoop dat hij van die verwarring af kan komen door in eigen kring hulp te zoeken. Niet voor niets vindt er, nu dit debat in de Kamer plaatsvindt, een GGZ-demonstratie plaats. De minister hoeft niet meer naar een arts. Hij moet in eigen kring duidelijkheid scheppen. Dat lijkt mij goed. De minister heeft geen antwoord kunnen geven op de vraag die zijn partijleider gisteren heeft gesteld, namelijk of de problemen in onze samenleving wel of niet door buitenlanders worden veroorzaakt. Wat is nu het doel van de minister voor Integratie? Ik constateer dat hij in de brief een aantal uitgangspunten formuleert om zijn gedoogpartner, de PVV, te plezieren, zodat het kabinet langer kan worden gedoogd. Tegelijkertijd neemt de minister daar in dit debat weer afstand van. De minister stelt enerzijds dat hij is afgestapt van het doelgroepenbeleid en het falend integratiebeleid, waarvoor het CDA mede verantwoordelijk is geweest de afgelopen decennia. Anderzijds vindt de minister het feit dat kinderen apart naar school gaan, 80% van de migrantenkinderen, de tweede en derde generatie, inmiddels echte Nederlanders, slechts een symptoom. Hij vindt dat niet het probleem, want hij kijkt alleen naar de kwaliteit van het onderwijs. Toch durft de minister in zijn integratiebrief te beweren dat hij voor burgerschap gaat.

Ik heb de minister, mede namens mensen in buurten en wijken, gevraagd wat hij gaat doen om ervoor te zorgen dat ik mij weer prettig en veilig voel in mijn wijk en buurt. Hoe wordt ervoor gezorgd dat wordt gestopt met het wegkijken van de afgelopen 30 jaar, dat heeft geleid tot eenzijdige wijken? De minister heeft naar werk, veiligheid en arbeid verwezen, maar daarmee komt hij zijn andere coalitiepartner, de VVD, weer tegemoet. De minister zegt dat hij zijn handen overal van aftrekt. Sterker nog, dit kabinet bezuinigt en snoeit voor 18 mld. Juist de autochtonen en allochtonen in buurten en wijken worden daardoor gepakt.

Ik kan niet anders dan concluderen dat het CDA en deze minister geen antwoorden hebben op het populisme, sterker nog de mensen in de steek laten. Er is niet afgestapt van het falend integratiebeleid van de afgelopen periode. Ik mis een gefundeerd stuk met een analyse en de kernpunten waar het om zou moeten gaan, namelijk om werk, wonen en samen naar school. Daar moet de minister aan gaan werken.

