Nr. 494 VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG

De vaste commissie voor Defensie, de vaste commissie voor Buitenlandse Zaken, de algemene commissie voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking en de vaste commissie voor Veiligheid en Justitie hebben op 15 mei 2014 overleg gevoerd met Minister Hennis-Plasschaert van Defensie, Minister Timmermans van Buitenlandse Zaken, Minister Opstelten van Veiligheid en Justitie en Minister Ploumen voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking over:

• – de brief van de Minister van Buitenlandse Zaken d.d. 29 januari 2014 ter aanbieding van de eindevaluatie van de geïntegreerde politietrainingsmissie in Afghanistan over de periode 2011–2013 (Kamerstuk 27 925, nr. 489);

• – de brief van de Minister van Buitenlandse Zaken d.d. 13 mei 2014 ter beantwoording van vragen van de commissie over de eindevaluatie van de Nederlandse geïntegreerde politietrainingsmissie in Afghanistan (Kamerstuk 27 925, nr. 489) (Kamerstuk 27 925, nr. 490);

• – de brief van de Minister van Buitenlandse Zaken d.d. 26 april 2013 over de stand van zaken van de politietrainingsmissie in Afghanistan (Kamerstuk 27 925, nr. 480);

• – de brief van de Minister van Buitenlandse Zaken d.d. 4 juli 2013 ter beantwoording van vragen van commissie over de stand-van-zakenbrief politietrainingsmissie Afghanistan (Kamerstuk 27 925, nr. 483);

• – de brief van de Minister van Defensie d.d. 7 juni 2013 in reactie op het verzoek van de vaste commissie voor Defensie om de Kamer te informeren over de rapportage over de redeployment van de politietrainingsmissie in Afghanistan (Kamerstuk 27 925, nr. 481);

• – de brief van de Minister van Buitenlandse Zaken d.d. 16 september 2013 over de stand van zaken van de politietrainingsmissie in Afghanistan (Kamerstuk 27 925, nr. 484);

• – de brief van de Minister van Defensie d.d. 21 oktober 2013over acties VN-Veiligheidsraadresolutie 1325 in Afghanistan (Kamerstuk 27 925, nr. 486).

Van dit overleg brengen de commissies bijgaand geredigeerd woordelijk verslag uit.

Voorzitter: Bosman

Griffier: Franken

De voorzitter: Van harte welkom bij dit algemeen overleg over de politietrainingsmissie in Afghanistan. Ik heet de Ministers van Defensie, van Buitenlandse Zaken, van Veiligheid en Justitie en voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking en al hun medewerkers van harte welkom. Welkom aan alle collega's. Fijn dat iedereen in groten getale is gekomen.

Namens de leden van de commissie Defensie en namens de overige betrokken commissies wil ik het kabinet erop wijzen dat de voor het algemeen overleg geagendeerde antwoorden op de feitelijke vragen van de commissie Defensie over de eindevaluatie van de Nederlandse geïntegreerde politietrainingsmissie in Afghanistan erg laat zijn ontvangen, namelijk eergisteren. De commissie heeft de vragen al ingezonden op 10 april. Deze late toezending heeft de commissie bemoeilijkt in haar voorbereiding op dit algemeen overleg. Niettemin hebben wij besloten het algemeen overleg toch doorgang te laten vinden omwille van de militaire en overige betrokkenen bij deze missie. Ik spreek namens de commissie de dringende wens uit dat de Kamer in de toekomst tijdig geïnformeerd zal worden, anders zal de commissie zelfstandig het AO verplaatsen naar een nader te bepalen tijdstip.

Ik stel vast dat wij hier met een flink aantal collega's zitten. De spreektijd is zes minuten en men heeft maximaal twee interrupties.

De heer Vuijk (VVD): Voorzitter. Eigenlijk kan ik heel kort zijn: de Kamer moet zich niet operationeel willen bemoeien met een militaire missie. Als het kabinet besluit tot het uitzenden van militairen onder artikel 100, zou de Kamer er verstandig aan doen zich te onthouden van creativiteit om voor de achterban de missie te verrijken met aanvullende wensen. Dat is de les die de VVD vanmiddag trekt.

Toch zal ik niet zo kort zijn. Het is goed dat er nu een evaluatie van een artikel 100-missie op tafel ligt. Die versterkt de controlerende rol van de Kamer en is een belangrijk verantwoordingsinstrument. Het is goed om naar de resultaten te kijken en ons nog eens af te vragen waar we het ook alweer voor deden. Kunduz was een heel andere missie dan Uruzgan. Toch kunnen de missies niet los van elkaar gezien worden. Nederland is jarenlang actief, militair, stevig aanwezig geweest in Afghanistan. Er is veel goed werk verricht en er zijn grote persoonlijke offers gebracht. Niet iedereen keerde terug. De VVD-fractie vindt het daarom goed dat de Kamer vandaag stilstaat bij het belang van deze specifieke missie in Kunduz en dat zij oordeelt over de resultaten en leert voor toekomstige missies.

Waar deden we het ook alweer voor? In 2001 kwamen in de Verenigde Staten 3.000 mensen om het leven bij aanslagen door Al Qaida. Er volgden bloedige terreuraanslagen in Londen en Madrid. De terreur kostte vele mensenlevens en was een aanslag op de vrije meningsuiting. De bron van het kwaad, Osama bin Laden, bleek zich met zijn trawanten te verschuilen in Afghanistan. Dit land was een broeinest van internationaal terrorisme geworden. De internationale gemeenschap moest ingrijpen. In 2001 startten de operaties onder ISAF, vanaf 2003 werden ze uitgevoerd door de NAVO. In 2002 startte ook UNAMA en in 2007 EUPOL. Nederland nam medeverantwoordelijkheid, vervulde samen met ruim 50 landen een bondgenootschappelijke plicht, eerst in Uruzgan en daarna in Kunduz. Een internationale opdracht dus, die met de recente presidentsverkiezingen een overgang naar een nieuw hoofdstuk ingaat.

Was het die offers waard? Ja, ondubbelzinnig ja. Osama bin Laden is na jaren zoeken gevonden, de broeinesten van internationaal terrorisme zijn letterlijk opgeruimd, de wereld is een beetje veiliger geworden en de aandacht voor mensenrechten zien we hier ook toenemen. Afghanistan is mede door onze inzet bezig een land te worden met democratie en scheiding van machten. De rechtspositie van vrouwen is verbeterd, we zien gezondheidszorg en onderwijs, de economie groeit. Dat betekent voor de mensen hoop en vooruitzicht op een beter bestaan. Leger en politie zijn in staat de orde te handhaven, er is een rechterlijke macht en er is rechtsbijstand. Het is niet vergelijkbaar met Nederland, maar de fundamenten voor een rechtsstaat zijn gelegd. Voor ons land, een land van dominees en kooplui, is het een alleszins te verdedigen resultaat, de inzet waard. Het is nu aan de Afghanen om het heft en de toekomst in eigen hand te nemen.

Hoe ziet het kabinet de toekomst van Afghanistan? Hoe worden de bereikte resultaten geborgd? Hoe wordt voorkomen dat de taliban eenzijdig de macht grijpt en het land weer terugwerpt? Hoe verhoudt zich dat tot de huidige situatie rondom de presidentsverkiezingen en wat is de rol van Nederland daarin, binnen de internationale gemeenschap?

Wat hebben wij geleerd van Kunduz? Ik heb in ieder geval een aantal nieuwe woorden geleerd: «comprehensive mission design», naar ik begrijp een verfijning van de «comprehensive approach», met begrippen als «geïntegreerde planning», «ketenbenadering», «scenario-based trainingen», «police coordination board», «contextanalyse» en vooral veel «samenwerking» en «gezamenlijk verantwoordelijkheid dragen». Kort samengevat leverde dit een efficiënte werkwijze op die goed aansloot bij lokale behoeften, en een trainingsaanpak die geaccrediteerd werd door de landelijke regering. Niets anders dan complimenten daarvoor. Het levert nog wel wat vragen op. In hoeverre is deze benadering nu binnen Defensie een gebruikelijke routine geworden? Wordt deze vorm van inzet geborgd in bijvoorbeeld defensiedoctrines? Krijgt dit voorbeeld een plek in het assortiment van militaire opleiding en training? Zijn de geleerde lessen toepasbaar, bijvoorbeeld in Mali?

Een politiek leerpunt is de kritiek op de caveats. Omdat door Nederland opgeleide agenten van de Kamer niet mochten worden ingezet bij offensieve acties, was bijvoorbeeld tracking en tracing van deze agenten nodig. Hierdoor zijn minder agenten opgeleid dan zonder deze caveat had gekund en het uitvoeren van deze caveat kostte buitensporig veel capaciteit. Toch zijn ze niet allemaal vergelijkbaar, want een andere caveat, die tussentijds door de Kamer netjes is opgelost, was de inzet van de Air Task Force. Eerst kon deze niet breed ingezet worden om onze bondgenoten te ondersteunen en later wel. Dus er zitten ook nuttige elementen in. De VVD-fractie leert hiervan dat de Kamer zich niet operationeel zou moeten willen bemoeien met een militaire missie.

Is het kabinet van mening dat zonder deze caveat ten aanzien van de inzet van agenten de missie veel effectiever had kunnen zijn? Welke rol ziet het kabinet voor zichzelf als de Kamer voor volgende missies toch weer bijzondere caveats bedingt? Welke lessen trekt het kabinet uit de constateringen over de caveats? Zijn er bijvoorbeeld lessen toegepast op de missie in Mali?

Mijn laatste punt is de beoordeling over vijf jaar. De VVD begrijpt de relativering van het nut van een dergelijke beoordeling en de moeilijkheid om over vijf jaar nog effecten direct toe te rekenen aan de specifieke Nederlandse inzet. Toch hecht ik eraan om over vijf jaar terug te kijken op onze inzet, opnieuw te beoordelen wat er terecht is gekomen van onze inzet en om onze inzet toch nog eens te appreciëren. Wellicht kan het kabinet hier iets over zeggen, al was het maar om recht te doen aan de grote inspanningen die door ons land geleverd zijn en om respect te betonen voor de offers die gebracht zijn. Afghanistan is immers deel van onze vaderlandse geschiedenis geworden.

De heer Voordewind (ChristenUnie): Voorzitter. Bij voorbaat verontschuldig ik mij voor mijn vertrek om 16.30 uur vanwege een plenair spoeddebat over het onderwerp asiel. Ik zal het debat mogelijk ook daarvandaan kunnen volgen.

Nederland heeft een langdurige relatie met Afghanistan: in eerste instantie Baghlan en daarna Kabul, Uruzgan en vervolgens Kunduz. Dat heeft veel gevraagd van Nederland. Allereerst en in het bijzonder van onze militairen, van wie er destijds 26 zijn overleden. Ook waren er 150 gewonden te betreuren. Nu, na deze missie, mogen we dankbaar zijn dat onze mannen en vrouwen ongeschonden terug zijn gekomen. We mogen ook dankbaar zijn dat we middels deze politiemissie een bescheiden maar positieve bijdrage hebben kunnen leveren aan het verbeteren van de kwaliteit van de Afghaanse politieagenten. We mogen – ik kijk in het bijzonder naar de Minister van Defensie – ook trots zijn op onze mannen en vrouwen van Defensie. Zij hebben wederom, te midden van een historisch grote bezuiniging, fantastisch werk afgeleverd. Mijn fractie hecht er dan ook specifiek aan te vermelden dat de missie in een zeer moeilijke en complexe politieke en maatschappelijke context tot stand is gekomen. Het kabinet-Balkenende IV is er immers over gevallen. Het opvolgende kabinet-Rutte I kon niet op steun rekenen van zijn gedoogpartner en moest dus terugvallen op een deel van de oppositie. Een nieuwe grote of risicovolle missie naar Afghanistan behoorde daarom, ook voor mijn fractie, nadrukkelijk niet tot de mogelijkheden. Wel waren we overtuigd van nut en noodzaak van een nieuwe politietrainingsmissie. Na enige aanpassingen heeft mijn fractie daar dan ook mee ingestemd.