De heer Van Dam (PvdA): Voorzitter. Ook ik ben totaal in verwarring. De minister probeerde de suggestie neer te leggen van een trendbreuk. Eerst deed hij dat in zijn brief, met een visie die niet wezenlijk verschilt van de uitgangspunten die al sinds 1998 worden gehanteerd, namelijk om meer eenheid te creëren in de samenleving. Vervolgens werkte hij in zijn uitleg een nieuwe trendbreuk uit. Het verhaal van de minister over pluriformiteit was zo’n beetje multicultureler dan wij de afgelopen 20 jaar hebben gehoord. Ik kan het dus niet meer volgen. Er is de afgelopen jaren actief gezocht naar een manier om meer eenheid en verbondenheid te creëren, ook door die typisch Nederlandse waarden, zoals de minister dat zo mooi noemt, expliciet te maken, bijvoorbeeld in burgerschapsregels en dat soort zaken. Het belang daarvan relativeert de minister nu ontzettend, om vervolgens aan te geven dat hij afstand neemt van dat soort relativisme. Mijn conclusie is dat de minister een beetje in de knoop zit tussen wat hij zelf vindt en wat hij denkt te moeten zeggen om de coalitie tevreden te houden. Die knoop komt in dit debat duidelijk op tafel. Misschien moet de minister die knoop bij zichzelf eerst ontwarren voordat het voor ons duidelijk wordt welke koers de minister inzet. Zijn betoog van vandaag klinkt in tegenstelling tot het gestelde in de brief weer heel erg als het oude CDA-verhaal over soevereiniteit in eigen kring. Dat leidde in de geschiedenis ooit al tot de passiviteit die het kabinet nu aan de dag legt in de integratienota. Dat is de trendbreuk die wel is vast te stellen, namelijk de trendbreuk met het beleid van minister Van der Laan, de voorganger van deze minister. Dat was een minister de aanpakte. Tienduizenden mensen gingen in zijn tijd Nederlands leren en inburgeren. Onder minister Donner zal de meerderheid van de migranten geen Nederlands meer leren en niet meer inburgeren. Dat is een echte trendbreuk. Waar minister Van der Laan Marokkaanse en Antilliaanse probleemjongeren wilde aanpakken en er bovenop wilde zitten als ze op straat de fout in gingen, zegt deze minister: wij stoppen met dat beleid. Wij doen het wel via het reguliere beleid, maar wij weten van de geschiedenis dat dit niet heeft geholpen. Waar wij in het vorige kabinet samen nog vonden dat vrijzinnigheid en de gelijkwaardigheid van homo’s en hetero’s, mannen en vrouwen, moesten worden uitgedragen en overgedragen op migranten zegt deze minister: nee, godsdienstvrijheid, pluriformiteit. Hij weigert om onze vrijzinnigheid, onze individualisering expliciet als belangrijke waarde in zijn brief op te nemen. Sterker nog, hij bevestigt dat ook niet in dit debat.

Ik vond de reactie van de minister op mijn voorstel over het begrip van de Nederlandse samenleving als onderdeel van de inburgeringcursus teleurstellend, maar ik zal dat nog verder uitwerken. Ik kom erop terug. Ik herhaal een vraag uit de eerste termijn. Wat houdt de minister tegen om voor al die Oost-Europese migranten die hier naar toe komen, de grote stroom op dit moment, een leerplicht in te stellen? Daardoor kun je ze wel Nederlands laten leren. Je kunt ze op die manier inburgeringplichtig maken. Daarmee voorkom je nieuwe integratieproblemen.

Mevrouw Ortega-Martijn (ChristenUnie): Voorzitter. Ik begon mijn betoog in eerste termijn met een heel positieve insteek. Ik zei dat ik aangenaam verrast was over de visie van het kabinet. Ik had hoop op een inclusieve samenleving, maar nu is die hoop weg. Ik had gehoopt dat de minister met concrete punten zou komen. Ik had gehoopt dat hij concreet zou aangeven hoe ervoor wordt gezorgd dat deze gemeenten en deze mensen hun verantwoordelijkheid oppakken. Het klopt dat nieuwkomers bepaalde waarden en normen in de praktijk zullen leren, in de dagelijkse omgang, maar ik zie integratie ook als ritsen. Als ik op de weg wil invoegen, maar niemand mij ertussen laat, dan blijf ik staan. Zo gaat het ook met integratie. Als ik wil invoegen, moet er sprake zijn van een samenleving die mij de ruimte geeft, zodat ik kan invoegen. Ik heb in eerste termijn een voorbeeld aangehaald over het Handvest verantwoord burgerschap. De minister heeft daar enkele woorden aan gewijd, maar ik wil weten hoe wij dat gaan doen.

Dan de Wet overleg minderhedenbeleid. De minister zei tussen neus en lippen door dat die weinig effect heeft, maar ik hoor graag hoe de bestaande expertise wordt ingebed. Ik heb een suggestie gedaan voor een soort burgervorm waarbij civil-societyorganisaties worden gebundeld en gaan praten over bepaalde thema’s. Hoe houdt de minister op nationaal niveau een vinger aan de pols in de samenleving?

Ik ben erg geschrokken van wat de minister over de boerka zei in het kader van het normatieve. De vorige regering heeft een conceptwetsvoorstel opgesteld. Daarin werd gesproken over gezichtsbedekkende kleding. Het uitgangspunt was toen functionaliteit en veiligheid. Nu zegt de minister dat het normatief is. Hou verhoudt dit zich tot de vrijheid van godsdienst en tot het VN-verdrag over de humanitaire rechten voor de mens? Ik ben heel erg teleurgesteld. Het gestelde door de minister betekent dat wij na gisteren weer met iets worden geconfronteerd dat aan de vrijheid van godsdienst in dit land zaagt. Wij spreken echter over een integratienota waarin iedereen tot zijn recht moet komen.

Dan het Antillianenbeleid. Er ligt een evaluatie, dus wij weten hoe het staat met de effecten hiervan. Ik wil van de minister klip en klaar horen of de reguliere instellingen zijn toegerust voor het opvangen van deze groep. Ik heb gisteren naar Knevel en Van den Brink gekeken. Toen kwam naar voren dat er nog steeds geen ingang is bij reguliere instellingen.

De heer Schouw (D66): Voorzitter. Ik heb de minister in eerste termijn vergeleken met wijlen Joop den Uyl. Dat stond als metafoor voor de maakbaarheidgedachte. In de beantwoording van de minister zie ik een soort bevestiging. De minister zegt: geen doelgroepenbeleid is effectief. Dat is een stelling, een normatief iets. Dat geldt ook voor zijn normatieve opvatting over het boerkaverbod. Dat zou goed zijn voor integratie. Hetzelfde geldt voor de normatieve opvatting dat, als mensen zelf voor hun inburgering betalen, het allemaal beter wordt. Betere voorbeelden over een nieuwe maakbaarheidgedachte heb ik niet, maar de minister deed mij ook denken aan Don Draper, de hoofdpersoon uit Mad Men. Die had voor één gebeurtenis ook altijd twee verschillende verhalen. Dat constateer ik ook uit het verhaal van deze minister. Er staat een integratieverhaal op papier, maar zojuist schetste de minister een integratieverhaal met woorden. De minister stelt dat er geen afscheid wordt genomen van de multiculturele samenleving, omdat die er gewoon is. Daar kan dus geen afstand van worden genomen. De ministers zegt ook dat hij niet normstellend kan zijn, omdat normen kunnen evalueren. Dat is echter heel wat anders dan wat in de notitie staat.

Ik heb in eerste termijn ook al gezegd dat de notitie weinig concrete maatregelen bevat die een relatie hebben met integratie. Er zijn maatregelen gestolen van minister Leers. Die hebben een plek in de notitie over integratie gekregen. Het zicht op wat er nu precies gaat gebeuren vanuit integratie is mij onduidelijk. Ik hoop niet dat wij hetzelfde glibberige pad gaan bewandelen rondom het begrip burgerschap, wat ons voor het najaar in het vooruitzicht is gesteld. Ik zou graag zien dat dat een beetje concreet wordt gebracht, zonder zo’n normatief essay als over het integratiebeleid.

De jacht op de boerka wordt vervolgd. Wij komen nog te praten over het normatieve uitgangspunt van het kabinet, kennelijk in relatie tot de grondrechten.

Ik heb niets gehoord over inburgeraars die hun inburgeringcursus zelf moeten gaan betalen. Waaruit blijkt dat dit effectief is? Ik heb in eerste termijn een aantal juridische bezwaren genoemd waar de minister niet op heeft gereageerd.