We zijn nu drie jaar verder en kijken terug. Allereerst constateer ik dat, toen het besluit drie jaar geleden genomen werd, de PvdA deze missie bestempelde als een vechtmissie. Het kon niet anders gezien worden dan als een vechtmissie. Misschien is het goed dat de PvdA erkent, nu we de evaluatie hebben gekregen, dat het om allesbehalve een vechtmissie is gegaan. Sterker nog, sommigen hebben er zelfs kritiek op.

Voor mijn fractie gaat het bij deze evaluatie om twee belangrijke vragen: was de missie succesvol, hebben we onze doelen behaald, en kunnen wij lessen trekken voor vervolgmissies? Zijn er beperkingen geweest, misschien ook door de Kamer opgevoerd, die de uitvoering van de missie hebben beperkt? Hoe kijkt de ChristenUnie-fractie met terugwerkende kracht naar de rol van het parlement en de samenstelling van deze missie?

Is de missie succesvol geweest en hebben we onze gewenste doelen ook behaald? De eindevaluatie laat daar een aantal zaken van zien. Allereerst de erkenning dat de missie inderdaad een bijdrage heeft geleverd aan de verbetering van de kwaliteit van de Afghaanse politieagenten. De Nederlandse geïntegreerde aanpak en de nieuwe trainingsmethodes zijn landelijk uitgerold en met de nadruk op «train de trainer» kregen de Afghanen concrete handvatten om ook op langere termijn een kwaliteitsslag te maken. In de eindevaluatie wordt ook gesproken over de rol van het parlement, waarvoor de kwaliteit boven de kwantiteit ging. De eis van de Kamer dat door Nederland opgeleide agenten niet mochten worden ingezet voor offensieve taken, heeft beperkend gewerkt, zo lezen we. Mijn fractie vindt dat toch een opmerkelijke constatering. De verantwoordelijkheid wordt hier bij de Kamer gelegd. De Kamer ging haar boekje te buiten, kun je eigenlijk tussen de regels door lezen. Zelfs de heer Sjoerdsma is hierin meegegaan. In een interview in Trouw vandaag zegt hij dat het een fout was van GroenLinks, en ik neem aan dat hij ook de ChristenUnie bedoelt, dat wij zo specifiek te werk zijn gegaan. Misschien kan ik het de heer Sjoerdsma niet kwalijk nemen, want hij zat toen in Afghanistan en was geen woordvoerder. De woordvoerder was zijn fractievoorzitter Pechtold. Ik kan me nog heel goed herinneren dat toenmalig GroenLinks-fractievoorzitter Jolande Sap, de heer Pechtold en ik heel close zijn opgetrokken om te bekijken hoe wij deze belangrijke missie toch tot stand konden brengen. Daar hebben we lang over gepraat. Sterker nog, de fracties van D66 en GroenLinks waren de trekkers van de motie, die ook door de ChristenUnie is ondertekend. In die tijd was het juist ook de fractievoorzitter van D66 die benadrukte dat het vooral een civiele politietrainingsmissie zou moeten zijn en dat we niet moesten gaan vechten. Daarom kon ik de woorden van de heer Sjoerdsma vanmorgen in Trouw niet helemaal plaatsen.

Laat ik een aantal dingen noemen die de drie Kunduz-partijen toen in de Kamer hebben opgevoerd, te beginnen met de aanvullende opleiding van tien weken.

De heer Voordewind (ChristenUnie): Dan gaan we heel snel.

Van een aantal belangrijke dingen stel ik vast dat ze wel goed zijn uitgewerkt. Zo is het curriculum uitgebreid en was er aandacht voor mensenrechten en voor vrouwen. Dit werd allemaal overgenomen door andere partnerlanden. Het gebruik van tracking en tracing voorkwam waarschijnlijk dat de opgeleide politieagenten overliepen naar de taliban. De defensieve inzet van de F-16's, de zogenaamde caveat, bleek helemaal geen caveat te zijn. De F-16's konden wel worden ingezet voor dekking op het moment dat bondgenoten zouden worden aangevallen.

Ik kom snel tot een afronding en laat de complete opsomming van trainers en onderofficieren maar achterwege. De ChristenUnie is trots dat we deze missie hebben mogen uitvoeren in Afghanistan, onder moeilijke omstandigheden en in een ingewikkelde context. We danken de politieagenten voor hun geweldige inzet. Daarbij kun je ook bescheiden zijn. We hebben daar immers een bescheiden rol gespeeld. Het is nu aan de Afghanen om de inspanningen die wij hebben geleverd voort te zetten. Wij zien daarnaar uit. Ik hoop dat Nederland zijn betrokkenheid bij Afghanistan zal houden.

De heer Van Bommel (SP): Voorzitter. De openhartigheid waarmee collega Sjoerdsma vanochtend in dagblad Trouw nog eens terugkomt op de evaluatie van deze missie is hartverwarmend. Ik zou wensen dat ook de andere woordvoerders van de zogenoemde Kunduz-coalitie de openhartigheid ten aanzien van deze evaluatie zouden kunnen delen. Wij evalueren hier niet alleen de missie als zodanig, maar ook onze eigen besluitvorming. Volgens mij zou daar ook het accent op moeten liggen. De uitvoering is natuurlijk een afgeleide van de besluitvorming zoals die hier heeft plaatsgehad. Ik zal niet zo ver gaan als professor De Wijk, die wij in de hoorzitting over de evaluatie de missie letterlijk als volgt hoorden kwalificeren: weggegooid geld, deze missie was weggegooid geld. Dat waren zijn woorden. Zo ver zal ik niet gaan, alhoewel ik professor De Wijk zeer waardeer. Het toont wel aan dat er ook in analytische en wetenschappelijke kring heel kritisch naar de missie gekeken wordt, vooral omdat de missie bemoeilijkt is, zo niet onmogelijk gemaakt, door het debat in de Tweede Kamer. Toen het besluit aan de Kamer werd voorgelegd door de regering, zei mijn fractie al dat het niet zou bijdragen aan duurzame vrede en dat de missie niet kon worden uitgevoerd met de onrealistische toegevoegde eisen van de Tweede Kamer. Helaas lijkt dit in hoge mate te zijn uitgekomen.

Wij betreuren net als alle anderen de slachtoffers en de gewonden die gevallen zijn bij deze missie. Wij erkennen dat er ook wel degelijk successen zijn geboekt bij deze missie wanneer je door een rietje kijkt: opgeleide politieagenten en dingen in de marge zoals alfabetisering, de positie van vrouwen, scholing van juristen en schoolgaande kinderen. Maar we moeten ook kijken naar het hele plaatje. Ik bedoel daarmee geheel Afghanistan, zoals de eerste spreker deed. Maar we moeten ook kijken naar de mission impossible waarmee deze militairen en politieagenten zijn opgezadeld. Dat is dus in belangrijke mate te wijten aan de Tweede Kamer.

Gesteld kan worden dat de Afghaanse realiteit geen ruimte liet om te voldoen aan het eisenpakket van de Tweede Kamer. Ik denk aan zaken zoals het niet mogen vechten, terwijl je weet dat je bij vuurgevechten betrokken raakt en dat er opdrachten zullen moeten worden verstrekt die een meer offensief karakter zullen hebben – ga erop af en lever je werk – dan de Kamer wenste. Er kwamen berichten, bijvoorbeeld in de Volkskrant van april 2012, dat agenten zij aan zij met Amerikaanse militairen jacht moesten maken op opstandelingen van de taliban. Dat waren onontkoombare berichten en die hebben we dan ook in de Kamer aan de orde gesteld. Niet omdat wij dachten dat het nooit zou kunnen gebeuren, maar omdat het bijna onlosmakelijk verbonden was met de wijze waarop deze missie was opgetuigd.

De heer Van Bommel (SP): Mijn fractie zal nooit militairen erop uitsturen als ze zichzelf niet mogen verdedigen. Dat is een absurde voorstelling van zaken. Maar er is een verschil tussen jezelf verdedigen en een situatie opzoeken waarin je geweld moet gebruiken omdat je mensen gaat opjagen. Het onderscheid in het debat waren de offensieve acties. Later, in de praktijk, is dit ook het pijnpunt gebleken. Ik verwijs nogmaals naar de berichtgeving van 2012, toen de opgeleide agenten met Amerikaanse militairen jacht moesten maken op opstandelingen van de taliban. Sterker nog, als er een noodsituatie is en die mensen daar als enigen beschikbaar zijn, dan kan ik mij dat ook alleszins voorstellen. Maar kom dan niet als Kamer met een eis waarvan je weet dat daar in de Afghaanse praktijk niet aan te voldoen is. Dat was de kern van mijn boodschap. Dat is volgens mij ook de kern van de evaluatie.

We moeten niet alleen kijken naar de wijze waarop de Kamer de missie heeft opgetuigd met aanvullende eisen. De bal wordt ook gelegd bij het kabinet. In de hoorzitting is gezegd dat er sprake is geweest van het paaien van de Kamer. Ministers hebben ingestemd met eisen, waarvan zij konden weten dat er niet aan voldaan kon worden. Concreet is de positie van vrouwen genoemd. In Afghanistan is het een buitengewoon hachelijke onderneming om al te veel eisen op te nemen over het betrekken van vrouwen. In Afghanistan heeft de vrouw een volstrekt andere positie dan bij ons. Je kunt dus niet zomaar vrouwen inschakelen in veiligheidsprocessen en bij andere kwesties. Ik hoor graag een reactie van de Ministers van Buitenlandse Zaken en van Defensie op het punt van het paaien van de Kamer. Had de regering zelf niet kritischer moeten zijn toen de Kamer allerlei eisen of wensen op tafel legde?

De heer Van Bommel (SP): Ik denk dat je pas aan het eind van een missie kunt beoordelen of die missie er beter door geworden is. «Beter» betekent: beter uitvoerbaar, maar ook effectiever in de resultaten die je boekt. Tijdens de hoorzitting is zelfs gezegd dat je voor een echte effectmeting eigenlijk vijf jaar na het beëindigen van de missie nog eens moet bekijken of de resultaten duurzaam zijn. Na een debat constateren dat de missie beter is geworden mag van mij, maar ik hecht er niet zo veel betekenis aan als de vorige spreker.

Het is van belang te kijken naar het doel van de buitenlandse aanwezigheid als geheel. De Nederlandse missie was natuurlijk ook bedoeld om te komen tot «Afghanisering». De Afghanen zouden zelf verantwoordelijk worden voor de veiligheid en voor andere aspecten van hun eigen samenleving. In 2014 zou de missie dan kunnen worden beëindigd. In die zin was het onderdeel van de exitstrategie. Een onderdeel daarvan was ook om te komen tot een gebundelde internationale inspanning die het verzoeningsproces in Afghanistan zou bevorderen. De vraag is nu wat er in die sfeer is bereikt. Vastgesteld moet worden dat een massaal vertrek in 2014 niet zal resulteren in een samenleving die in balans is. Wat is er, parallel aan het proces van het opleiden van agenten, gebeurd in de sfeer van verzoening? Zijn er op dat punt resultaten te melden die hoopgevend zijn?

Het proces van de exitstrategie moet dit jaar worden afgerond. Gedurende de missie was er steeds discussie over het aantal op te leiden mensen en het aantal op te leiden veiligheidskrachten, waaronder militairen. In welke mate kunnen zij straks in dienst blijven? Het is nu al bekend dat er tot in lengte van vele jaren door het Westen betaald zal moeten worden om de salarissen van deze krachten op peil te houden. Nederland heeft zich daartoe verplicht tot in ieder geval 2017, maar ook 2024 is al genoemd. Het Westen zal moeten betalen om te voorkomen dat er een directe leegloop in het veiligheidsapparaat in Afghanistan zal ontstaan.

De heer Van Bommel (SP): Ja, voorzitter, ik rond af. Ik zie dat als een probleem. Graag een reactie van de Minister van Buitenlandse Zaken.

De positieve resultaten die op verschillende terreinen in het geheel zijn geboekt, heb ik al genoemd. De vraag is natuurlijk of vol te houden is dat met deze balans tussen militaire inspanning en civiele inspanning, waarbij de civiele inspanning duidelijk minder woog, het beste resultaat is geboekt in de zin van duurzame opbouw in Afghanistan, duurzame bereikbaarheid, het dichterbij komen van vrede en stabiliteit en het duurzaam bestrijden van het risico van terrorisme voor landen buiten Afghanistan. Het bestrijden van terrorisme was immers aanvankelijk de reden waarom de internationale gemeenschap naar Afghanistan ging. Ik zou daar graag een reactie op willen van zowel de Minister van Buitenlandse Zaken als de Minister van Defensie.

De heer Sjoerdsma (D66): Voorzitter. Ik wil deze terugblik op de politietrainingsmissie in Kunduz graag beginnen met een woord van dank aan de mannen en vrouwen, de militairen en diplomaten, en laat ik daar dan ook journalisten aan toevoegen; Nederlanders en Afghanen die zich hebben ingezet in Afghanistan, in Kunduz, onder vaak zeer moeilijke omstandigheden. Volgens mij is het duidelijk dat zij trots mogen zijn op deze missie. D66 was voor deze missie en staat nog steeds achter deze missie.

Ik wil beginnen met de besluitvorming, want als je een missie beoordeelt, moet je die ook in de context van toen plaatsen. Ik memoreer dat Nederland destijds als een van de eerste NAVO-bondgenoten uit Afghanistan dreigde te vertrekken. Ik memoreer dat de taliban eigenlijk al een field day hadden en zich verkneukelden over het feit dat een belangrijke Westerse bondgenoot als Nederland vertrok. In deze context hebben mijn partij en andere partijen besloten dat we op een of andere manier moesten bijdragen aan Afghanistan, gezien onze bondgenootschappelijke verhouding, maar ook gezien het belang dat wij hechtten aan een betere ontwikkeling in Afghanistan. Ik memoreer ook de Nederlandse context, waarin Rutte I ervoor koos om met de PVV samen te werken, waardoor het bijna onmogelijk was om niet met de oppositie samen te werken. Ik memoreer ook dat de PvdA op een verantwoordelijkheidsvakantie was omdat dit een vechtmissie zou zijn. Dat is het niet gebleken en dat is het ook nooit geweest. In deze context moest gekomen worden tot een zinvolle bijdrage.

We bekijken vandaag in een brede context de internationale aanwezigheid in Afghanistan, maar ook de resultaten van deze missie. Ik heb een dubbel gevoel als ik kijk naar de resultaten. De kwaliteit van de missie, die ook altijd onderstreept is tijdens de debatten, was gewoon bijzonder goed. De kwaliteit van de trainingen, de inhoud van de trainingen, de nadruk op mensenrechten, op vrouwenrechten en de alfabetiseringscursussen waren goed. De vervolgcursussen zijn gewoon geroemd door de NAVO en door de Afghanen. Niet voor niets ging een hoge Amerikaanse NAVO-bevelhebber meteen nadat hij was ingekwartierd in Kabul naar Kunduz. Daar zat immers kwaliteit. Maar ik moet vaststellen dat de kwantiteit tegenvalt als ik specifiek kijk naar het aantal getrainde agenten. We hadden volgens mij veel meer agenten kunnen trainen. Ik heb het kabinet gevraagd of we kunnen kwantificeren hoeveel meer er dat hadden kunnen zijn. Het kabinet zegt dat dat niet kan, maar laat ik me dan aan deze stelling wagen: volgens mij hadden we de agenten van het hele noorden kunnen trainen.

De caveats zijn al besproken. Ik wil het nog kort hebben over de artikel 100-procedure. Tot slot zal ik ingaan op het rechtsstaatprogramma.

De heer Sjoerdsma (D66): Volgens mij herhaalt mevrouw Eijsink wat ik net zeg. Nederland heeft daar uitstekende cursussen neergezet, er zijn ook honderden Afghaanse politieagenten getraind, op het lagere niveau, op het middenkaderniveau en enkelen op officiersniveau. Er zijn vrouwelijke politieagenten getraind in separate programma's. Mevrouw Eijsink constateert terecht dat we veel meer politieagenten hadden kunnen trainen, niet alleen voor Kunduz, maar voor meer noordelijke provincies en misschien niet alleen maar de Afghan Uniformed Police, maar ook een andere politietak. Ik zoek naar wat uw vraag beoogt, maar volgens mij zijn we het daarover eens.

Ik was gekomen bij de caveats. Ik wil voorkomen dat het lijkt alsof de eisen van de Kamer alleen maar negatief zouden hebben uitgewerkt, zoals ook een beetje lijkt uit de beoordeling van het kabinet. Het verlengen van de training, het toevoegen van bepaalde vakken en het lobbyen bij de NAVO hebben de kwaliteit van de missie natuurlijk echt verbeterd. Dat is niet alleen maar een stempeltje van het kabinet, zoals de heer Van Bommel betoogt, maar dat is ook in Afghanistan door de Afghanen en door de NAVO als waardevol beschouwd. Daar waar de caveats beperkend van aard waren – het niet-offensieve karakter van de politie en de F-16's in eerste instantie – heeft dat negatief uitgewerkt op de kwantiteit van wat wij daar hebben kunnen doen. Dat moeten we gewoon constateren als we terugkijken. Volgens mij hebben we er ook van geleerd.

Dat zijn mijn conclusies over de caveats. Wij moeten als Kamer bij dit soort debatten nadenken over de vraag waarover we het willen hebben. Volgens mij hebben we bij het Mali-debat een ontzettend goede discussie gevoerd over de doelstellingen en over de vraag hoe je ervoor zorgt dat militairen en diplomaten met de juiste middelen op pad gaan. We hebben het niet gehad over de vraag hóe je die doelstellingen bereikt, dat is het cruciale verschil. Dus het toetsingskader aflopen en de doelstellingen doorlopen.

De heer Sjoerdsma (D66): Nee, daar heeft de heer Van Ojik natuurlijk helemaal gelijk in. De inzet om de Afghaanse politie civiel werk te laten doen is iets waar de Afghanen zelf om vragen, waar de Afghaanse burgerbevolking bijna om smeekt en waar de Afghaanse Minister van Binnenlandse Zaken van overtuigd is. De nadruk op het civiele karakter is overigens iets waar mijn fractie nog steeds van overtuigd is en trots op is. Over die caveat zeg ik alleen dat het absolute gehalte van de beperking – je moet het op alle mogelijke manieren uitsluiten – met zich heeft meegebracht dat je geen politieagenten van buiten Kunduz hebt kunnen trainen. Hier was misschien een relativering, een wat grotere acceptatie van de lokale context, op zijn plaats geweest.

Ik wil nog een punt maken met betrekking tot de caveats. Ik sluit me aan bij een vorige spreker, ik vind ook dat het kabinet zich wel wat vrijheid veroorlooft in het beoordelen van de Tweede Kamer. Met deze missie is het uiteindelijk het kabinet dat een besluit neemt over een uitzending. Dus als het kabinet besluit over een missie met bepaalde caveats, gaat het ook aan om zichzelf daarover te beoordelen. In oordeel was er nu wel erg veel aandacht voor de Tweede Kamer.

Ik kom op het rechtsstaatprogramma.

De heer Sjoerdsma (D66): Ik ga er snel doorheen. Kijkend naar de ontwikkelingsinspanningen van Nederland in Afghanistan, constateer ik dat we hink-stap-springend door dat land gaan. We begonnen in Baghlan, sprongen naar Uruzgan, eindigden in Kunduz en nu is er het besluit om het alleen nog maar nationaal te gaan doen. Ik vraag me af of dat zinvol is. Nadat we militair vertrokken uit Uruzgan, hebben we besloten nog minstens een aantal jaren actief te blijven op het gebied van ontwikkelingssamenwerking. Dat hebben we gedaan en dat heeft zich terugbetaald. Ik vraag mij af waarom we dat niet doen in Kunduz. Waarom loopt ons programma maar drie jaar en niet vijf of tien jaar als we constateren dat de opbouw van de rechtsstaat minstens tien jaar kost? Het programma kost 1,5 miljoen euro. Ik vraag dit ook omdat de rechtsstaat van Kunduz niet vanuit Kabul valt op te lossen. Er bestaat geen centraal rechtsstaatprogramma in Afghanistan en er bestaat geen centraal rechtsstaatfonds. Ik vraag het kabinet de inspanning voort te zetten, ook omdat deze niet alleen gericht is op de formele kant van de rechtsstaat, maar ook op de heel ingewikkelde informele kant, waar nog steeds 80% van de Afghaanse zaken terechtkomt. Nederland heeft daar een meerwaarde, maar niet door geld te stoppen in een heel groot fonds.

Tot slot de evaluatie zelf. Er is een aantal tekortkomingen met betrekking tot de uitvoering van de evaluatie geconstateerd. Ik vraag het kabinet wel om de evaluatie te willen blijven uitvoeren tot vijf jaar na de missie omdat ik me afvraag of we zo kort na de missie al echt constateringen kunnen doen over de resultaten die we daar hebben bereikt. Dan kunnen we vijf jaar na de missie een fatsoenlijke conclusie trekken over de Nederlandse inspanningen in Kunduz.

Mevrouw Eijsink (PvdA): Voorzitter. Ik was afgelopen donderdag samen met de heer Vuijk aanwezig bij de medaille-uitreiking aan de leden van het detachement Air Task Force 24 van het National Support Element 6 en van het Air Point of Debarkation en aan de contingentscommandant op de vliegbasis in Leeuwarden. Het was een fantastische bijeenkomst. De Commandant der Strijdkrachten was ook aanwezig. Uiteraard waren de partners aanwezig en er waren ook veel kinderen, want het was voorjaarsvakantie. Het regende flink, maar het was een fantastische bijeenkomst. Deze 24ste Air Force is de op een na laatste die we hebben uitgestuurd; de 25ste is een paar weken geleden uitgezonden. Ik heb in de afgelopen jaren vele van deze bijeenkomsten mogen bijwonen. Ik wil met nadruk de politiemensen en hun partners noemen, de militairen en hun partners, het thuisfront, de kinderen en eigenlijk iedereen. Ik zie hier op de publieke tribune mensen die al die jaren aanwezig zijn geweest bij de debatten in de Tweede Kamer over het beleid en de uitvoering ervan.

Sinds 2001 is Nederland actief betrokken bij de stabilisatie en wederopbouw van Afghanistan. Nederland steunt de internationale vredesmissie ISAF sindsdien. Het traint de Afghaanse politie en helpt de Afghaanse bevolking. Sinds januari 2002 zijn we daadwerkelijk betrokken bij ISAF. Een aantal van ons is nog betrokken geweest bij de F-16's die gestationeerd waren in Manas in Kirgizië, en heeft een bezoek gebracht aan Baghlan, waar we van 2004 tot 2006 waren en waar nog een kaasfabriek is opgezet door Nederland. Van 2006 tot 2010 waren we jaarlijks betrokken met ongeveer 1.700 militairen, diplomaten en ontwikkelingsadviseurs in de provincie Uruzgan. Daarna kwam de politietrainingsmissie in Kunduz. In Mazar-i-Sharif zijn op dit moment nog vele mensen actief. Denk aan onze F-16's en de ongeveer 120 ondersteunende Nederlandse militairen. Ook in de hoofdkwartieren in Kandahar en Kabul zijn nu nog mensen aanwezig. Zowel politiemensen en ontwikkelingswerkers als militairen zijn nog steeds betrokken in Afghanistan.

Toen we aan de ISAF-missie begonnen in 2002, riep de NAVO op om betrokkenheid te laten zien. Wat was de NAVO nog waard? Dat is vele malen ter discussie geweest in de Kamer.