Mevrouw Van Nieuwenhuizen-Wijbenga (VVD): Voorzitter. Als je slachtoffer van een misdrijf wordt, dan maakt het geen bal uit of dat door een Turk, een Marokkaan, een Surinamer, een Antilliaan, een roodharig persoon of door wie dan ook gebeurt. In alle groepen kom je mensen tegen die ontsporen en het pad van de criminaliteit opgaan. De Nederlandse samenleving heeft er behoefte aan dat die mensen worden aangepakt, ongeacht hun afkomst. Daarom is het belangrijk dat de minister in zijn antwoord in eerste termijn aangaf dat, zeker waar het gaat om onderwijs, goed wordt gekeken naar de kritische succesfactoren van individuen. Dan wordt duidelijk waarom het ene individu in vergelijkbare omstandigheden wel goed terecht komt en het andere individu niet. Daar moet verder naar worden gekeken. Ik hoor graag van de minister dat dit ook gaat gebeuren op het gebied van integratie. Waar zitten de kritische succesfactoren wat dat betreft, gericht op individuen? Waarom lukt het de ene wel en de ander niet? Het zit niet in de groep, want niet iedere Marokkaan is fout in de zin van het crimineel zijn. Ook niet iedere autochtone Nederlander blijft zijn gehele leven op het rechte pad. Daar zou ik graag een reactie op willen, juist in het kader van het generieke beleid. Hoe zorg je ervoor dat de mensen die het nodig hebben de juiste aanpak krijgen?

Dan een antwoord op de vraag die de buurman van de PVV eigenlijk stelde. Hij stelde die vraag niet alleen aan de minister, maar ook aan ons als collega’s. De vraag was of wij er behoefte aan hebben om het aantal derde en misschien volgende generaties allochtonen in de statistieken op te nemen. Ik ben benieuwd wat daarvan de toegevoegde waarde is. Er zijn nu ook mogelijkheden voor van het in stand houden van geanonimiseerde en geaggregeerde etnische registratie. Wat ons betreft is dat voldoende. Ik vraag mij af wat het unieke is van de derde generatie. Hoe lang wil je daar dan mee doorgaan? De minister sprak over zijn eigen afkomst. Ik had gehoopt dat die wat spannender zou zijn. Misschien zou het Piet Hein Döner blijken te zijn, maar het was gewoon iets Frans. Ik vraag me dus af wat het toevoegt om dit van alle generaties bij te houden, want dan kom je bij iedereen ergens anders uit.

De heer Dibi (GroenLinks): Voorzitter. Ik dank de minister voor zijn college. De multiculturele samenleving is gestaag aan het lukken. Dat zie je aan al die kinderen die zich binnen één generatie ontpoppen tot artiesten, auteurs, advocaten, sporthelden, politici, ondernemers en nog veel meer. De vraag is hoe dit kabinet dat proces van kinderen die steeds meer een bijdrage leveren aan Nederland kan versterken. Op dat punt ontbreekt het aan elke vorm van een concrete en afrekenbare doelstelling. Hoe wil de minister dat verbeteren?

De minister heeft geprobeerd, geforceerd en geheel in eigen stijl, afstand te nemen van de multiculturele samenleving, maar in antwoord op vragen daarover toont hij zich de grootste en meest fervente aanhanger van de multiculturele samenleving. Dat resulteert bij mij deels in een gevoel van irritatie en van geruststelling. De irritatie zit hem erin dat de minister blijkbaar denkt nonchalant weg te komen met een fout verhaal. Anderzijds is sprake van een geruststelling omdat de minister blijkbaar, beter dan wie dan ook, in staat is om de PVV geheel in slaap te sussen, want met een Ella Vogelaarverhaal krijgt hij een krulletje van de PVV. Volgens mij moeten wij concluderen dat het allemaal wel goed komt, omdat de mensen die het moeten doen, en die het steeds meer met elkaar doen – kijk maar naar al die mokkababies die worden geboren – daar al lang voor zorgen. De commissie-Blok zei dat ook al. Niet dankzij de overheid maar ondanks de overheid zullen de Nederlanders ervoor zorgen dat de integratie tot stand komt. Daar zien wij gelukkig steeds meer heel mooie voorbeelden van.