Eind dit jaar zullen we de missie na tien jaar afsluiten. Voor Nederland was dat eigenlijk vorig jaar al het geval. Ik heb twee vragen aan de regering: gaat de NAVO zelf een evaluatie doen, en hoe gaat Nederland een moment creëren om die missie af te sluiten? Ook voor Nederland is dit een terugblik, en er is in tien jaar veel gebeurd, ook op de Ministeries. Hoe gaan we terugblikken? Hoe doen we recht aan een afsluitmoment van tien, elf jaar NAVO-ISAF-betrokkenheid voor de militairen en politiemensen met hun partners, maar ook voor de ouders en de overige familieleden van gesneuvelden? Er komt een moment waarop we zeggen: dit was NAVO-ISAF. Ik vraag de regering om daarop te reageren.

De Kamer is onder Rutte I een keer in Kunduz geweest. Als ik me goed herinner was daar ook de huidige Minister van Defensie bij aanwezig, toen nog als woordvoerder. Het tweede bezoek vond plaats in februari 2013, waar ik zelf ook bij was. Kijken we naar de papieren werkelijkheid, die we vaak besproken hebben in de Kamer, en de werkelijkheid in de praktijk op dat moment. Rutte II trad aan in november 2012. Op dat moment wisten we al dat de missie, zoals besproken op 21 januari 2011 in deze Kamer, na een halfjaar bijgesteld was op vele fronten. Dat worden nu caveats genoemd. We hebben discussies gehad over de zes tot acht weken en het verschil benadrukt tussen de EUPOL-missie en de NAVO-missie. Iedereen heeft het over een vechtmissie, maar ik heb het verslag van het debat van 21 januari 2011 nog eens doorgelezen en ik kan u verzekeren dat het toen vooral een vechtdebat was.

De Kamer heeft, denk ik, veel geleerd. Ook in 2011 ging het om bewoordingen. We hadden het over een civiele missie, een politiemissie en een militaire missie. Ik benadruk dat de PvdA-fractie toen tegen was. Wat lag er in feite voor? Een NAVO-exitstrategie. Die werd op dat moment volledig anders uitgewerkt dan waartoe wij ooit besloten hadden. In de ISAF-discussie daarvoor was dit nooit zo aan de orde was geweest.

Ik moet afronden, want ik ben bijna door mijn spreektijd heen. De evaluatie van Rutte I wordt door Rutte II geëvalueerd. Ik denk dat de Kamer veel geleerd heeft. Ik kan er veel over zeggen, maar verwijs graag naar het MINUSMA-debat in december vorig jaar. Ik denk dat de Kamer op dat moment heeft laten zien op welke wijze zij de kwartaalrapportages en de andere opmerkingen had geïnternaliseerd.

Ik heb nog een aantal vragen. Wat betreft veiligheid en rechtsorde vraag ik de Minister van Justitie naar het Meerjarig Strategisch Plan 2014–2017 voor Afghanistan. Ik weet dat hij graag komt bij deze debatten maar niet altijd een vraag gesteld krijgt. Ik vraag Minister Opstelten op welke wijze we dit zowel nationaal als internationaal verder uitdragen en voortzetten.

Sinds de discussie begon in januari 2011, is ons meerdere malen voorgehouden dat de NAVO de opzet van onze training met tracking en tracing, het «leerlingvolgsysteem», fantastisch vond en ook zou overnemen. In de eindevaluatie lees ik daar helemaal niets meer over terug. Ik lees wel iets over de POMLT's, waar nog een evaluatie over komt. Op welke wijze gaat de NAVO dit verder incorporeren en meenemen?

De heer Van Ojik (GroenLinks): Voorzitter. Voor we het weten doen we het debat van toen vandaag weer over, in ongeveer dezelfde rolverdeling. Er is wat dat betreft weinig sprake van voortschrijdend inzicht, vooralsnog.

Ik was ook mee op die Kamerreis in februari vorig jaar. Ik ben toen onder de indruk geraakt van de combinatie van professionaliteit en gedrevenheid van de militairen, de politietrainers en het civiele personeel die namens Nederland waren uitgezonden. Ook ik wil graag nog een keer de gelegenheid aangrijpen om namens mijn fractie respect te betuigen aan al deze vrouwen en mannen die daarnaartoe zijn geweest.

Ik ben blij met de evaluatie, ondanks alles wat je daar verder over kunt zeggen. Dat laatste moeten we vooral ook doen. We moeten lessen leren en kritisch zijn ten aanzien van het kabinet en ons eigen functioneren. Ik ben daar graag toe bereid, en als ik dat niet was, zouden mijn partijgenoten mij daar wel toe dwingen. Dus ik heb weinig keus, zeg ik er eerlijk bij. Maar ondanks dat alles wordt uit de evaluatie toch duidelijk dat er wel degelijk heel veel mensen, in welke hoedanigheid dan ook, op enigerlei wijze baat hebben gehad bij hetgeen Nederland daar heeft gedaan. Dat geldt voor politiefunctionarissen die een training hebben gehad, het geldt voor inwoners van de provincie, het geldt voor mensen die een beroep willen doen op juridische bijstand, het geldt voor mensen die actief zijn in een ngo en die opkomen voor vrouwenrechten, het geldt voor een heel brede diversiteit aan burgers in de provincie Kunduz. Ik denk dat het goed om dit nog eens te benadrukken bij alle discussie over wie er toen gelijk had en welke conclusies je daar nu uit moet trekken.

Uit de evaluatie blijkt ook dat alles wat we daar beoogd hebben te doen, niet anders kan worden geduid dan als een proces van lange adem. Het klinkt misschien raar, maar het is nog veel te vroeg om te kunnen beoordelen of de kosten uitgedrukt in mensenlevens, in geld, et cetera, opwegen tegen de baten. De baten kennen we simpelweg nog niet, die zullen zich in heel veel gevallen pas op langere termijn openbaren. Althans, we hopen dat dat gaat gebeuren.

We weten ook dat heel veel problemen nog niet opgelost zijn. In de evaluatie windt men daar ook geen doekjes om. Men noemt corruptie, straffeloosheid en de positie van vrouwen in de Afghaanse samenleving. Het zou mij heel erg verbaasd hebben als in de evaluatie had gestaan: die Nederlanders zijn er nu een tijdje geweest en het is allemaal dik voor elkaar daar. Het is naïef om dat te denken. Je moet in je beoordeling achteraf altijd rekening houden met oorzaak en gevolg op lange termijn. De verandering kost tijd.

Welke rol heeft de Kamer gespeeld bij het stellen van al die eisen? Ik wil er niet al te veel over zeggen. In de evaluatie wordt vastgesteld dat de Kamer overvraagd heeft en dat zij te veel is gaan zitten op de stoel van de mensen die verantwoordelijk zijn voor het in de praktijk brengen van de missie. Ik denk daar toch heel genuanceerd over, wat net ook bleek in de interruptiedebatjes. De heer Sjoerdsma heeft zijn aanvankelijke kritiek nu ook wat zakelijker geformuleerd. In de krant stelde hij nog dat er voortdurend rode lijnen in het zand getrokken werden. Het gaat nu eigenlijk over één onderdeel van één specifieke caveat, zoals die door de Kamer is gesteld. In die zin zijn we geloof ik toch weer wat dichter bij elkaar gekomen en daar ben ik blij om. Het heeft deels ook te maken met wat naar jouw mening een Nederlandse missie in het buitenland moet zijn en moet doen. De eis om een duidelijk onderscheid te maken tussen civiele en meer militaire taken heeft ook te maken met een bepaalde visie die je daarop hebt. Het is overigens wel altijd het recht en ook de plicht van het kabinet om bij de Kamer terug te komen als het kabinet van mening is dat de Kamer bepaalde eisen heeft gesteld die in de praktijk onuitvoerbaar zijn.

Ik heb nog een minuut en die wil ik besteden aan de toekomst. Ik heb gezegd dat veel effecten pas op langere termijn zichtbaar zullen worden, maar of dat gebeurt hangt ook af van wat wij in de komende tien à vijftien jaren, of misschien nog langer, bereid zijn te doen in Afghanistan. Ik hoor graag van de Minister van Buitenlandse Zaken hoe hij de ontwikkeling in meer politieke zin ziet en wat daarbij de betrokkenheid is van Nederland. Van de Minister van Defensie en wellicht ook van de Minister van Veiligheid en Justitie zou ik willen horen welke lessen er getrokken zijn en hoe het verder gaat op het gebied van eventuele politietrainingen.

Aan de Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking wil ik een vraag stellen over onze betrokkenheid op het gebied van de derde D, development. In het Meerjarig Strategische Plan 2014–2017 voor Afghanistan, dat we pas besproken hebben, is voor de komende jaren sprake van een heel forse bezuiniging. Het gaat van 142 miljoen in de periode 2012–2015 naar 83 miljoen in de periode 2014–2017. Ook uit de antwoorden op de schriftelijke vragen blijkt dat we onze ambities naar beneden moeten bijstellen. Mijn vrees is dat we door ook civiel onze aanwezigheid zo terug te schroeven, over een aantal jaren alsnog tot de conclusie zullen moeten komen dat datgene dat we nu gedaan hebben, wellicht toch niet duurzaam is geweest. Dat zouden we volgens mij allemaal betreuren, ongeacht hoe we over deze missie dachten. Ik zou graag willen dat de Minister daarop reageert.

De heer Knops (CDA): Voorzitter. We spreken vandaag over de eindevaluatie van de missie, maar ook over de besluitvorming. We evalueren ook onszelf en de wijze waarop het gegaan is. Dat is een continu proces. We doen dat bij alle missies die we achter de rug hebben en bij de missies die nog zullen komen, opdat we een betere besluitvorming krijgen. Dit laat onverlet dat er alle ruimte is voor andere politieke opvattingen.

Laat ik maar meteen een publiek geheim verklappen: wij waren voor een langer verblijf in Uruzgan. Ik begin niet bij het jaar nul, maar bij het moment dat we weggingen uit Uruzgan. Het liep inderdaad anders. Het kabinet viel, de PvdA wilde niet langer blijven en uiteindelijk kwam er een gelegenheidscoalitie van partijen die zei: we moeten wel iets in Afghanistan blijven doen. Deze coalitie riep het kabinet op om te komen tot een politietrainingsmissie. Die kwam er in Kunduz, met dank aan GroenLinks in het bijzonder, zoals meerdere malen gememoreerd, maar ook ChristenUnie en D66 lieten zich niet onbetuigd. Het viel echter niet mee om het pacifisme te pacificeren, zo zeg ik tegen de heer Van Ojik. Tal van toezeggingen moesten er aan te pas komen om GroenLinks over de streep te trekken. Het resultaat was een missie met een hoog Haags tekentafelgehalte. De missie was overladen met caveats en had niet het type inzet van militairen dat onze fractie doorgaans voor ogen heeft.

Ik wil benadrukken dat wij bijzonder veel waardering hebben voor de inzet van militairen, politiemensen en burgers namens Nederland in dat gebied. Dit is ook in lijn met wat eerdere fracties hebben gezegd. We hebben het met eigen ogen kunnen zien. De mensen hebben de opdracht die ze gekregen hebben met verve uitgevoerd, alleen hebben ze er niet alles uit kunnen halen. Dat ligt niet zozeer aan deze mensen, als wel aan de politieke kaders waarmee ze op pad moesten gaan.

De heer Knops (CDA): Het blijkt maar weer dat het in de cultuur van deze Kamer toch altijd lastig is om complimenten in ontvangst te nemen. We zijn meer gewend aan het elkaar bekritiseren.

Ik kom op het punt van onze eigen rol en onze eigen besluitvorming. Ik zei zojuist dat GroenLinks het meest enthousiast was over deze missie, maar natuurlijk hebben wij ook voorgestemd. Ik kan me de discussies hierover in onze fractie nog heel goed herinneren, want wij hebben niet met enthousiasme voorgestemd. Wij hebben dit in het debat aangegeven en we hebben ook onze zorgen geuit over de caveats. Maar het alternatief was dat we helemaal weg waren gegaan uit Afghanistan. Het dilemma waar we vanuit het perspectief van regeringsverantwoordelijkheid voor stonden was: met een breed draagvlak akkoord gaan met een missie die niet de missie was zoals we die zelf bedacht zouden hebben, of weg uit Afghanistan. Dan kom je op een punt dat je je goed moeten afvragen wat de rol van de Kamer moet zijn; de regering regeert. Dit punt komt binnenkort weer terug in het debat over de artikel 100-evaluatie. Deze missie was zo gericht op het verkrijgen van draagvlak dat de kwaliteit van de missie, de coherentie en de duidelijke doelstellingen naar de achtergrond werden gedrongen. Ik denk dat we dit onszelf kunnen aanrekenen. Ik trek het ook mezelf aan en mijn fractie trekt het zichzelf aan. Daarom zit ik hier ook met gemengde gevoelens. We hebben voor deze missie gestemd, maar ik heb indertijd ook al aangegeven dat een inherente mislukking dreigde, juist door de cocktail van doelstellingen en caveats in de missie.

Binnen de beperkingen van de missie hebben onze mannen en vrouwen, militairen en politiefunctionarissen, diplomaten en ontwikkelingswerkers betekenisvolle resultaten geboekt. De bemoeienis van de Kamer met de aanvullende training pakte zelfs goed uit, dus het is niet ten principale dat de Kamer zich niet zou mogen bemoeien met de inhoud van de missies. Vanwege de nadruk op kwaliteit en persoonlijke begeleiding van de agenten in het veld trok de training nationale en internationale aandacht. Het Nederlandse model werd door de NAVO en de Afghanen overgenomen. In totaal hebben bijna 2.000 agenten het alfabetiseringsonderwijs afgerond en zijn ruim 300 politiefunctionarissen uit het midden- en hogere kader getraind. De inzet op het gebied van de rechtsstaat in Kunduz heeft een kwaliteitsimpuls gegeven aan de justitiële keten en aan onderlinge samenwerking tussen politie en justitie.

Door de caveats konden er minder agenten worden opgeleid dan beoogd. Nederland mocht geen agenten opleiden voor het gehele noorden van Afghanistan, maar alleen voor de provincie Kunduz. Daarnaast konden geen andere politiecategorieën dan de Afghan Uniformed Police worden opgeleid. In de praktijk vergde het systeem van tracking en tracing een onevenredige inspanning van de Nederlandse militairen en leidde het af van de kerntaken. Het kabinet oordeelde ook zo. Wij zijn het daarmee eens. Dat systeem was nodig omdat de Kamer had geëist dat de door Nederland opgeleide agenten niet zouden worden ingezet voor offensieve operaties.

Een andere bizarre caveat was dat F-16's alleen bondgenoten te hulp mochten komen als ze al in de lucht waren. Die caveat werd later weggenomen en Minister Hillen moest het als een misverstand presenteren om GroenLinks niet in de problemen te brengen. En zo kan ik nog wel even doorgaan. De Afghaanse werkelijkheid van nu is dat de door Nederland opgeleide politieagenten nu de missie is beëindigd alsnog tegen de taliban kunnen worden ingezet. Gelukkig hebben ze goed leren schieten.

Militairen en politieagenten waren, zoals journaliste Natalie Righton het verwoordde, goede acteurs in een slechte B-film. Dit kabinet had de mogelijkheid om ten minste sommige caveats aan te passen. Dat heeft men niet gedaan, ondanks verzoeken daartoe van het CDA. F-16-vliegers deden hun beklag in Elsevier over de vele beperkingen in hun optreden. Collega Bruins Slot heeft destijds bij het debat voorbeelden genoemd van talibanstrijders die bermbommen legden of mortierinstellingen inrichtten. De F-16's mochten er niet tegen optreden. Dit kabinet maakt het ook niet mogelijk. Waarom niet? Premier Rutte zag mogelijkheden, kamerlid Hennis pleitte er zelfs voor na een bezoek, en toch is het er niet van gekomen. Bleef de PvdA vasthouden aan caveats die ze in de oppositie nota bene zo hard bestreden had?

Ondanks dit alles zijn er toch positieve resultaten geboekt door onze mensen in Afghanistan. Dat is ook de Afghaanse werkelijkheid. De PvdA werd dankzij GroenLinks op haar wenken bediend. Maar zelfs toen aan alle eisen van Job Cohen voldaan was, bleef toenmalig woordvoerder Timmermans zich verzetten. De NAVO-strategie van Obama deugde eenvoudigweg niet. Daarom kon het ook nooit wat worden, met welke trainingsmissie dan ook. Het was een militaire missie en daar deed de PvdA niet aan mee. Afghaanse politieagenten zouden paramilitairen zijn en schouder aan schouder met het leger vechten tegen de taliban. Het is allemaal niet gebeurd. De volgende vraag aan de heer Timmermans, de huidige Minister, is dan ook gerechtvaardigd: hoe kijkt hij terug op de besluitvorming van destijds? Achteraf is het altijd makkelijker, maar het lijkt me goed dat ook het kabinet hierop reflecteert.

De heer Knops (CDA): Hoe nu verder na 2014? Het draait opnieuw om de vraag hoe wij verder moeten en om de opstelling die de PvdA kiest, nu zij in het kabinet zit. Willen we wel of geen bijdrage leveren aan een eventuele missie van de NAVO? Klopt het dat de NAVO al een verzoek hiertoe heeft ingediend bij de Nederlandse regering?

Ik ben heel blij dat het kabinet de post-missie-evaluatie na vijf jaar heeft overgenomen in de eindevaluatie.

De heer De Roon (PVV): Voorzitter. De politietrainingsmissie Afghanistan was in het leven geroepen om een bijdrage te leveren aan een stabiel en democratisch Afghanistan. Dat lees ik in de artikel 100-brief van 7 januari 2011 over deze missie. Een door en door islamitisch land willen omtoveren tot een democratische rechtsstaat, is als het vragen om een vierkante cirkel. Het is vanzelfsprekend een heilloze missie. Ik constateer dan ook dat Afghanistan nu allerminst stabiel is en zeker geen rechtsstaat. Sterker nog, Afghanistan zwalkt en wordt alleen overeind gehouden door ontwikkelingsgeld en buitenlandse militaire steun. Hoezo stabiel? Haal je deze elementen weg, dan stort het land als een kaartenhuis in elkaar. Dat is in ieder geval mijn overtuiging.

Uit de evaluatie, de technische briefing en de gesprekken blijkt dat de resultaten van de politietrainingsmissie nauwelijks tastbaar en meetbaar zijn. De zoektocht naar positieve resultaten is vrijwel zonder resultaten. De PVV is dan ook absoluut niet verrast dat de politietrainingsmissie in Afghanistan de doelstellingen niet heeft bereikt. Mijn fractie is benieuwd in hoeverre de Minister van Buitenlandse Zaken het tot stand brengen van een stabiel en democratisch Afghanistan wel gerealiseerd heeft zien worden door toedoen van de politietrainingsmissie. Hoe beoordeelt de Minister in dat opzicht de effecten van deze missie? Volgens de internationale partners blijft, alle geldstromen van internationale partners en inzet ten spijt, een post-2014-missie voor Afghanistan een absolute must. Kan de Minister dat uitleggen?

De regering geeft aan dat de duurzaamheid van de resultaten afhankelijk is van politieke en veiligheidsontwikkelingen in Afghanistan. Dat is nogal wiedes en ook typerend. De vooruitzichten voor het land Afghanistan zijn in het geheel namelijk allesbehalve rooskleurig. Ik vind dat die toekomst er donker uitziet. Het geweld neemt toe, de taliban is onlangs weer met een nieuw offensief begonnen om terrein te winnen, en dat gebeurt dan op het moment dat de internationale troepenmacht zich verder terugtrekt. In 2013 was het aantal aanvallen door opstandelingen al met 15% à 20% toegenomen en dit jaar is die lijn gewoon doorgezet. Het zijn duidelijke cijfers. Ook is het treffend dat na de aardverschuiving, waarbij vorige week ruim 2.000 Afghanen om het leven kwamen, hulp pas kon worden geboden nadat honderden militairen naar het getroffen gebied waren gestuurd om de veiligheid van hulpverleners te kunnen verzekeren. Het is maar een klein voorbeeld, maar toch.

De politietrainers, militairen en het ondersteunend personeel die voor deze missie zijn ingezet, verdienen wat mijn fractie betreft een dikke pluim, ondanks de magere resultaten.

Ze hebben keihard gewerkt, in vaak moeilijke omstandigheden, aan de hun opgedragen taken, met een – ik citeer nu de GroenLinks-woordvoerder – grote professionaliteit en gedrevenheid die zij daarbij aan de dag hebben gelegd. Ik onderschrijf dat volledig. Hen treft geen blaam, zij verdienen respect.

De partijen die de missie hebben gesteund en hebben omkleed met allerlei politieke voorbehouden zijn wellicht wel medeverantwoordelijk voor het minimale resultaat van de trainingsmissie. Dat blijkt in elk geval uit de eindevaluatie en de beantwoording van vragen. In hoeverre is de Minister van Defensie nu van mening dat de caveats de politietrainingsmissie hebben dwarsgezeten bij het behalen van resultaten? Is de Minister van mening dat het resultaat van de missie beter zou zijn geweest zonder deze caveats? In hoeverre is het voorbehoud dat opgeleide Afghaanse politieagenten niet zouden worden ingezet voor aanvallen op de taliban debet aan het feit dat juist in Kunduz de veiligheidssituatie drastisch is verslechterd? Graag een reactie.

De hulp van Nederland en het verschepen van geld door de internationale gemeenschap naar Afghanistan heeft overduidelijk geen zoden aan de dijk gezet, niet voor Kunduz en niet voor Afghanistan. Daarom wil ik van de Minister weten – ik doel nu op de Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking – waarom Afghanistan een OS-partnerland blijft en waarom Nederland Afghanistan in de periode 2015 tot 2017 financieel blijft ondersteunen bij de opbouw van politie en leger. Blijven we geld geven aan de opleiding van militairen die vervolgens overlopen naar de taliban of anderszins verdwijnen? Of, zo vraag ik aan de Minister van Defensie, investeren we liever in hoogwaardig, technisch personeel voor onze eigen krijgsmacht? Wat de PVV betreft, is dat een makkelijke keuze.

De PVV concludeert dat het in de Kamer breed gedragen dogma van maakbaarheid van een islamitische samenleving in Afghanistan keihard op z'n bek is gegaan. Wat heeft de missie nu werkelijk bijgedragen aan vrouwenrechten en rechtsstaatontwikkeling? De tribale en islamitische cultuur die in Afghanistan heerst, staat gewoon niet open voor westerse maatstaven. Het kabinet vindt het moeilijk om de resultaten van de missie te vertalen in cijfers. De PVV vindt dat niet moeilijk. Ik vraag trouwens niet aan het kabinet om daar nu een cijfer aan te gaan geven. Wat mij betreft ben ik geheel tevreden als het kabinet de keiharde conclusie «het is onvoldoende» wil uitspreken. De PVV pleit ervoor om verder geen tijd en energie te steken in die islamitische faalstaat Afghanistan en er vooral geen geld meer in te steken. Laten we de miljoenen euro's in ons eigen politie- en defensieapparaat stoppen, waar we wel meetbare en zichtbare resultaten kunnen behalen met al dat geld. Afghanistan was een failed state voorafgaand aan de politietrainingsmissie en zal dat ook daarna blijven. De PVV wil daarom het kabinet met klem verzoeken zich te onthouden van welke deelname dan ook aan een eventuele post-2014-missie en geen cent van ons belastinggeld meer aan die faalstaat te besteden.