Mevrouw Sterk (CDA): Ik dank de minister voor zijn antwoorden. Ik heb het gevoel dat de verschillen in dit debat soms groter werden gemaakt dan ze eigenlijk zijn. Is de multiculturele samenleving nu wel of niet gelukt? Zijn wij het er al dan niet over eens dat Nederland bepaalde spelregels hanteert waar wij ons allemaal aan moeten houden? Wat het CDA betreft is allebei waar. Wij leven in een pluriforme samenleving met gelukkig allerlei kleuren, meningen en gedragingen. Tegelijkertijd leven we in een samenleving waarin wij aanspreekbaar zijn op een aantal gedeelde waarden en normen en een aantal spelregels. Wij moeten meer kijken naar wat wij met elkaar gemeen hebben. Wij lezen in de integratienota dat het kabinet dit nastreeft. Het is eigenlijk het eerste kabinet dat dit ook zo concreet uitspreekt. Nederland is niet waardevrij. Wij zijn echt een ander land dan bijvoorbeeld België. Natuurlijk zitten er nuances in. In sommige opzichten lijken wij best op onze buurlanden, maar wij hebben onze eigen tradities. Denk aan 4 en 5 mei. Het lijkt mij goed dat het kabinet uitspreekt dat wat dit betreft niet alleen sprake is van een taak van de overheid om de samenleving te vormen, maar van ons allemaal. In het verleden is er wellicht te veel naar de overheden gewezen. De PvdA gaf zojuist aan dat het CDA terugwil naar de tijd van soevereiniteit in eigen kring, maar de tijden zijn veranderd. In het verleden is een aantal kaders al aangescherpt. Toen lieten wij mensen hier naar toe komen zonder dat werd bekeken of ze genoeg bagage hadden om zich in onze samenleving te redden. Dat is inmiddels aangescherpt. Daarnaast kunnen we concluderen dat de emancipatie van een aantal groeperingen in Nederland inmiddels een stuk is gevorderd. Kijk naar de cijfers in de integratiemonitor. Wat ons betreft is het dus allebei waar. In dat opzicht herkennen wij ons in deze notitie.

Ik ben blij dat de minister duidelijk uitspreekt dat we de derde generatie niet meer het etiket allochtoon op het voorhoofd plakken. Er komt een moment dat zij gewoon als Nederlander in deze samenleving moeten kunnen meedoen. Overigens zijn allochtone Nederlanders uiteraard ook Nederlander. Wat betreft de eerste en tweede generatie helpt het soms nog wel om specifieke problemen op die manier in zicht te krijgen. Er zullen echter altijd verschillen tussen mensen blijven. Daar zullen we rekening mee moeten blijven houden in het beleid.

In de nota komt naar voren dat het streven naar burgerschap het allerbelangrijkste is. Integratie is slechts een middel, maar de invulling daarvan en het aangeven van de waarden die daarbij horen, behoeven nog verdere uitwerking. Wij zijn erg gecharmeerd van het idee van een big society, zoals die momenteel ook in Engeland vorm krijgt. Wij vragen de minister een soort big society op Nederlandse leest te schoeien. Wij verzoeken hem om in het najaar met een uitwerking daarvan te komen.

Minister Donner: Voorzitter. Nog even een inleiding. Mij is door de Kamer gevraagd om een visie te geven op integratie. Dat is iets anders dan een plan van aanpak. De Kamer heeft mijn visie gekregen, maar die vindt zij te weinig concreet en te veel een essay. De nota geeft de uitgangspunten van het kabinet aan als het gaat om integratie. Ik ben blij te constateren dat de meeste partijen zich daarin herkennen. Ik vind het prima als zij dit voor zichzelf rechtvaardigen met de stelling dat er niet veel nieuws is. Op een aantal punten leidt een en ander echter wel degelijk tot een ander accent en een andere richting van het beleid. Ik ga daar niet opnieuw op in, want dan wordt het een herhaling. Er staan in de nota geen maatregelen die heel specifiek zijn gericht op bepaalde groepen. Dat is onderdeel van die andere aanpak. In die zin is wat dat betreft sprake van een verandering en niet van voortzetting van oud beleid.