Minister Timmermans: Voorzitter. Dank aan de Kamer voor de inbreng in eerste termijn. De aan mij gestelde vragen gaan vooral over het grotere plaatje, over de toekomst van Afghanistan en de ontwikkelingen en ook over een terugblik op wat er de afgelopen tien jaar is gebeurd. Ik zal mijn antwoord daarop concentreren. Voor de misschien wat minder geoefende volger van overleggen in deze Kamer: er werd heel veel tussen Kamerleden onderling gesproken. Maar bij dit specifieke onderwerp lijkt mij dat juist heel goed omdat hier sprake is van een gedeelde verantwoordelijkheid van Kamer en kabinet. Hier is – maar daar komen we later bij de bespreking van de artikel 100-procedure op – het finetunen van de verhoudingen, van de verantwoordelijkheden heel erg belangrijk. Ik heb het enorm op prijs gesteld dat de Kamer bereid is geweest kritisch naar het verleden en het eigen handelen te kijken. Dat doet het kabinet natuurlijk ook in de evaluatie van de Kunduz-missie, zoals blijkt uit de brief. Ik denk dat we daar allemaal beter van worden als we dat ook ter harte nemen.

Het is maar wat je ambitie is, zeg ik ook tegen de heer De Roon. Als het je ambitie is van Afghanistan Zwitserland te maken, dan kun je maar beter ophouden want dat gaat nooit gebeuren. De ambitie was – en daar is men mee begonnen – ervoor te zorgen dat Afghanistan niet het standaardbroeinest wordt van waaruit allerlei wereldwijd opererende terroristische netwerken een rechtstreekse bedreiging van burgers in Nederland en andere landen kunnen vormen. De reden om na 9/11 in Afghanistan actief te worden voor de NAVO, was dat het duidelijk was dat daar ongestoord terroristen werden opgeleid die een rechtstreekse bedreiging voor onze veiligheid vormden. Om daar iets aan te doen, moesten natuurlijk eerst die terroristen worden bestreden in Afghanistan. Vervolgens was het de bedoeling dat er geholpen zou worden bij het laten ontstaan van overheids- en staatsstructuren in Afghanistan. Die structuren moesten voorkomen dat de staat omvergeduwd zou kunnen worden door terroristische organisaties zoals de taliban. Zo zou Afghanistan een kans hebben om zich tot een rechtsstaat te ontwikkelen. Ik denk niet dat iemand de naïviteit heeft gehad te denken dat dat een snel en kortstondig en in een paar jaar af te ronden proces zou zijn.

Ik denk dat we vandaag tegen elkaar moeten zeggen dat het proces nog lang niet is afgerond en nog ontzettend lang zal duren. En inderdaad, u kunt het leuk vinden of niet, dat zal niet lukken zonder intensieve internationale betrokkenheid, over een langere periode. Er zijn resultaten geboekt. Mijn medewerkers hebben een aantal dingen op een rij gezet die ik u niet wil onthouden. Dat is niet door een rietje kijken, zeg ik tegen de heer Van Bommel, maar naar het bredere plaatje kijken. Ik zal een paar dingen opnoemen. Het aantal schoolgaande kinderen is verachtvoudigd sinds 2001 tot meer dan 9,4 miljoen. In 2001 gingen slechts 5.000 meisjes in de leeftijd van 4 tot 18 jaar naar school, in 2013 waren dat er 2,7 miljoen. Het aantal medische klinieken is gestegen van 496 in 2003 tot meer dan 2.000 in 2013. Meer dan 60% van de bevolking heeft binnen een uur toegang tot voorzieningen voor basisgezondheidszorg. Afghanistanbreed is het aantal Afghaanse politiefunctionarissen toegenomen van 53.400 in 2005 tot 157.000 in juli 2013. Het aantal vrouwelijke politieagenten is in deze periode toegenomen van 180 naar 1.551.

Het zijn maar een paar concrete voorbeelden maar wel indicatieve voorbeelden. Is het daarmee perfect? Nog lang niet. Maar het is wel een trend die de positieve kant uitgaat, met deze structuren die belangrijk zijn voor de kans op het ontstaan van een stabiele staat.

Laat ik ook iets vertellen over wat de heer Nader Naderi, een mensenrechtenactivist uit Afghanistan die gisteravond op bezoek was in Nederland, zei over de verkiezingen die onlangs gehouden zijn. Uit onderzoek van zijn mensenrechtenorganisatie op de verkiezingsdag blijkt dat bij de afgelopen verkiezingen 36% van de kiezers vrouw was. In 2009 stemden Afghanen nauwelijks over hun etnische grenzen heen. Dat is nu duidelijk anders geworden. Er is veel meer gekeken naar kandidaten over etnische grenzen heen. Abdullah behaalde de nodige stemmen in Pashtun-gebied, zoals in Kandahar, en Ghani behaalde omgekeerd stemmen in het noorden, wat in 2009 nog ondenkbaar zou zijn geweest. De politie is over het algemeen prima in staat geweest de veiligheid op de verkiezingsdag in de hand te houden; vanuit Afghaans perspectief, niet vanuit Nederlands perspectief, uiteraard ook weer in het licht van eerdere ervaringen. Naderi vertelde verder, en ik wil u dat ook niet onthouden, dat tien jaar geleden vrijwel niemand kon telefoneren in Afghanistan, terwijl tijdens de verkiezingen 10.000 waarnemers van zijn organisatie over het hele land verspreid per sms verslag deden van wat er gebeurde.

Zeg ik daarmee dat het perfect is? Verre van. Het is nog heel broos. Zeg ik daarmee dat het onomkeerbaar is? Ook niet. Het kan nog allemaal, als het even fout gaat, een verkeerde kant opgaan. Maar ik zeg wel dat de inspanningen van de internationale gemeenschap dit alvast mogelijk hebben gemaakt en dat het daarom in mijn ogen van belang is om op dat pad verder te gaan. Ik heb daarbij ook kritiek op het hele proces, op de nog beperkte aanpak van bijvoorbeeld corruptie, op de houding – daar heb ik eerder met uw Kamer over gesproken – van president Karzai ten opzichte van de militairen die ervoor gezorgd hebben dat er meer veiligheid kwam in Afghanistan.

Minister Timmermans: Ik incasseer heel graag als winst dat de heer De Roon in elk geval erkent dat er vooruitgang is geboekt op die terreinen. Dat vind ik al goed. Maar ik moet ook tegen de heer De Roon zeggen dat ik geen garantie heb dat het duurzaam blijft en dat het ook niet omgekeerd zou kunnen worden. Daarvoor is het te broos allemaal. Daarvoor is het land ook te broos. Daarvoor is de geschiedenis ook te pijnlijk. Daarvoor is de verzoening nog niet ver genoeg voortgeschreden. Daarvoor is de corruptie ook nog te ernstig. Daarvoor is ook de economische ontwikkeling nog te zwak. Daar heeft de heer De Roon volkomen gelijk in. Moet je daar dan de conclusie uit trekken dat het waarschijnlijk toch niks wordt en vervolgens weglopen? Ik denk dat we daar op termijn onze veiligheid een slechte dienst mee zouden bewijzen. Garanties heb ik niet. Ik heb ook niet de zekerheid dat het niet onomkeerbaar wordt. Ik zie op de punten die ik noemde echter wel vooruitgang en het is het waard dat we daarin blijven investeren. De financiële ondersteuning van die structuren is een consequentie van de afspraken die met de Kamer zijn gedeeld en door de Kamer worden gesteund. In de NAVO gemaakt, ik geloof tijdens de Chicago-conferentie, is afgesproken om die structuren langjarig te blijven ondersteunen. De NAVO en Nederland gaan daar de komende jaren mee door.

Er zijn ook vragen gesteld over de rol van de NAVO. We kunnen pas concreet naar de betrokkenheid van de NAVO na afronding van deze ISAF-periode kijken op het moment dat Afghanistan over de brug is gekomen wat betreft de afspraken over de positie van NAVO- en andere militairen in Afghanistan. President Karzai draalt op dat punt wel heel lang. Ik vind niet dat je vanuit Nederland en de NAVO daarop vooruit kunt lopen. Eerst moet duidelijk zijn hoe die verhouding zal zijn, pas dan kan bezien worden of daar een bijdrage aan geleverd moet worden. Los daarvan denk ik dat de betrokkenheid van de internationale gemeenschap nodig is en ook nodig zal blijven na 2014 bij het proberen de economische ontwikkeling van Afghanistan te stimuleren, bij het proberen de rechtsstaat van Afghanistan te versterken, bij het bevorderen van de mensenrechten in Afghanistan.

Mevrouw Eijsink vroeg hoe je de ISAF-periode moet afsluiten. De NAVO komt na afloop van de missie waarschijnlijk met een after action report. We zullen dat ook stimuleren. Ik zal ook bij de NAVO bepleiten om dat te doen. We zullen bekijken of dat een basis kan vormen voor een discussie met de Kamer. Verder is de brief die wij gestuurd hebben ook een vorm van evaluatie. Ik wil benadrukken dat hoe je ook tegen de besluitvorming rond de Kunduz-missie aankijkt en wat je ook vindt van de caveats die indertijd zijn aangebracht, de algemene indruk van de ontwikkelingen in Afghanistan een aantal positieve elementen laat zien. Die hebben helaas nog niet het point of no return bereikt en vereisen een voortgezette inspanning van de Afghanen zelf. De hele gedachte achter de ISAF-periode is dat de Afghanen het zelf overnemen. Dat zal echter niet kunnen slagen zonder internationale betrokkenheid, financieel en materieel. Waarschijnlijk moet worden doorgegaan met het trainen van de structuren die nodig zijn om een staat levensvatbaar te maken.

Ik denk dat de beoordeling van de missie na vijf jaar, waar de Kamer ook naar verwijst, een goede periode is, gelet op al die onweegbare factoren die in dat land spelen. Je moet die periode nemen, en niet na een te korte tijd evalueren wat er nu duurzaam beklijft van de ontwikkelingen. Ik denk dat van ons echter niet gevraagd kan worden dat we ter plekke, als we er niet meer zijn, blijven monitoren wat de effecten zijn. Dat zou meer een globale studie van de effecten moeten zijn, want je kunt niet iets blijven monitoren waarbij je zelf niet actief betrokken bent.

De heer Van Bommel heeft gevraagd naar het verzoeningsproces. Het Afghan Peace and Reintegration Program, dat over heel Afghanistan is uitgerold, laat resultaten zien: 8.000 re-integranten inmiddels. Dat is op het geheel gezien natuurlijk nog beperkt maar toch een positief begin, denk ik. In Kunduz zelf is er het Kunduz conflict resolution program, dat gericht is op informele conflictbeslechting op lokaal niveau, kleinschalig en zeer lokaal. Ik vind het eerlijk gezegd heel moeilijk om daar de resultaten van te meten.

Ik geloof dat de aan mij gestelde vragen zijn beantwoord.

Minister Timmermans: Die eerste vraag heb ik bewust niet beantwoord omdat ik die vraag al twee, misschien drie keer bij eerdere overleggen over Afghanistan heb beantwoord. Ik heb toen ook duidelijk gezegd dat ik als opvolger op één lijn zit met de vorige Minister van Buitenlandse Zaken. Ik heb bij mijn aantreden gezegd dat ik loyaal het in overleg met de Kamer toen genomen besluit ga uitvoeren en dat ik dat ook zal doen conform de afspraken die toen met de Kamer zijn gemaakt, al was de fractie waartoe ik toen behoorde het daar niet mee eens. Ik wil het de heer Knops nog wel tien keer vertellen, dat is wat ik nu bijna anderhalf jaar geleden daarover heb gezegd. Ik begrijp heel goed – ik heb hier een lang verleden aan de andere kant van de tafel – dat daar regelmatig naar verwezen wordt, maar ik dacht dat dit punt met de Kamer was besproken. Ik sta voor het uitvoeren van een besluit dat met democratische meerderheid in deze Kamer is genomen, dat het vorige kabinet heeft uitgevoerd en waar ik voor getekend heb op het moment dat ik deze verantwoordelijkheid nam. We kunnen in de evaluatie bekijken wat er van de toen gemaakte afspraken terecht is gekomen. Ik denk dat ze voor een groot deel zijn ingelost en ook resultaat hebben gehad, en voor een deel hebben de caveats beperkend gewerkt op de effectiviteit van de missie. Dat blijkt ook uit de evaluatie. Ik heb dat ten enen- en anderen male voor mijn verantwoordelijkheid genomen. Dat wil ik vandaag nog wel een keer doen als de heer Knops daar zo'n prijs op stelt.

Ik kom op de tweede vraag. Ik heb net aangegeven dat wat de Nederlandse regering betreft de vraag of Nederland post 2014 iets zou kunnen doen in NAVO-kader, pas aan de orde is als we helderheid hebben over de afspraken waartoe de Afghaanse regering bereid is. Pas dan zijn wij weer aan zet en is vervolgens de Kamer weer aan zet. Zo wilde ik het benaderen. Ik denk dat dat de enige zuivere manier is want als je daarop vooruit gaat lopen, dan doorkruis je een proces waarin Afghanistan nu echt aan zet is. De bal ligt op de helft van de Afghanen. Zij moeten hier duidelijkheid over geven voordat de internationale gemeenschap daarop kan reageren.

Minister Hennis-Plasschaert: Voorzitter. Dat ging ineens sneller dan ik had verwacht. Dank voor de gestelde vragen. Een aantal leden, onder wie de heer Vuijk, de heer Voordewind en volgens mij ook mevrouw Eijsink, vroeg naar de geleerde lessen. Zijn deze ook meegenomen in de Defensiedoctrines? Jazeker, die zijn meegenomen, ook in onze leidraad voor de geïntegreerde benadering. Ik denk dat we wel kunnen vaststellen dat BuHa-OS, BuZa, V en J en Defensie meer dan ooit samenwerken, ook door een stuurgroep die wekelijks plaatsvindt. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat we het concept zoals dat is uitgerold in Afghanistan altijd maar een-op-een kunnen inbrengen in een andere missie. De ene keer voeren we een missie onder de EU-vlag uit, de andere keer in VN- of NAVO-verband of in coalitieverband en iedere keer kan die bijdrage ook weer verschillen. Voor ons allemaal moet de conclusie zijn dat er niet zoiets is als een standaardrecept voor militaire inzet. Daar hebben we eerder over gesproken in het kader van de nota In het belang van Nederland. Dat doet niets af aan het feit dat wij natuurlijk wel lessen hebben geleerd en dat we die daar waar we kunnen ook zullen benutten. Mali is een totaal andere VN-operatie. Daarbij hebben we op verzoek van de VN de keuze gemaakt om een heel specifiek deel van die missie in te vullen. Hoe dan ook, we hebben onze lessen geleerd.

Ik denk dat al veel is gezegd over de caveats. Ik moest wel enigszins glimlachen over de opmerking van de heer Sjoerdsma over het oordeel van het kabinet. Die woorden neem ik zeer ter harte want natuurlijk heeft het kabinet follow-up gegeven aan de wensen en eisen. Er zijn veel opmerkingen over gemaakt maar ik denk dat met name de heer Sjoerdsma heel goed het onderscheid in kwaliteit en kwantiteit verwoordde. De kwaliteit is wel degelijk verbeterd. Kijk naar de aandacht voor bijvoorbeeld de vrouw, voor de mensenrechten. De heer Van Ojik heeft daar helemaal gelijk in. Het verlengen van het curriculum is een kwaliteitsslag geweest. Maar in kwantiteit hebben we ons beperkt door ons alleen te concentreren op de Afghan Uniform Police en de provincie Kunduz. Daar hoeven we helemaal niet geheimzinnig over te doen. Dat zijn ook weer lessen waar we in de toekomst rekening mee kunnen houden. Gelet op het besluitvormingsdebat over Mali, denk ik dat iedereen, zowel Kamer als kabinet, die lessen heeft meegenomen. Het kabinet zal nooit doof zijn voor wensen en eisen vanuit de Kamer, maar zal daar altijd zo oprecht mogelijk en met zo veel mogelijk realiteitszin op moeten reageren. Kijk naar Mali en de transporthelikopters.

Overigens is het niet zo – de heer Van Bommel zei dat – dat de missie überhaupt niet meer uitvoerbaar werd door het hebben van die caveats. Het heeft ons wel beperkt in een bepaald opzicht. Daarover bestaat geen misverstand. Op basis van de feiten – 700 gegeven opleidingen, een door Nederland ontwikkelde vervolgopleiding die officieel geaccrediteerd is door het Afghaanse Ministerie van Binnenlandse Zaken, het overnemen van de opleiding in Kunduz door de Afghaanse politie, eigen Afghaanse mentoring teams die de kwaliteit van het voorgeschreven curriculum kunnen verzekeren, 50 opgeleide rechters, officieren van justitie en advocaten – kunnen we vaststellen dat er wel degelijk resultaten zijn geboekt.

Collega Timmermans heeft al gesproken over het action report, over de toekomst. Ik heb even niet op mijn netvlies of er nog is gereageerd op het Nederlandse moment waar mevrouw Eijsink op doelde, een moment dat gecreëerd moet worden ter afsluiting van de ISAF-betrokkenheid. De betrokkenheid bij Afghanistan houdt niet ineens op. Daar hebben we ook over gesproken. Militairen krijgen na elke missie een medaille. Daar wordt uitgebreid bij stilgestaan. Mevrouw Eijsink was zelf onlangs nog aanwezig bij zo'n plechtigheid. Ik vind het een suggestie om in overweging te nemen maar ik heb daar nu geen pasklare ideeën bij. Ik vermoed dat dat ook geldt voor de andere collega’s hier aan tafel.

Minister Hennis-Plasschaert: Ik ben me er goed van bewust dat mevrouw Eijsink zeer gesteld is op duidelijke toezeggingen. Maar volgens mij heb ik net gezegd dat ik de suggestie graag in overweging neem omdat ik er nu nog niet over heb nagedacht. Ik heb aangegeven dat dat ook geldt voor mijn andere collega’s hier aan tafel. De toezegging is dus dat wij de suggestie in overweging nemen en bij de Kamer terugkomen met een reactie op de gedane suggestie.

Mevrouw Eijsink vroeg ook nog wat de NAVO gaat doen met tracking en tracing. In het evaluatiedocument hebben we vastgesteld dat dat tot een onevenredige inspanning heeft geleid van de militairen. De NAVO is dus ook niet van plan om dat over te nemen. Ik hoop dat ik de vraag goed begrepen heb.

Tot slot kom ik bij de vragen van de heer De Roon. Ik moet even kijken of mijn collega's niet in de wielen rijd. Hebben de caveats gevolgen gehad voor de veiligheidssituatie in Kunduz? Nee, die hebben niet tot gevolgen geleid voor de veiligheidssituatie in de provincie. De Nederlandse footprint maakte deel uit van een groter geheel. Dus in de stelling dat de caveats die ons beperkt hebben – niet zozeer in kwaliteit maar wel in kwantiteit – een-op-een te koppelen zijn aan enige invloed op de veiligheidssituatie, wil ik niet meegaan. Ook de andere elementen van ANSF en ISAF waren daar direct voor verantwoordelijk.

Minister Opstelten: Voorzitter. Dank aan de geachte afgevaardigden voor hun bijdrage. Het is belangrijk om deze eindevaluatie en conclusies met elkaar te bespreken. Dank ook voor de gevoelens van respect jegens de militairen, hun partners en de politiemensen en anderen waarvan de leden blijk hebben gegeven.

Mijn collega Timmermans heeft op de hem bekende wijze een aantal conclusies samengevat, ook op mijn terrein. Daar ben ik hem dankbaar voor. Maar zo ken ik hem ook en dat gun ik hem ook; dat is verder geen enkel punt. Ik hoef die conclusies niet te herhalen. Wel wil ik ingaan op de borging, een punt dat mevrouw Eijsink en de heer Van Ojik ook hebben genoemd. Van een aantal beleidsmensen die er zijn geweest, heb ik begrepen dat een aantal dingen die we daar hebben neergezet wordt gecontinueerd en geïntensiveerd. Zo heeft een zeer actieve provinciale politiechef zijn formatie uitgebreid ter versterking van de positie van vrouwen en werkt hij nog steeds aan het verbeteren van de relatie tussen politie en publiek. Ik vind dat altijd prettige signalen om mee te krijgen. Dat is trouwens geen antwoord op een gestelde vraag, maar ik had er behoefte aan om dit te delen.

Mevrouw Eijsink en de heer Van Ojik hebben eigenlijk hetzelfde gevraagd. De Nationale Politie en het departement hebben een bijdrage geleverd. Veel in het kader van de rule of law is natuurlijk ook onder verantwoordelijkheid van collega Ploumen uitgevoerd. Zij zal daar zeker nog op ingaan. Er zijn successen behaald, grote en kleine; zie ook de brief. Een van de kernpunten, waarop we ook internationaal succes hebben geboekt, vind ik zelf de scenario-based training, waarbij mensen integraal worden getraind in het rechtssysteem. Dan gaat het om politie, het Openbaar Ministerie, de advocatuur en de rechterlijke macht. De trainingen hebben betrekking op de hele strafrechtketen. Dit is een methode die internationaal veel positieve aandacht heeft gekregen. Dat heeft geleid tot presentaties van ons op het NAVO-hoofdkwartier in Brussel, in de organen van de EU, in de International Police Coordination Board in Kabul en natuurlijk in Nederland zelf in de nationale politieorganisatie en ook op de verschillende Ministeries. Ik denk dat het model zodanig is uitgewerkt dat het ook in andere situaties kan worden ingezet. Dat is mijn antwoord op de vragen van mevrouw Eijsink en de heer Van Ojik.

Mevrouw Eijsink (PvdA): Dank voor deze antwoorden. Toen we aan deze missie begonnen, was het natuurlijk nieuw om politieagenten in te zetten. Aan deze kant van de tafel werd toen gevraagd of er genoeg vrijwilligers waren, want het was op vrijwillige basis. Zou de Minister nu of mogelijk op een ander moment kunnen terugkijken? We hebben het iedere keer gehad over die 3D. Dat is een interdepartementale werkgroep. In hoeverre gaat Veiligheid en Justitie zich daarbij aansluiten? Ik hoor de Minister zeggen dat dit model ook in NAVO-verband meegenomen wordt. Hoe gaat dit verder ontwikkeld worden? Ik heb begrepen dat er veel enthousiasme is vanuit de organisatie van Minister Opstelten. Vrijwilligheid was geen probleem en er waren altijd voldoende mensen in de periode dat we in Kunduz hebben meegedaan. Hoe gaat dit nu verder in de organisatie? Dat is voor ons interessant om te weten voor een volgende gelegenheid, die zich zeker zal voordoen, gelet op wat de Minister vertelde.

Misschien kan hij nog even duiden wat dé NAVO-hoofdorganen zijn? Misschien kan hij ook nog toelichten wat nu wordt gecontinueerd en geïntensiveerd, want het klinkt heel zwaar. Ik heb ook veel bewondering voor de woorden die uitgesproken zijn, maar wellicht kan er misschien iets meer, zoals dat in defensietermen heet, beeld en geluid aan gegeven worden; geluid zeker, maar misschien ook wat beeld.

Minister Ploumen: Voorzitter. Dank voor de woorden van de commissie en vooral ook dank voor de woorden van waardering en respect voor de militairen en de politiemensen maar ook voor de ontwikkelingswerkers die vaak ook onder heel moeilijke omstandigheden onbeschermd hun werk hebben gedaan en dat werk ook heel goed hebben gedaan. Het doet mij deugd om te horen dat er van links tot rechts vragen zijn over de duurzaamheid van de inspanningen. Dat betekent dat men zich daar van links tot rechts om bekommert. Dat lijkt mij goed nieuws voor de mensen in Afghanistan.