Wij bevinden ons nu in een overgangsperiode, maar onze verantwoordelijkheid voor integratievraagstukken blijft zonder meer overeind, zeker waar het gaat om het volgen hoe de ontwikkelingen verlopen en het signaleren van problemen. We moeten ervoor zorgen dat lokale en andere overheden daar ook aandacht aan blijven besteden in het kader van het generieke beleid. Er moet contact blijven bestaan met de betrokken groeperingen. In dat andere beleid moet ook aandacht blijven bestaan voor de specifieke kenmerken, maar veel minder dan in de vorm van een groot plan van aanpak, dat weer bestaat uit een groot aantal maatregelen, gericht op allerlei zaken. Er is gewezen op de aanpak van de heer Van der Laan van de inburgering, maar hij ging ervan uit dat sprake was van een inhaalslag voor mensen die niet onder de inburgeringplicht vielen toen zij Nederland binnenkwamen. Dit kabinet zet dat beleid voort. De middelen die ervoor beschikbaar waren, zijn er nog steeds, maar er is wel sprake van een eindig beleid wat dit betreft – ook de heer Van der Laan heeft dit geconstateerd – vanwege de overgang naar het generieke beleid. Ook in de nota wordt dat aangegeven.

Minister Donner: In de notitie staat tot welke concrete maatregelen het beleid gaat leiden, maar dat is iets anders dan een juridische argumentatie voor het wel of niet kunnen van een boerkaverbod of voor het intrekken van een verblijfsvergunning, omdat het inburgeringexamen niet is gehaald. Het antwoord is dat het beleid wordt uitgewerkt in concrete voorstellen. Het ging mij nu om de algemene oriëntatie en uitgangspunten met betrekking tot het beleid.

Mevrouw Karabulut meent in de lezing die de heer Verhagen gisteren gaf, te kunnen lezen dat hij vindt dat de problemen in Nederland het gevolg zijn van immigratie. Ik meen dat de heer Verhagen aan de hand van dezelfde constatering de vinger legt op het feit dat er sprake is van onbehagen in Nederland. Zijn aanpak daarvan zou niet berusten op het exploiteren van dat onbehagen. De verantwoordelijkheid, en die voel ik als minister, is er mede op gericht op hoe wij daar overheen kunnen komen. Je moet dan niet, zoals de heer Dibi doet, vooral kijken naar het criterium van het aantal geslaagde immigranten, want dat is slechts één aspect van integratie. Integratie houdt in dat de gehele samenleving zich kan vinden in de situatie zoals die is beoogd. Op dat punt is de lijn van de notitie voor en na dat er wordt gekozen voor integratie in de Nederlandse samenleving, maar niet via het concept van een multiculturele samenleving die berust op het uitgangspunt dat iedere cultuur op dit punt gelijkwaardig is. Dat neemt niet weg – zie het onderwijsbeleid en het omroepbeleid – dat het beleid in Nederland op pluriformiteit berust en niet op het idee dat onze kracht ligt in het homogeen zijn en een gelijke opvatting over elk probleem. Het tegendeel is waar. Ik zie niet dat dit specifiek multicultureel is. Pluriformiteit is fundamenteel iets anders dan multiculturaliteit.