Het is goed om over die duurzaamheid een paar dingen te zeggen, kijkend naar zowel de vraag wat we in het verleden hebben gedaan als de vraag wat dat heeft opgeleverd. Collega's hebben daar ook al iets over gezegd, maar ik heb nog een paar aanvullende opmerkingen. Hoe kijken we in de toekomst aan tegen die duurzaamheid? Misschien moeten we eerst even teruggaan. In de brief heeft men dingen kunnen lezen over het rechtsstaatprogramma in Kunduz en we hebben er ook al eerder over gesproken tijdens het debat. Daarover kunnen we in aantallen rapporteren: meer vrouwelijke politieagenten, meer vrouwelijke advocaten. Dat is allemaal aan de orde, maar het is ook samen te vatten door te zeggen dat er in Kunduz nu een zelfbewustere, grotere, levendiger juridische gemeenschap is die ook met elkaar spreekt. We hebben met de mensen in Kunduz geïnvesteerd in die hele justitiële keten, van betere zorg voor vrouwen in de gevangenis tot het voorkomen dat vrouwen in de gevangenis komen voor dingen die helemaal geen misdaden zijn. Nederland heeft daar een belangrijke bijdrage aan geleverd. Het feit dat de juridische gemeenschap groter en «levendiger» is betekent ook, ik zeg het collega Timmermans na, dat de situatie weliswaar broos is maar dat je niet pessimistisch hoeft te zijn over de vraag hoe robuust die juridische gemeenschap in Kunduz zal blijken te zijn.

Nogmaals, het is zeker geen Zwitserland, maar het is echt wel beter dan het was. Ook daarvoor geldt dat het gevoel voor wat recht is ook iets is wat in de harten van de mensen terecht moet komen. Dat geldt ook voor het respect voor degene die recht spreekt. Ik denk dat we op dat terrein echt resultaten hebben geboekt. Het betekent ook dat er in de toekomst een verandering zal plaatsvinden in dat OS-programma. Dat past ook in de algehele transitie, waarbij de internationale gemeenschap een stap terugzet en Afghanistan zelf in moet stappen. Ik heb samen met de collega's bekeken wat nu een goede manier is om voort te bouwen op resultaten die geboekt zijn. Hoe kunnen we daarvan leren? Welke inzet past bij de overtuiging van Nederland dat we moeten blijven werken aan vrede en verdraagzaamheid in Afghanistan? Ik heb ervoor gekozen om focus aan te brengen voor de komende jaren door te werken op het gebied van veiligheid en rechtsorde, voortbouwend op eerdere ervaringen. Daarbinnen blijven we met name werken aan het versterken van de positie van vrouwen en meisjes. Soms door organisaties te steunen die zich inzetten tegen geweld tegen vrouwen, soms door radiostations te blijven steunen. Afijn, we hebben een heel pallet waarin we blijven investeren.

We gaan dat doen vanuit Kabul, zeg ik in antwoord op vragen van de heer Sjoerdsma. De situatie in Kunduz is natuurlijk anders dan vorig jaar of twee jaar geleden. We wilden daarin heel graag een synergie met de politiemissie aanbrengen: de ketenbenadering. Die hebben we nu afgebouwd. We hebben er fysiek geen steunpunt meer. Dat beperkt ook de mogelijkheden om de activiteiten te monitoren, daar moeten we gewoon eerlijk in zijn. Het geeft wel de gelegenheid om vanuit Kabul met verschillende organisaties op nationaal niveau te werken, in de wetenschap dat wat we daar doen ook zijn positieve effecten zal hebben, niet alleen op Kunduz maar ook breder op de rechtsstaat in Afghanistan.

In antwoord op de vragen die aan mij zijn gesteld, kan ik dus het volgende zeggen. Ik ben blij dat we Afghanistan als partnerland kunnen blijven zien. Dat draagt bij aan de duurzaamheid van de resultaten waar, nogmaals, van links tot rechts prijs op wordt gesteld. Ik voel me daar dan ook in gesteund. Ik voel me ook zeer gesteund bij de inzet die het kabinet heeft om te blijven werken aan de positie van vrouwen en meisjes. We zullen vanuit Kabul zorgvuldig blijven monitoren of hetgeen wij doen het goede is om te doen.

De heer Vuijk (VVD): Voorzitter. Afghanistan is veiliger geworden. Dat kunnen we wel concluderen. Er is veel bereikt. Ik vind wel dat Kunduz moet worden gezien in de context van Uruzgan. Nederland heeft zijn steentje bijgedragen, schouder aan schouder met Afghanen en met bondgenoten. De toekomst nu is echter wel aan de Afghaanse bevolking zelf. De Afghanen zijn aan zet. Wat zij met onze erfenis doen is nu aan hen. Wat wij hebben gedaan, is zinvol geweest, ook zinvol voor onszelf en voor bondgenoten. We hebben ervan geleerd, ook voor volgende missies. Ik heb goed gehoord dat die kennis ook beschikbaar is voor volgende missies, maar het is wel allemaal maatwerk.

Ik heb ook geleerd dat we terughoudend moeten zijn met caveats, met name caveats die operationeel optreden beperken. Toch is het niet zwart-wit. Geen zware wapens op pantservoertuigen in voormalig Joegoslavië was niet goed. Het je niet mogen verdedigen in Libanon was niet goed. F-16's beschikbaar houden voor het beschermen van eigen troepen is wel goed, net zoals helikopters in Mali.

Ik heb nog een laatste opmerking.

De heer Van Bommel (SP): Voorzitter. Ik heb in mijn eerste termijn echt getracht te kijken naar de politietrainingsmissie en niet, zo zeg ik tegen de Minister van Buitenlandse Zaken, naar Afghanistan als geheel. Want we evalueren hier de Kunduz-politietrainingsmissie. Dat is wat we doen. Dan moeten we niet als bewijs van een geslaagde politietrainingsmissie in Kunduz macrocijfers gebruiken over meisjes die naar school gaan, over scholen die gebouwd zijn, over vrouwen et cetera. Dat vind ik niet zuiver. We kijken ook bij de besluitvorming heel sterk naar onszelf, naar de Kamer, en dat is ook nodig. Dat zou meer onderdeel moeten zijn van de evaluatie, ook van andere missies.

Ik vind het heel erg te betreuren dat we in de discussie over de duurzaamheid niet verder komen. We hebben geen goed antwoord, ook gezamenlijk niet, op de balans tussen enerzijds een militaire politieopbouw, inclusief betaalde salarissen en training, en anderzijds de meer humanitaire, civiele projecten.

Ten slotte de vraag of je het zo weer zou doen. Sjoerdsma, voorstander van de missie, zegt: nee, organiseer het nooit meer op die manier. Maar ik hoor dat aan de kant van het kabinet eigenlijk niet. Ik vind dat te betreuren. Van een aantal aspecten, die caveats, kun je immers echt zeggen dat je het zo beslist niet moet doen.

De heer Sjoerdsma (D66): Voorzitter. Hoewel ik samenvattingen door de heer Van Bommel altijd zeer waardeer, moet ik zeggen dat ik me in deze iets minder herken. D66 was voor deze missie en D66 staat achter deze missie vanwege de resultaten die geboekt zijn. De kwaliteit is dankzij de Kamer beter geworden, maar de kwantiteit is minder geworden. Dat kun je concluderen als je kijkt naar de besluitvorming en naar de resultaten.

Zoals ik in mijn eerste termijn zei, hoop ik dat het kabinet ook naar zichzelf kijkt. Ik doel dan op de caveats en de communicatie in de vorm van tussentijdse rapportages als dingen knellen. Minister Hennis was ruimhartig.

Ik sluit af met ontwikkelingssamenwerking. Ik constateer ook weer in dit debat dat we ons terugtrekken, waar andere landen dat niet doen. Het is niet duidelijk of andere landen onze verantwoordelijkheid overnemen. Het is ook niet duidelijk of de Afghanen sommige van onze projecten kunnen overnemen. Ik vraag de Minister nogmaals of zij ons garanties kan geven dat de projecten en programma's die we gestart zijn, door anderen kunnen worden voortgezet. Als dat niet zo is, dan kondig ik hierbij alvast graag een VAO aan.

Mevrouw Eijsink (PvdA): Voorzitter. Ik hoop niet alleen maar ik denk ook dat we met ISAF, met Kunduz, in Afghanistan iets hebben bijgedragen voor de Afghanen, want daar begon onze inzet ooit mee. Niet alleen Nederland wilde iets, we wilden samen iets bereiken. Ik doel op artikel 5 van het NAVO-verdrag. Daarmee begon in 2003/2004 de hele discussie. Ik denk dat we kunnen constateren, en daarbij ook hopen, dat het duurzaam is. Het is echter niet duidelijk of we dat kunnen meten en weten over vijf jaar. Dat was bij ISAF ook zo.

Ik kom bij de eerste toezegging van de Minister van Buitenlandse Zaken over het after action report. Ik zou het op prijs stellen als het kabinet iets meer laat weten over de manier waarop dat rapport eruit gaat zien en wat de Kamer daar mogelijk mee kan. Dat valt wat mij betreft weer onder de lessons learned aan beide kanten. Wij hebben als Kamer de toenmalig secretaris-generaal van de NAVO, de heer De Hoop Scheffer, een brief gevraagd over zaken die we wellicht achteraf gezien misschien anders hadden moeten doen. Daarbij kan dit rapport misschien van belang zijn.

Dank aan het kabinet voor de toezegging om op de suggestie in te gaan. De suggestie van de PvdA kan wellicht breed gesteund worden door de Kamer, want het gaat over een afsluiting van een ISAF-missie voor Nederland. Er is veel gebeurd en veel gedaan, er is pijn geleden, en dat mag allemaal benoemd worden op een afsluitend moment voor eenieder die eraan heeft bijgedragen.

De heer Knops (CDA): Voorzitter. Ik heb eigenlijk nog één vraag. Dat is een vraag die ik in eerste termijn had gesteld aan de Minister van Defensie. Die gaat over de caveats en de mogelijkheden die de Minister van Defensie gedurende het proces had om caveats alsnog op te heffen. In eerdere situaties heeft ze gezegd dat het is goed is om dat te doen. Het is echter onvoldoende gebeurd. Misschien kan de Minister daar nog op kunnen reageren.

Voor het overige heb ik gezegd wat ik wilde zeggen.

Minister Timmermans: Voorzitter. Heel snel. Ik ben het oneens met de heer Van Bommel en eens met de heer Van Ojik: je moet niet door een rietje naar deze missie moet kijken. Je moet deze plaatsen in de bredere context van de ontwikkelingen in Afghanistan. Er is nooit te bewijzen wat er gebeurd zou zijn als je iets niet of anders gedaan zou hebben. Dat blijft altijd ingewikkeld. Ik ga ook niet tegen de heer Van Bommel zeggen: u hebt nooit ergens mee ingestemd, wat er ook gebeurde in Afghanistan, en daarom hebt u geen aandeel in de goede ontwikkelingen. Dat wil ik hem niet voorhouden. Maar ik wil hem wel voorhouden dat alles wat er gebeurd is, deze goede ontwikkelingen mede heeft mogelijk gemaakt. Dat is de context waarin we dat bezien.

De heer Van Bommel vraagt: zou je het zo weer zou doen? In het rapport staat duidelijk dat we het niet weer zo zouden doen. Bijvoorbeeld op het punt van de caveats zou het kabinet het nu anders doen. Of het kabinet daarmee ook voldoende steun in de Kamer zou krijgen, weet ik niet. Of het kabinet opnieuw in een hele discussie over caveats terecht zou komen met de Kamer, weet ik ook niet. Dat ligt er ook aan of we aan beide kanten van de tafel bereid zijn op dat punt te leren en elkaar ook in de rol te laten. Maar daar komen we uitvoerig op terug bij de evaluatie van de artikel 100-procedure.

Mevrouw Eijsink vraagt naar het after action report. Ik zal het bij de NAVO goed in de gaten houden en bekijken wat we daarmee kunnen en hoe we dat in kunnen vullen. Het is wel een beetje algemeen bij de NAVO, dus wil ik met de NAVO de discussie aangaan hoe zij dat denkt in te gaan vullen.