Minister Donner: Ik verwijs mevrouw Karabulut naar de tekst, zoals de heer Verhagen die heeft uitgesproken. Hij heeft niet gevraagd of die kwestie de oorzaak is. Hij signaleert een gevoel dat er zou bestaan. Derhalve ga ik de vraag of buitenlanders de oorzaak zijn niet beantwoorden. Uit het oogpunt van integratie heb ik ook te maken met de constatering van het bestaande ongenoegen. Tegelijkertijd moet ik constateren dat één van de nevenproducten daarvan is, het veel te vaak voorkomen in de criminaliteitscijfers, de overlastcijfers, van allochtonen. Ik heb daarover gezegd dat het reguliere beleid – met een primaire verantwoordelijkheid voor de minister van Veiligheid en Justitie – in het bijzonder daarop zal zijn gericht. De stelling dat er, zolang dit beleid er is, niet kan worden bezuinigd, bestrijd ik. Ik ben bang dat wat dat betreft sprake is van een fundamenteel verschil van mening. Willen wij de economische ontwikkeling weer op gang brengen, willen wij deze mensen een plaats bieden, zullen wij er in eerste instantie voor moeten zorgen dat wij de staatshuishouding op orde hebben.

Ik wacht de voorstellen van de heer Van Dam betrekking tot de kwesties begrip en kennis verder af.

De mogelijkheden om te bezien op welke wijze wij de kennis van de Nederlandse taal van ook Oost-Europeanen kunnen bevorderen, zijn door minister Leers in het overleg in Brussel aangekaart. Ik heb in mijn overleg met mevrouw Malmström gesuggereerd aansluiting te zoeken bij andere landen die op dit moment tegen dezelfde vraagstukken aanlopen. Als je dit vierkant in de vorm van leerplicht neerzet, dan wordt dat onmiddellijk ervaren als een beperking van het vrij verkeer van personen. Dan gaat de discussie alleen over de vraag of dit juridisch al of niet kan. Het gaat mij meer om het resultaat van het geheel dan om de juridische discussie.

De discussie over de boerka voeren wij als daar een concreet voorstel voor op tafel ligt. Zijn de reguliere instanties in staat om de Antillianen op te vangen? Ze moeten ervan zijn uitgegaan dat dit moet gebeuren. Het moet nu alleen een jaar eerder gebeuren dan voorheen. Dat was de reden om tijdig te waarschuwen.

De heer Schouw heeft meer een beschouwing gegeven over de maakbaarheid. Ik beluister ook bij hem, waar hij ervoor pleit dat er moet worden geanalyseerd en dat vervolgens met maatregelen moet worden gekomen, een nog groter vertrouwen in de maakbaarheid van de samenleving dan ik heb. Ik meen dat het erom gaat om processen bij te sturen. In dat kader zullen algemene maatregelen worden getroffen zonder dat er wordt uitgegaan van de samenleving als een model dat eerst moet worden geanalyseerd voordat met maatregelen kan worden gekomen.

Het wetsvoorstel over de inburgeringcursussen hoop ik zo snel mogelijk na de zomer bij de Kamer in te dienen.

Mevrouw Van Nieuwenhuizen vroeg op welke wijze kan worden verzekerd dat ook de lokale overheden de ontwikkelde aanpak zullen voortzetten. In de notitie wordt aangegeven op welke wijze de bestaande kennis kan worden geborgd en verspreid. Het instrument hiervoor is beschikbaar. Daarnaast gaat het om het samenwerken en het maken van afspraken daarover met gemeenten, want voorkomen moet worden dat op lokaal niveau toch nog wordt doorgegaan met een specifieke doelgroepengerichte aanpak, als dat althans niet past binnen de autonome sfeer van de gemeenten. Over de preventie van eergerelateerd geweld, aan de goede kant van de eer, vindt momenteel overleg met de wethouders plaats in het kader van de Gemeentelijke Integratie Agenda. Ook dat moet worden voortgezet.

Wat betreft het onderzoek naar de factoren van integratie heeft het SCP een methode ontwikkeld om de algemene en specifieke factoren boven water te halen. Die methode wordt meegenomen in het jaarrapport 2011. Dan kunnen wij breder discussiëren over de kwestie en dan kan in het algemeen worden gekeken naar de factoren die het succes bepalen bij integratie en de factoren die daar tegenin werken.

Over de vraag of het burgerschap aanvulling behoeft, heb ik al aangekondigd dat de Kamer daar dit najaar de nadere invulling van krijgt.